Γιώργος Ηρακλέους, D.E.A. Κοινωνιολογίας της θρησκείας

Εισήγηση στην ημερίδα των Διδασκαλείων Νηπιαγωγών και Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Κρήτης με θέμα: Η Θρησκευτική αγωγή στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Προβληματισμοί και Προοπτικές*

Είναι γεγονός ότι οι μύθοι γενικά και οι αναπόδεικτες, εξ αποκαλύψεως αλήθειες γοητεύουν απεριόριστα το διανοητικό και ψυχικό κόσμο των ανθρώπων και αυτό για δυο λόγους:

α) Ο μύθος καταργεί με την έντονη συγκίνηση που δημιουργεί και με τη μαγεία των συμβολισμών του την ορθολογική απαίτηση της πεζής καθημερινότητας για επίπονη σκέψη και υπεύθυνη στάση απέναντι στα άπειρα προβλήματά της, καθώς ο άνθρωπος αισθάνεται συχνά την ανάγκη για μικρές αποδράσεις από τις εντάσεις και τη ρουτίνα.

β) Η εξ αποκαλύψεως αλήθεια, τα δόγματα, οι τελετουργικές μυήσεις θωπεύουν τη σκοτεινή ανάγκη του ανθρώπου να διακρίνεται από τους άλλους, να ξεχωρίζει, να είναι ο εκλεκτός της ζωής ή του θεού, μια ανάγκη που αναδύεται, επειδή ο άνθρωπος βιώνει κάθε λογής ανισότητες και αδικίες. Γι’ αυτό και θέλει να υπερτερεί, να υπεραναπληρώνει, να ισορροπεί.

Η λεγόμενη θρησκευτική αγωγή στην εκπαίδευση δεν συντελείται μόνο από το μάθημα και τα βιβλία των θρησκευτικών, αλλά και μέσα από άλλα δρώμενα της ζωής του σχολείου, συνήθως ομαδικά (προσευχή, αγιασμός, εκκλησιασμός). Αν και τα δρώμενα αυτά έχουν καταλήξει να είναι τυπικά και ανούσια και το μάθημα των θρησκευτικών απαξιωμένο, παρόλα αυτά ασκούν επιδράσεις και αφήνουν αποτυπώματα, γιατί ο άνθρωπος εθίζεται ασύνειδα σε ό,τι επαναλαμβάνει, ακόμα και σ’ αυτό που τον απωθεί. Με αυτή την έννοια η θρησκευτική αγωγή στο σχολείο, μολονότι δεν ασκεί την επίδραση που ασκούσε σε άλλες εποχές, εξακολουθεί να παρεμβαίνει στην παιδαγωγική και κοινωνική του αποστολή, εφόσον λειτουργεί με έντονα τα στοιχεία του προσηλυτισμού και της κατήχησης.

Ιδιαίτερα στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση επιδρά πιο άμεσα και καταλυτικά στα παιδιά αυτής της ηλικίας, επειδή έχουν πιο πλούσιο και ευάλωτο φαντασιακό και συναισθηματικό κόσμο και εντυπωσιάζονται ευκολότερα και βαθύτερα από καθετί υπέρλογο και μυθικό, λόγω έλλειψης κριτικής σκέψης, συλλογιστικής ικανότητας, εμπειριών και ωριμότητας. Η κατήχηση και η απόπειρα προσηλυτισμού σε μικρά παιδιά είναι απαράδεκτες ηθικά, παιδαγωγικά και μορφωτικά και επιπλέον προσβάλλουν την αυθεντική χριστιανική ηθική και παράδοση των τριών πρώτων χριστιανικών αιώνων, κατά τους οποίους η κατήχηση απευθυνόταν σε ενήλικους και ο βαπτισμός ακολουθούσε ως επισφράγιση και τελική επιλογή. Μετά την καθιέρωση του νηπιοβαπτισμού από τον Άγιο Αυγουστίνο εντάθηκαν οι μεθοδεύσεις της Εκκλησίας για τη χειραγώγηση των παιδιών με διάφορους τρόπους και κυρίως με τη συστηματική καλλιέργεια του φόβου της κόλασης. Είναι καταφανής λοιπόν η κατάργηση κάθε έννοιας ελευθερίας της βούλησης και της θρησκευτικής συνείδησης.

