84 χρόνια έχουν περάσει από την προδοσία του Μονάχου, όταν οι εκπρόσωποι των πιο αντιδραστικών τμημάτων των αστικών τάξεων της ιμπεριαλιστικής Αγγλίας και της Γαλλίας, από κοινού με τους Ναζί, αποφάσιζαν τον τεμαχισμό ενός μεγάλου και ανεξάρτητου ευρωπαϊκού κράτους, της Τσεχοσλοβακίας. Αν και δεν είναι άγνωστη η αναφορά διάφορων αστών ιστορικών σε μια πολιτική “κατευνασμού” από πλευράς Τσάμπερλαιν και Νταλαντιέ (οι πολιτικοί εκπρόσωποι του αγγλικού και του γαλλικού ιμπεριαλισμού αντιστοίχως), η οποία δεν πέτυχε να διατηρήσει την ειρήνη, λίγο γνωστή είναι η ακριβής τους στάση έναντι των Ναζί.

Περιχαρής ο Τσάμπερλαιν κρατά στο χέρι τη συμφωνία του Μονάχου, χαρακτηρίζοντάς την “εύστοχα” ως τη συμφωνία που διασφάλισε “την ειρήνη της εποχής μας”.(φωτό)

Στην πραγματικότητα, αυτοί δεν αντιτίθονταν στην άμεση παραχώρηση εδαφών άλλου κράτους στους Ναζί. Εκφράζαν αντιρρήσεις μόνο για τον τρόπο με τον οποίο αυτή θα γίνει, αφού επικαλούνταν τη στάση της κοινής γνώμης, μόνο όμως για το θέμα της χρήσης βίας, και όχι για τη στάση της στο αν πρέπει να γίνουν παραχωρήσεις εδαφών στους Ναζί. Στην ουσία, δεν πρόκειται για κατευνασμό, αλλά σε καλλωπισμό της επιθετικής πολιτικής των Ναζί. Από κοινού, λοιπόν, αυτοί οι ιμπεριαλισμοί έστρεφαν τις φλόγες του πολέμου όλο και πιο κοντά στα σύνορα της ΕΣΣΔ, που ήταν και ο πραγματικός στόχος αυτών και των αφεντικών τους (τα οποία ποτέ δεν τα χάλασαν μεταξύ τους και, ακόμα και διαρκούντος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μια χαρά τα έβρισκαν στην Ελβετία).

Η κυνικότητα των εκπροσώπων των πιο αντιδραστικών τμημάτων των αστικών τάξεων της Αγγλίας και της Γαλλίας με την οποία απαιτούν τελεσιγραφικά από μια ανεξάρτητη κυβέρνηση να παραχωρήσει εδάφη της σε τρίτο, και μάλιστα τους Ναζί, όχι μόνο τους καθιστά πλασιέ των Ναζί (των πολιτικών εκπροσώπων των πιο αντιδραστικών τμημάτων της γερμανικής αστικής τάξης του ανερχόμενου και πλέον επικίνδυνου ιμπεριαλισμού), αλλά και αναδεικνύει την υποκρισία τους, όταν οι ίδιοι ακριβώς έκαναν λόγο, ένα χρόνο αργότερα για “σοβιετική επίθεση” στην Πολωνία (όταν η τελευταία δεν υφίστατο πια ως κράτος) ή στη Φινλανδία.

