«Αστική ή σοσιαλιστική ιδεολογία. Μέσος όρος δεν υπάρχει. (γιατί η ανθρωπότητα δεν έχει επεξεργαστεί μια «τρίτη» ιδεολογία. ) Γι’ αυτό κάθε μείωση του ρόλου της σοσιαλιστικής ιδεολογίας, κάθε απομάκρυνση από αυτήν, ταυτόχρονα σημαίνει δυνάμωμα της αστικής ιδεολογίας» (Λένιν)
Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν δυναμώσει ιδιαίτερα και άκρως δυναστικά όλοι οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του αστικού κράτους που ασχολούνται με τη διαμόρφωση της -λεγόμενης- κοινής γνώμης. Μέσα ενημέρωσης, σχολείο, εκκλησία, συνδικαλισμός, πολιτισμός, ΜΚΟ έχουν συντονιστεί στο ίδιο μήκος κύματος για να στρεβλώσουν παρελθόν και παρόν, να σπείρουν την παραίτηση και τη μοιρολατρία, την υποταγή και τον ακραίο ατομικισμό. Σ’ αυτό το παιχνίδι βρίσκουν αρωγούς και συμπαραστάτες από τον κόσμο των διανοούμενων, ένα μεγάλο τμήμα των οποίων δήλωσε προθυμία στη νέα τάξη πραγμάτων, στον ευρωπαϊσμό και τα νεοφιλελεύθερα προτάγματα. Τι είναι όμως οι διανοούμενοι και ποια η σημερινή τους θέση στον κοινωνικό σχηματισμό και στην ταξική πάλη;
Η εξέλιξη
Μιλώντας για τους διανοούμενους συνήθως σκεφτόμαστε ανθρώπους που εργάζονται όχι με το χέρι, αλλά με το μυαλό, που βιοπορίζονται από αυτήν τη δουλειά τους και που γενικά διαμορφώνουν μέσα στην κοινωνία ένα σύστημα αξιών. Αυτό είναι γενικά σωστό, αλλά δεν αποδίδει ολόκληρη την αλήθεια. Ο γραφίστας σ’ ένα ατελιέ και ο μηχανικός σε μια εταιρεία είναι προφανές ότι χρησιμοποιούν ιδιαίτερα το μυαλό τους για να δουλέψουν, αλλά έχουν λίγες ομοιότητες μεταξύ τους, όπως άλλωστε ο καθηγητής του Παν/μίου ή ο συγγραφέας με έναν αναπληρωτή δάσκαλο σ’ ένα απομακρυσμένο νησί του Αιγαίου. Τυπικά είναι όλοι διανοούμενοι, αλλά ο τρόπος αμοιβής και ζωής διαφέρει απόλυτα. Άλλοι βρίσκονται κοντύτερα στην μεγάλη αστική τάξη και την υπηρετούν, άλλοι είναι μικροαστοί και άλλοι είναι στα σύνορα της εργατικής τάξης. Οι διανοούμενοι είναι ένας ευρύς κοινωνικός όρος που αρχίζει από τα υψηλά κοινωνικά στρώματα και φτάνει στους προλετάριους. Δεν ήταν πάντα έτσι!
Ο πρώτος καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στην χειρωνακτική και διανοητική εργασία δημιούργησε ένα προνομιούχο στρώμα που υψώθηκε πάνω από την κοινωνία αποσπώντας ένα κομμάτι της κοινωνικής υπεραξίας. Οι άνθρωποι των κάθε λογής ιερατείων, οι γραφιάδες, οι στρατηγοί, οι μάντεις και οι άνθρωποι της κρατικής διοίκησης τρέφονταν από τον ιδρώτα των χειρωνακτών και βρίσκονταν όλοι σαν εφεδρικός στρατός των κυρίαρχων. Όταν εμφανίζονται τα πρώτα υβρίδια της καπιταλιστικής παραγωγής, οι επιστήμες, οι νέες τεχνικές, οι ανακαλύψεις, οι θαλασσοπορίες, οι διανοούμενοι αναπτύσσονται σαν ιδιαίτερο στρώμα. Η αστική επανάσταση και η ανάδυση της αστικής τάξης «χρειάστηκαν» τους διανοούμενους για να συγκρουστούν και να περιορίσουν τις φεουδαρχικές δυνάμεις, τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις. Η μελέτη του «ενός βιβλίου» αντικαταστάθηκε από τον 17ο-18ο-19ο αιώνα από μια στρατιά ανθρώπων που μελετούσε, σφυροκοπούσε την ακινησία του παλιού, έφερνε τα πράγματα από τον ουρανό στη γη.