Μύθοι, δοξασίες και πραγματικότητες

Και τα προηγούμενα βιβλία των Θρησκευτικών και τα νέα έχουν βασική επιδίωξη να προσδέσουν συναισθηματικά τα παιδιά σε μεταφυσικές δοξασίες και αντιλήψεις (πολύ ισχυρό έρεισμα) και να τα κατηχήσουν στις φιλοσοφικές θέσεις και θεολογικές απόψεις του ορθόδοξου δόγματος. Και στα δύο η εβραϊκή ιστορία ήταν θεμελιακός άξονας, τα θαύματα του Ιησού διδάσκονταν και διδάσκονται σε όλες τις τάξεις (Γ΄- ΣΤ΄), ενώ από παντού απουσιάζουν τα κοινωνικά και ανατρεπτικά μηνύματα του Χριστιανισμού. Τα παλαιότερα βιβλία διακρίνονταν από ποιότητα και πνευματικότητα και έδιναν έμφαση σε μια σειρά από παιδοκεντρικά και χριστοκεντρικά κείμενα. Δεν αναιρούσαν όμως ούτε και αυτά τον προσηλυτιστικό χαρακτήρα του μαθήματος, αλλά υπηρετούσαν καλύτερα και με σοβαρότητα τους στόχους των ζηλωτών της θρησκευτικής αγωγής στην εκπαίδευση. Τα νέα βιβλία διακρίνονται από προχειρότητα και ελαφρότητα και διακατέχονται από ένα πνεύμα κοσμοπολιτισμού σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της ΕΕ. Ταυτόχρονα είναι προϊόν της κυριαρχίας στους κόλπους της Εκκλησίας της άποψης του Χριστόδουλου: για εκκοσμίκευση της θρησκείας και της εκκλησιαστικής ζωής, έτσι ώστε να γίνουν πιο ελκυστικές στα μάτια των νέων για το μαζικό τους προσηλυτισμό. Οι παλιότερες συγγραφικές ομάδες ανήκαν στο ρεύμα των νεοορθοδόξων, ενώ οι νεότερες στο χώρο του εκκλησιαστικού μάρκετινγκ και της θρησκευτικής διαφήμισης, που χαρακτηρίζεται από φατριασμούς και ανταγωνιστικά οικονομικά συμφέροντα.

Για μας όμως που διαφωνούμε με τη θρησκευτική αγωγή στην εκπαίδευση, το μέγα ζητούμενο είναι η κατάργηση του μαθήματος των Θρησκευτικών και η εισαγωγή του μαθήματος της Θρησκειολογίας ή Στοιχείων Κοινωνιολογίας της Θρησκείας. Τα παιδιά και ο άνθρωπος γενικά μπορούν να προσεγγίσουν με την ιδία γοητεία και πιο έντονο ενδιαφέρον «τον νουν αληθείας» που υπάρχει στον πυρήνα των θρησκευτικών μύθων.

Για παράδειγμα, γιατί να μην καταλαβαίνουμε ότι το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού δεν έχει καμιά σχέση με το προπατορικό αμάρτημα και τους καρπούς των δέντρων; Απλά ο μύθος θέλει να μας δείξει μια τραγική αλήθεια, ότι η γνώση, δηλαδή η εξέλιξη και ο πολιτισμός είναι υλικές δυνάμεις για καλό ή για κακό και ότι η επιλογή του ενός ή του άλλου δρόμου δεν είναι θέμα ελεύθερης θέλησης. Αντίθετα είναι αποτέλεσμα του χαρακτήρα της ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και της κάρπωσης των υλικών και πνευματικών αγαθών, είναι αποτέλεσμα με άλλα λόγια του ποιοι τελικά κατέχουν τα μέσα παραγωγής και οικειοποιούνται τα παραγόμενα αγαθά και για ποιο σκοπό, για το κέρδος ή για την κάλυψη των πραγματικών αναγκών του ανθρώπου.

Είναι πολύ απλό να κατανοήσουμε ότι η αδελφοκτονία του Κάιν συμβολίζει την αιματηρή διαμάχη ανάμεσα στην κτηνοτροφική και αγροτική κοινότητα στο στάδιο της ανταλλαγής των προϊόντων της ατομικής ιδιοκτησίας και πριν από αυτό.