Το ζήτημα δεν είναι ιστορικό. Η πολιτική κατευνασμού ή και συνέργειας με ανερχόμενους ή στρατηγικά αποσυρόμενους ιμπεριαλισμούς είναι ζήτημα που απασχολεί και σήμερα. Το πρόβλημα δεν είναι καν αν μπορεί να αποκλειστεί η συνεργασία με αυτούς. Αυτή, πράγματι, μπορεί να υπάρχει σε συγκεκριμένα πεδία και πάντα με γνώμονα το συμφέρον της διατήρησης της ειρήνης και της ανεξαρτησίας των χωρών συνολικά (πλήρη εμπάργκο είναι γενοκτονικά και συμβάλλουν σε περαιτέρω καταπίεση και διαιώνιση της κυριαρχίας του ιμπεριαλισμού, τουλάχιστον στη χώρα προέλευσής του). Το πρόβλημα έγκειται στον ορισμό των καθηκόντων του επαναστάτη και του δημοκράτη: μπορεί να αρκείται κάποιος δημοκράτης ή επαναστάτης μόνο και μόνο στην κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών στη χώρα του; Όχι, γιατί έχουμε δει ότι, τυπικά εφαρμοζόμενες, ακόμα κι αυτές είναι δυνατό να φέρουν και να αναπαράγουν καθεστώτα εκμεταλλευτικά, οπισθοδρομικά, φιλοπόλεμα, ακόμα και αντιδημοκρατικά. Κάνει το καθήκον του ως δημοκράτη και επαναστάτη αυτός που βαφτίζει ως και “άξονα της αντίστασης” τον έναν ιμπεριαλιστή έναντι του άλλου; Όχι, γιατί δεν συμβάλλει ούτε καν κοντόθωρα στην υπεράσπιση των συμφερόντων της χώρας του. Αντίθετα, συμβάλλει στον εξωραϊσμό ενός ιμπεριαλιστή, στην απόκρυψή του, για ευκολότερη διείσδυση στη συνείδηση του λαού του.

Υλοποιεί πλήρως το καθήκον του ως δημοκράτη και επαναστάτη αυτός που δεν αναδεικνύει αν ο “αντιστεκόμενος” ιμπεριαλισμός είναι ανερχόμενος ή στρατηγικά αποσυρόμενος (στην περιοχή του και παγκοσμίως) και μιλά ή και παλεύει γενικώς και αορίστως εναντίον του ιμπεριαλισμού; Όχι, γιατί δεν συμβάλλει στην άνοδο του πολιτικού επιπέδου του λαού του.

Όπως επαναστάτης είναι κάποιος που κρίνει με βάση τα γενικά συμφέροντα της επανάστασης σε παγκόσμιο επίπεδο, έτσι και δημοκράτης είναι αυτός που υπερασπίζεται παντού τις δημοκρατικές αρχές. Και, αναμφίβολα, δημοκράτες δεν ήταν ούτε ο Τσάμπερλαιν ούτε ο Νταλαντιέ. Όχι γιατί ήταν εκπρόσωποι ιμπεριαλιστών, ούτε γιατί δεν αντιστάθηκαν με συγκεκριμένη μορφή (ενόπλως) στους Ναζί και μάλιστα σε συγκεκριμένο χρόνο (όταν έπρεπε, νωρίς). Αλλά γιατί καλλώπισαν ενεργητικά τον ανερχόμενο τότε ιμπεριαλισμό.

Ο Τσάμπερλαιν “ελαφρά” υποκλινόμενος στο Χίτλερ (φωτό)

Παρακάτω παρατίθενται οι κυνικές τοποθετήσεις των εκπροσώπων των πιο αντιδραστικών τμημάτων της αστικής τάξης της Αγγλίας και της Γαλλίας όσον αφορά το πρόβλημα των Γερμανών Σουδητών και τη χιτλερική απαίτηση για άμεση απόδοση της περιοχής που αυτοί ζούσαν στο Ράιχ. Όπως η ζωή απέδειξε, η συμφωνία και όσα ακολούθησαν έκαναν την απαίτηση του Χίτλερ να φαντάζει “μετριοπαθή”: Όπως βλέπουμε στο δεύτερο χάρτη, 1) Η Γερμανία κατέλαβε τη Σουδητία, 2) Η Πολωνία κατέλαβε το Ζαόλζιε, 3)Η Ουγγαρία κατέλαβε το 1/3 της Σλοβακίας στο νότο και 4) ακολούθως την ανατολική Σλοβακία (Καρπαθιανή Ρουθηνία), 5) Η Τσεχοσλοβακία διαλύθηκε ως κράτος και μετατράπηκε σε γερμανικό Προτεκτοράτο Βοημίας-Μοραβίας το Μάρτη του 1939, ενώ 6) Η Σλοβακία μετατράπηκε σε “ανεξάρτητο” φιλοχιτλερικό κράτος. Και πάντω από όλα, οι φλόγες του πολέμου φούντωσαν, και μάλιστα με κατεύθυνση την ΕΣΣΔ.