Αυτό το εποικοδόμημα που χτίζονταν πάνω στις νέες καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής «χρειάζονταν» όλο και περισσότερο έναν στρατό εξειδικευμένων παραγωγών σκέψης, τους διανοούμενους. Ήταν οι φυσικοί επιστήμονες, οι εγκυκλοπαιδιστές, οι χημικοί, οι πολιτικοί μεταρρυθμιστές που έμπαιναν μπροστά για να γκρεμίσουν με την πένα την κυριαρχία του φεουδαρχικού ξίφους και τους μεσαιωνικούς πύργους, για να οικοδομήσουν τη νέα κουλτούρα. Ο ρόλος της διανόησης δυνάμωσε και η θέση τους έγινε πιο σεβαστή. Όμως, η αστική τάξη γυρίζει στο αντίθετό της. Γρήγορα η νέα κυρίαρχη τάξη χάνει τον επαναστατικό χαρακτήρα της και μεταβάλλεται σε αντιδραστικό κοινωνικό σώμα. Αλλού συμβιβάζεται με τη βασιλεία και το παλιό καθεστώς, αλλού δανείζεται το παλιό απολυταρχικό οπλοστάσιο, αλλά σε κάθε περίπτωση στρέφεται -όπως στην Κομμούνα του Παρισιού- ενάντια στους εργάτες και τους επαναστάτες που πήγαιναν παραπέρα από τα αστικά δικαιώματα. Ο συμβιβασμός της νέας αστικής τάξης με τις μοναρχίες, ο έντονα καταπιεστικός και αποικιοκρατικός χαρακτήρας δυνάμωσε την επαναστατική αποστολή της εργατικής τάξης που πολλαπλασιάζονταν στις πόλεις και τις φάμπρικες. Ήταν ο λόγος που οι διανοούμενοι στρατεύτηκαν στα απελευθερωτικά της οράματα και άρχισαν να μαστιγώνουν τις ανομίες της αστικής τάξης σε εθνικό και διεθνικό επίπεδο, με κορυφαίο τον ανθρωποκτόνο Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Ωστόσο, η άρχουσα τάξη δεν έμεινε με σταυρωμένα χέρια. Απαίτησε από τη διανόηση υποταγή και συμμόρφωση, με κορυφαίο παράδειγμα τους διωγμούς που υπέστησαν πολλοί από αυτούς από τον φασισμό σε Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία.
Οι αντιφάσεις
Η σημερινή πολύπλευρη κρίση που μαστίζει τον καπιταλιστικό κόσμο αναντίρρητα επηρεάζει και το στρώμα των διανοούμενων. Ήδη συζητιέται για πολύ και από πολλούς η περίφημη σιωπή τους. Πώς είναι δυνατόν, ενώ γιγαντώνονται τα ανοσιουργήματα των ιμπεριαλιστών και καπιταλιστών με τους πολέμους, την προσφυγιά, την καταλήστευση της φύσης, αυτοί να σιωπούν, ή στην χειρότερη περίπτωση να τάσσονται ανοιχτά υπέρ των σημερινών εγκληματιών. Στη χώρα μας το βιώσαμε στην αρχή της κρίσης με την κατάπτυστη διακήρυξη των «Μένουμε Ευρώπη», όπου ένα τσούρμο καλλιτεχνών-διανοούμενων κήρυξε ανοιχτά την υποταγή και πρόσδεση στο ευρωπαϊκό άρμα. Οπωσδήποτε πρέπει να αναζητήσουμε την αιδήμονα σιωπή των επωνύμων στην υποχώρηση των επαναστατικών ιδεών και ιδιαίτερα του αριστερού και κομμουνιστικού κινήματος που λειτουργούσε ως φωτοδότης, εμπνευστής και οδηγός στους ανθρώπους του πνεύματος. Αλλά δεν πρέπει να αναζητήσουμε τις αιτίες της κρίσης στην αντίθεση χειρωνακτικής και διανοητικής εργασίας.