***

Στις 19 Σεπτέμβρη στο Λονδίνο συναντήθηκαν το βρετανικό υπουργικό συμβούλιο με το γάλλο πρωθυπουργό Νταλαντιέ και το γάλλο υπουργό εξωτερικών Μπονέ. Το ακόλουθο ανακοινωθέν δημοσιεύτηκε από το βρετανικό πρωθυπουργικό γραφείο:

“Μετά από μια εκτενή συζήτηση της διεθνούς κατάστασης, οι εκπρόσωποι της Γαλλίας και της Βρετανίας συμφωνούν πλήρως για την πολιτική που πρέπει να υιοθετηθεί με σκοπό την προώθηση μιας ειρηνικής επίλυσης του τσεχοσλοβακικού ζητήματος. Οι δύο κυβερνήσεις ελπίζουν ότι από δω και πέρα θα είναι εφικτό να υπάρξει μια πιο γενική διευθέτηση προς το συμφέρον της ειρήνης στην Ευρώπη.”

Συμφωνήθηκε ένα σχέδιο, το οποίο δεν θα αποκαλυπτόταν πριν την επίσκεψη του Τσάμπερλαιν στο Γκόντεσμπεργκ της Γερμανίας, όπου θα συναντούσε το Χίτλερ.

Όταν οι εκπρόσωποι της Γαλλίας επέστρεψαν στο Παρίσι, συνεδρίασε το γαλλικό υπουργικό συμβούλιο για να ακούσει την έκθεση για όσα οι πρώτοι συζήτησαν. Εκδόθηκε το ακόλουθο ανακοινωθέν:

“Οι κ.κ. Νταλαντιέ και Μπονέ εξέθεσαν τη στάση τους κατά τις συζητήσεις στο Λονδίνο και τους όρους με τους οποίους επιτεύχθηκε η αγγλογαλλική συμφωνία. Το συμβούλιο υπουργών ομόφωνα ενέκρινε την έκθεση του κ. Νταλαντιέ για τη στάση του και την προτεινόμενη λύση, σε συμφωνία με τη Βρετανία”.

Παρακάτω, οι αγγλογαλλικές προτάσεις:

Αγγλογαλλικές προτάσεις που παρουσιάστηκαν στην τσεχοσλοβακική κυβέρνηση στις 19 Σεπτέμβρη 1938

Οι εκπρόσωποι της γαλλικής και της βρετανικής κυβέρνησης συναντήθηκαν σήμερα για να συζητήσουν τη γενική κατάσταση και για να μελετήσουν την έκθεση του βρετανού πρωθυπουργού για τη συζήτηση που είχε με τον κ. Χίτλερ. Οι βρετανοί υπουργοί, επίσης, γνωστοποίησαν στους γάλλους ομολόγους τους τα συμπεράσματα που συνήγαγαν από τον απολογισμό του έργου της αποστολής του Λόρδου Ράνσιμαν. Είμαστε και οι δύο πλευρές πεπεισμένες ότι, μετά τα πρόσφατα γεγονότα, έχουμε φτάσει πλέον το σημείο όπου η περαιτέρω διατήρηση εντός των ορίων του τσεχοσλοβακικού κράτους των περιφερειών που κατοικούνται κυρίως από Σουδήτες Γερμανούς δεν μπορεί, στην πραγματικότητα, να συνεχίζεται περαιτέρω χωρίς να θέτει σε κίνδυνο τα συμφέροντα της ίδιας της Τσεχοσλοβακίας και της ειρήνης στην Ευρώπη. Με βάση αυτές τις σκέψεις, και οι δύο κυβερνήσεις κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η διατήρηση της ειρήνης και τα ζωτικά συμφέροντα της Τσεχοσλοβακίας δεν μπορούν αποτελεσματικά να διασφαλιστούν, εκτός και αν αυτές οι περιοχές παραχωρηθούν τώρα στο Ράιχ.

2.Αυτό θα μπορούσε να γίνει είτε με άμεση παραχώρηση είτε ως αποτέλεσμα ενός δημοψηφίσματος. Συνειδητοποιούμε τις δυσκολίες που υπάρχουν σε ένα δημοψήφισμα και λαμβάνουμε υπόψη τις αντιρρήσεις σας που ήδη έχουν εκφραστεί ως τώρα, ιδίως για την πιθανότητα μακροπρόθεσμων επιπτώσεων αν το ζήτημα αντιμετωπιζόταν στη βάση γενικών αρχών. Για αυτό το λόγο αναμένουμε, μη υπάρχουσας ένδειξης περί του αντιθέτου, ότι εσείς ίδως προτιμάτε να αντιμετωπίσετε το πρόβλημα των Σουδητών Γερμανών με τη μέθοδο της άμεσης παραχώρησης, και ως μεμονωμένης περίπτωσης.

Ο Χίτλερ υποδέχεται τον Τσάμπερλαιν στο Γκόντεσμπεργκ, κοιτώντας τον αφ’υψηλού (φωτό)

3.Η υπό παραχώρηση περιοχή πιθανώς να πρέπει να περιλαμβάνει περιφέρειες με πάνω από 50% γερμανών κατοίκων, όμως ελπίζουμε ότι θα προβλέψετε με διαπραγματεύσεις πρόνοιες για τη διαρρύθμιση των συνόρων, όπου οι περιστάσεις το καθιστούν απαραίτητο, από κάποιο διεθνές σώμα, που θα περιλαμβάνει έναν τσέχο εκπρόσωπο. Θα είμαστε ικανοποιημένοι για το ότι η παραχώρηση μικρότερων περιοχών με υψηλότερο ποσοστό [γερμανών κατοίκων] δεν θα περιλαμβάνεται σε αυτή την περίπτωση.

4.Το προαναφερθέν διεθνές σώμα θα μπορούσε επίσης να επιφορτιστεί με το ζήτημα μιας πιθανής ανταλλαγής πληθυσμών στη βάση του δικαιώματος επιλογής εντός συγκεκριμένου χρονικού ορίου.

5.Αναγνωρίζουμε ότι, αν η τσεχοσλοβακική κυβέρνηση είναι έτοιμη να συμφωνήσει με τα προτεινόμενα μέτρα, συμπεριλαμβανομένων υλικών αλλαγών στις συνθήκες ύπαρξης του κράτους, έχει δικαίωμα να ζητήσει κάποια διασφάλιση της μελλοντικής της ασφάλειας.

6.Ομοίως, η Α.Μ.Κυβέρνηση στο Ηνωμένο Βασίλειο θα ήταν έτοιμη, ως μια συμβολή στην ειρήνευση της Ευρώπης, να προσχωρήσει σε κάποια διεθνή εγγύηση των νέων συνόρων του τσεχοσλοβακικού κράτους έναντι μιας απρόκλητης επίθεσης. Ένας από τους κύριους όρους μιας τέτοιας εγγύησης θα ήταν η διασφάλιση της ανεξαρτησίας της Τσεχοσλοβακίας μέσω της αντικατάστασης των υπαρχουσών συνθηκών που προνοούν για αμοιβαίες υποχρεώσεις στρατιωτικού χαρακτήρα από μια γενική διασφάλιση έναντι απρόκλητων επιθέσεων.

7.Η γαλλική και η αγγλική κυβέρνηση αναγνωρίζουν πόσο μεγάλη είναι η θυσία που απαιτείται από την τσεχοσλοβακική κυβέρνηση για την υπόθεση της ειρήνης. Όμως, αφού η υπόθεση αυτή είναι κοινή, τόσο για την Ευρώπη γενικά όσο και για την Τσεχοσλοβακία ιδιαίτερα, θεωρούν καθήκον τους από κοινού να διατυπώσουν ειλικρινά τις βασικές προϋποθέσεις για τη διασφάλισή της.