Η κρίση στους κόλπους της διανόησης εδράζεται στις εξής αντιθέσεις: Πρώτο, ότι ο διανοούμενος είναι αναγκασμένος να παράγει ατομικό έργο ενώ στην ουσία όλες οι προσλαμβάνουσές του είναι καθολικές. Ένας ζωγράφος παρουσιάζει το υπογραφόμενο έργο του. Οι εικόνες που επεξεργάζεται (φύση-κοινωνία) έχουν καθολικό χαρακτήρα, ενώ ακόμα και τα υλικά που χρησιμοποιεί (χρώματα, καμβάδες, κλπ) είναι το αποτέλεσμα γενικής ανθρώπινης εργασίας. Μπορεί ο εστετισμός του καλλιτέχνη να τον οδηγεί στον αυτοθαυμασμό και τον εγωισμό, αλλά μία βαθύτερη ματιά θα μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι ακόμα και το πιο μεγαλοφυές έργο είναι «έργο πολλών ανθρώπων». Ο διανοούμενος ανέλαβε την αποστολή να του δώσει την τελική φόρμα, έργο καθόλου υποτιμητέο.
Η δεύτερη αντίφαση σχετίζεται με τις αυταπάτες. Πολλοί διανοούμενοι αναζητούν στην πρόσδεσή τους με την άρχουσα τάξη δόξα και χρήμα. Ωστόσο, η τελευταία είναι όχι μόνο σε τροχιά παρακμής, αλλά θέλει όλο και περισσότερο να χρησιμοποιήσει το έργο των διανοούμενων για την αύξηση του πλούτου της. Δεν αναφερόμαστε μόνο στη μισθωτή διανόηση (δάσκαλοι, υπάλληλοι γραφείου, μηχανικοί, αρχιτέκτονες, κλπ) που στενάζει κάτω από το βάρος πενιχρών μισθών και αθλίων εργασιακών σχέσεων. Ακόμα και η διανόηση «ελεύθερης δράσης» νιώθει όλο και περισσότερο την αδηφάγα ανάσα του καπιταλισμού στο σβέρκο της και βλέπει τα επιτεύγματά της να γίνονται εμπορεύματα για πώληση. Αυτό το γεγονός τη φτωχοποιεί και τη φέρνει κοντύτερα στους αγώνες της εργατικής τάξης.
Τρίτον και σημαντικότερο, η υποχώρηση της αριστεράς και των κομμουνιστικών ιδεών αφαίρεσε από τη διανόηση το κέντρο έμπνευσης που υπήρχε στις αρχές του 20ου αιώνα και τη φτώχυνε πνευματικά. Η Κλάρα Τσέτκιν, η σπουδαία γερμανίδα κομμουνίστρια (1857-1933), στο 5ο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (1924) έγραφε σχετικά: «Οι διανοούμενοι νοιώθουν δυνατά και γερά δεμένοι με την αστική κοινωνία. Αυτό εξηγείται από την εξέλιξη των διανοούμενων σαν ένα ιδιαίτερο κοινωνικό στρώμα που ο τύπος του είναι ο μονόπλευρα εκπαιδευτικός ειδικός που ανταποκρίνεται στις συνθήκες της καπιταλιστικής παραγωγής με τον καταμερισμό εργασίας και στην ατομικιστική δομή της αστικής κοινωνίας με το διαχωρισμό των κοινωνικών λειτουργιών… Ωστόσο, η αστική τάξη χρειάζεται τους διανοούμενους και για τους πολιτικούς, τους κοινωνικούς της κυριαρχικούς σκοπούς. Μόνο με τη βοήθειά τους μπόρεσε να μετασχηματιστεί το εποικοδόμημα, αλλά στα μάτια της, παραγωγική εργασία προσφέρει εκείνος που ζει για να μεγαλώνει το κεφάλαιο.»