8.Ο πρωθυπουργός πρέπει να επαναλάβει τις συζητήσεις με τον κ. Χίτλερ όχι αργότερα από την Τετάρτη, ει δυνατόν νωρίτερα. Νιώθουμε λοιπόν ότι πρέπει να ζητήσουμε να λάβουμε την απάντησή σας το νωρίτερο δυνατό.

***

Η πρώτη επιστολή του Τσάμπερλαιν στο Χίτλερ (23/09/1938)

Γκόντεσμπεργκ, 23 Σεπτέμβρη 1938

Αγαπητέ μου Καγκελάριε,

Θεωρώ ότι μπορώ να αποσαφηνίσω την κατάσταση και να επιταχύνω τη συζήτησή μας αν σας στείλω αυτό το σημείωμα προτού συναντηθούμε το πρωί.

Είμαι έτοιμος να θέσω στην τσεχική κυβέρνηση την πρότασή σας όσον αφορά τις περιοχές, ώστε να μπορούν να εξετάσουν τα προτεινόμενα προσωρινά σύνορα. Από όσο μπορώ να καταλάβω, δεν υπάρχει ανάγκη για διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το σύνολο των περιοχών, δηλαδή, για τις περιοχές εκείνες που (σύμφωνα με στατιστικές που και τα δύο μέρη φαίνεται ότι συμφωνούν) είναι με συντριπτική πλειοψηφία Σουδητικές Γερμανικές. Δεν αμφιβάλλω, ωστόσο, ότι η τσεχική κυβέρνηση θα ήταν διατεθειμένη να αποδεχτεί την πρότασή σας για δημοψήφισμα ώστε να καθοριστεί πόσο πολύ, και αν, το προτεινόμενο νέο σύνορο χρειάζεται να τροποποιηθεί.

Οι “υπερασπιστές της ειρήνης στην Ευρώπη” Τσάμπερλαιν, Νταλαντιέ, Χίτλερ, Μουσολίνι και Τσιάνο κατά την υπογραφή της Συμφωνίας του Μονάχου (φωτό)

Η δυσκολία που βλέπω στην πρόταση που μου θέσατε χτες το απόγευμα προκύπτει από την πρόταση οι περιοχές αυτές στο άμεσο μέλλον να καταληφθούν από γερμανικά στρατεύματα. Αναγνωρίζω τη δυσκολία της διεξαγωγής μιας μακράς χρονικά έρευνας υπό τις υπάρχουσες συνθήκες και το αναμφίβολο του ότι το πλάνο που προτείνετε, αν γινόταν αποδεκτό, άμεσα θα έφερνε μια μείωση της έντασης. Όμως δεν νομίζω ότι έχετε συνειδητοποιήσει το ανέφικτο της συμφωνίας μας

να προωθήσω οποιοδήποτε σχέδιο εκτός και αν έχω λόγο να υποθέτω ότι αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί από την κοινή γνώμη στη χώρα μου, στη Γαλλία και, στην πραγματικότητα, γενικά στον κόσμο, ότι θα προωθούσε αρχές ήδη παραδεδεγμένες με έναν τρόπο συντεταγμένο και απαλλαγμέο από την απειλή χρήσης βίας. Είμαι βέβαιος ότι μια απόπειρα για άμεση κατάληψη από γερμανικά στρατεύματα περιοχών που θα καταστούν άμεσα τμήμα του Ράιχ κατ’αρχήν, και πολύ σύντομα, ακολούθως, με μια επίσημη χάραξη συνόρων, θα καταδικαζόταν ως αχρείαστη επίδειξη δύναμης.

Ακόμα κι αν θεωρούσα δίκαιο να θέσω αυτή την πρόταση στην τσεχοσλοβακική κυβέρνηση, είμαι πεπεισμένος ότι αυτή δεν θα θεωρούσε ότι είναι στο πνεύμα της συμφωνίας που εμείς και η γαλλική κυβέρνηση της κάνουμε έκκληση να αποδεχτεί και που έχει αποδεχτεί. Σε περίπτωση που γερμανικά στρατεύματα διείσδυαν στις περιοχές που προτείνετε, δεν υπάρει αμφιβολία ότι η τσεχική κυβέρνηση δεν θα είχε άλλη επιλογή από το να διατάξει τις δυνάμεις της να αντισταθούν, και αυτό θα σήμαινε την καταστροφή της βάσης στην οποία εσείς και εγώ μια βδομάδα νωρίτερα είχαμε συμφωνήσει να εργαστούμε, και συγκεκριμένα, της συντεταγμένης διευθέτησης αυτού του ζητήματος και όχι της διευθέτησής του με χρήση βίας.

Έχοντας κατοχυρώσει ως αποδεκτό κατ’αρχήν το ότι οι Σουδητικές Γερμανικές περιοχές θα αποδοθούν στο Ράιχ, το άμεσο ζήτημα που τίθεται ενώπιόν μας είναι πώς να διατηρήσουμε το νόμο και την τάξη, εν αναμονή της τελικής διευθέτησης της συμφωνίας παραχώρησης των περιοχών. Σίγουρα πρέπει να υπάρχουν εναλλακτικές στην πρότασή σας που δεν θα επιδέχονταν τις προαναφερθείσες αντιρρήσεις. Για παράδειγμα, θα μπορούσα να ζητήσω από την τσεχική κυβέρνηση αν θεωρεί ότι θα μπορούσε να υπάρξει μια συμφωνία, με την οποία η διατήρηση του νόμου και τις τάξεις για κάποιες σουδητικές γερμανικές περιοχές, για τις οποίες θα υπήρχε συμφωνία, θα μπορούσε να ανατεθεί στους ίδιους τους Σουδήτες Γερμανούς – με τη δημιουργία μιας κατάλληλης ένοπλης δύναμης, ή με τη χρήση ήδη υπαρκτών δυνάμεων, πιθανώς δρώντας υπό την επίβλεψη ουδέτερων παρατηρητών.

Όπως γνωρίζετε, ήδη την περασμένη νύχτα, βάση της συμφωνίας μου μαζί σας, απηύθυνα έκκληση στην τσεχική κυβέρνηση να κάνει ό,τι μπορεί για να διατηρήσει την τάξη στο μεταξύ.

Η τσεχική κυβέρνηση δεν μπορεί, φυσικά, να αποσύρει τις δυνάμεις της, ούτε μπορεί να αναμένεται από αυτή να αποσύρει την κρατική αστυνομία όσο βρίσκεται αντιμέτωπη με την προοπτική μιας βίαιης εισβολής· όμως θα ήμουν έτοιμος άμεσα να εξακριβώσω την άποψή της για την εναλλακτική πρόταση που ανέφερα και, αν το σχέδιο αυτό γινόταν αποδεκτό, θα της έκανα έκκληση να αποσύρει τις ένοπλες δυνάμεις της και την κρατική αστυνομία από τις περιοχές όπου οι Σουδήτες Γερμανοί είναι σε θέση να διατηρήσουν οι ίδιοι την τάξη.

Τα περαιτέρω βήματα που χρειάζεται να αναλφηθούν για την ολοκλήρωση της παραχώρησης θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο επεξερασίας αρκετά γρήγορα.