Η σημερινή κατάσταση
Από εργασιακή άποψη μπορούμε να ξεχωρίσουμε τους διανοούμενους σ’ αυτούς που υπάγονται στην αστική λειτουργία (υπάλληλο, μισθωτό) και σ’ αυτούς που πωλούν την πνευματική τους εργασία «ελεύθερα» στην αγορά (συγγραφείς, σκηνοθέτες, μουσικοί, κλπ) ακόμα όμως και η δεύτερη ομάδα είναι υποχρεωμένη να δέχεται και ν’ αναπαράγει όλους τους κανόνες της καπιταλιστικής κυριαρχίας. Οι πνευματικοί παραγωγοί συμπιέζονται ιδεολογικά και οικονομικά και η κρίση έκανε την πίεση ακόμα μεγαλύτερη. Από αυτήν την άποψη, ένα μεγάλο τμήμα, όντας φτωχοποιημένο, μπορεί να αναζητήσει διέξοδο στη συμμαχία του με την εργατική τάξη και στον κοινό βηματισμό μαζί της στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες. Η συμμαχία με την άρχουσα τάξη μπορεί να τους προσδώσει πρόσκαιρο κύρος και μεγαλύτερη αυταπάτη.
Στο ζήτημα των διανοούμενων υπάρχει οπωσδήποτε η ιστορική και κοινωνιολογική πλευρά. Αυτό είναι σωστό, αλλά το ζήτημα είναι πρώτιστα πολιτικό. Αφορά τις συμμαχίες και τους αγώνες της εργατικής τάξης, τους στόχους της αριστεράς, την οργάνωση των κομμουνιστών. Αν σήμερα η άρχουσα τάξη επέβαλε το σκύψιμο και το φίμωτρο στη διανόηση, πρέπει να το λάβουμε υπόψιν, αλλά να μην υποταχθούμε σ’ αυτό. Η επαναφορά της απελευθερωτικής ελπίδας της εργατικής τάξης θα προσδώσει ιδέες, εμπνεύσεις και απαντοχή στη διανόηση που παραδέρνει από την ακρισία και την αμνησία ως τη σιωπή. Ένα μεγάλο τμήμα των διανοούμενων εργάζεται και ζει με τους γενικούς όρους της μεγάλης πλειονότητας του λαού και μόνο μία μικρή μειοψηφία απολαμβάνει τα προνόμια της άρχουσας τάξης. Αυτό το κομμάτι της μισθωτής διανόησης που δουλεύει με το μεροκάματο, το μισθό και το «μπλοκάκι» είναι πιο εύκολο να συμμαχήσει με το λαό και ν’ αγωνιστεί είτε για τα ιδιαίτερα ζητήματά του, είτε για ευρύτερα ταξικά συμφέροντα. Απαραίτητη προϋπόθεση, σε κάθε περίπτωση, είναι να φύγει η αυταπάτη και η ατομικιστική σκουριά από τους διανοούμενους και να επιχειρηθεί μία πολιτική διέξοδος στο πεδίο της λαϊκής πάλης, των ταξικών αγώνων, της αντιιμπεριαλιστικής και αντιπολεμικής δραστηριότητας. Να μην τυφλωθούν οι διανοούμενοι από τις σειρήνες της άρχουσας τάξης και από τη φενάκη της γρήγορης και εύκολης ανέλιξης. Μόνο στο παλλαϊκό μέτωπο και στους αγώνες μπορεί να βρει ο διανοούμενος την ευόδωση των ονείρων του.

πηγή: Λαϊκός Δρόμος