Δικός σας,

Νέβιλ Τσάμπερλαιν

***

Στην επιστολή αυτή ο Χίτλερ απάντησε ότι η θεωρητική αναγνώριση των αρχών βάση των οποίων θα έπρεπε να παραχωρηθούν οι περιοχές των Σουδητών Γερμανών στο Ράιχ υπήρχε ήδη από το 1918 στα 14 σημεία του προέδρου Ουίλσον. Ταυτόχρονα, του απαντά ότι οι περιοχές αυτές δεν πάνε στο Ράιχ λόγω της καλής θέλησης άλλων ή της αναγνώρισης των αρχών της αυτοδιάθεσης, αλλά λόγω της θέλησης των ίδιων των Σουδητών και “της αμετάκλητης απόφασης” του Ράιχ γιατί “ανταποκρίνεται στην αξιοπρέπεια μιας μεγάλης δύναμης” όπως είναι το Ράιχ. “Απλόχερα” προσφέρεται να αποσύρει τις δυνάμεις του από τις διαφιλονικούμενες περιοχές της Τσεχοσλοβακίας κατά τις ημέρες του δημοψηφίσματος, αφού αρνείται τη δημιουργία σουδητικών ένοπλων δυνάμεων. Του απαντά, τέλος, ότι κι αυτός έχει κοινή γνώμη, ενώ θέτει στο τραπέζι και το ζήτημα της καταπίεσης και άλλων μειονοτήτων στην Τσεχία.

Στα σύννεφα ο Τύπος της φαντασιόπληκτης πολωνικής αστικής τάξης “των δύο θαλασσών” (Βαλτικής και Μαύρης), επιχαίρει για το ότι πίσω από την πλάτη της ΕΣΣΔ σκαρώθηκε το “Μόναχο” που της έδωσε το “τυράκι” Ζαόλζιε και ότι ο “Ιβάν” (ΕΣΣΔ) αναγνωρίζει κλωτσηδόν ότι “η Ευρώπη σταμάτησε να τον σέβεται”. (φωτό)

Η απάντηση του εκπροσώπου της Βρετανικής Αυτοκρατορίας είναι μόνο μια πλήρης αποδοχή των προτάσεων του Χίτλερ και διαβίβασή τους στους Τσεχοσλοβάκους, με μια έκκληση μόνο να μην ληφθούν μέτρα από το Χίτλερ εν αναμονή της απάντησης της Πράγας:

Η δεύτερη επιστολή του Τσάμπερλαιν στο Χίτλερ (23/09/1938)

Γκόντεσμπεργκ, 23 Σεπτέμβρη 1938

Αγαπητέ μου Καγκελάριε,

Έλαβα το μήνυμα της Εξοχότητάς σας ως απάντηση στην επιστολή μου της πρωίας και μελέτησα το περιεχόμενό του.

Από τη θέση μου ως μεσολαβητή, είναι προφανώς τώρα καθήκον μου – αφού η Εξοχότητά σας διατηρεί πλήρως τη θέση που είχατε λάβει χτες τη νύχτα – να θέσω τις προτάσεις σας σε γνώση της τσεχοσλοβακικής κυβέρνησης.

Ομοίως, ζητώ από την Εξοχότητά σας να έχει την ευγενική καλοσύνη να με αφήσει να έχω ένα υπόμνημα που να θέτει αυτές τις προτάσεις μαζί με ένα χάρτη που να δείχνει την περιοχή που θα παραχωρηθεί βάση αποτελέσματος ενός προτεινόμενου δημοψηφίσματος.

Έχοντας λάβει αυτό το υπόμνημα, άμεσα θα το προωθήσω στην Πράγα και θα ζητήσω από την τσεχοσλοβακική κυβέρνηση να λάβω την απάντησή της το συντομότερο.

Στο μεταξύ, μέχρι να λάβω την απάντησή της, θα ήμουν ευτυχής αν λάμβανα την διαβεβαίωση από την Εξοχότητά σας ότι θα συνεχίζατε να συνάδετε με τη συμφωνία στην οποία είχαμε καταλήξει κατά τη συνάντησή μας στις 14 του Σεπτέμβρη και ξανά χτες τη νύχτα, ότι καμία δράση δεν θα αναλαμβανόταν, ιδίως στην περιοχή των Σουδητών, από δυνάμεις του Ράιχ που θα εμπόδιζαν οποιαδήποτε περαιτέρω πιθανή διαμεσολάβηση.