Είναι απίστευτα μαγευτικό να ερμηνεύσουμε επιστημονικά τα γεγονότα της Εξόδου των Εβραίων από την Αίγυπτο, ότι δηλαδή η μόλυνση των ποταμών βάφει κόκκινα τα νερά τους με αποτέλεσμα να πεθαίνουν τα ψάρια, να βγαίνουν βάτραχοι στη στεριά, να μην επιβιώνουν, να προκαλούν επέλαση εντόμων και έτσι να έχουμε μια σειρά από επιδημίες, που πλήττουν ανθρώπους και ζώα. Και ακόμη πως η μετατροπή της θάλασσας σε ξηρά συμβαίνει παροδικά, όταν έχει προηγηθεί σεισμός μεγάλης έντασης με υποθαλάσσιο επίκεντρο, και ακολουθεί τσουνάμι (διάβαση της Ερυθρός θάλασσας).

Στα θαύματα πάλι, ιδιαίτερα όταν θεραπεύει τυφλούς ο Ιησούς δεν ακολουθεί τις ίδιες τεχνικές και κατά συνέπεια αυτά μπορεί να έχουν επιστημονική εξήγηση. Ακόμη δεν είναι τυχαίο ότι σε καμιά θρησκεία δεν αναφέρεται κανένα θαύμα που να αποκατέστησε κομμένο χέρι ή βγαλμένο μάτι. Εξάλλου η ανάσταση των νεκρών ανήκει πιο πολύ στη σφαίρα του δόγματος παρά της επιστήμης.

Είναι απαραίτητο να βιώνει κανείς το Πάσχα σαν το πέρασμα της φύσης από τη χειμερία νάρκη στην άνοιξη, σαν τον κύκλο της ζωής και του θανάτου, σαν την εναλλαγή της λύπης με τη χαρά και να βλέπει τις κατανυκτικές τελετουργίες του σε σύνδεση με τις πανάρχαιες τελετές για τον Άδωνη και το Λήνο, σαν διαλεκτικές αντιθέσεις, θάνατος και ζωή, πάθος και λύτρωση.

Παράλληλα είναι σκόπιμη (εξάλειψη των ριζοσπαστικών, ανατρεπτικών ιδεών) η απουσία της αναφοράς στα κοινωνικά κινήματα του Χριστιανισμού, όπως αυτά κατά της ατομικής ιδιοκτησίας και υπέρ της κοινοκτημοσύνης, κατά της εξουσιαστικής ιεραρχίας και των κοινωνικών διαχωρισμών, κατά των φυλετικών και άλλων διακρίσεων ή το συγκλονιστικό, φιλειρηνικό, αντιπολεμικό του σάλπισμα. Είναι δηλαδή προτιμότερο να ασχολούνται τα παιδιά με τα άμφια του διακόνου, τα ειλητάρια των προφητών και τα ιερά σκεύη ή με ζητήματα ουσίας; Είναι υποβάθμιση και παρακμή να παρουσιάζουν ανεύθυνα και επιφανειακά θέματα κοινωνιολογίας της θρησκείας μόνο τα ένθετα κυριακάτικων εφημερίδων με συνοδευτικά CD -DVD και τα φτηνά περιοδικά πολυεθνικής υποκουλτούρας και εμπορευματοποίησης κερδοσκοπώντας (Απόκρυφα Ευαγγέλια, Ευαγγέλιο του Ιούδα, Ναΐτες ιππότες κ.ά.). Εν κατακλείδι το ζήτημα της θρησκείας είναι υπόθεση της οικογένειας, της ατομικής συνείδησης και επιλογής του ανθρώπου και πρώτιστα της ίδιας της Εκκλησίας και δεν πρέπει να έχουν καμία αρμοδιότητα και ανάμειξη το σχολείο, η πολιτεία και το κράτος σ’ αυτό.

Σύνοψη

Το υπερφυσικό και το άγνωστο μπορεί να συναρπάζουν, αλλά ταυτόχρονα δεν παύουν να κρατούν αιχμάλωτο τον άνθρωπο σε ένα σχήμα αδυναμίας να ερμηνεύσει τον κόσμο και να τον αλλάξει προς το καλύτερο. Μέσα σ’ αυτό ο άνθρωπος αποδίδει τα πάντα σε εξωλογικές δυνάμεις και αναμένει μοιρολατρικά την επίλυση των προβλημάτων από την παρέμβασή τους. Έτσι γίνεται δέσμιος της δεισιδαιμονίας και της προκατάληψης και ζει μέσα στην ανασφάλεια και το φόβο.

Δεν πρέπει τέλος πάντων να μάθει κάποτε ότι ο άγραφος νόμος της ταφής ή της καύσης των νεκρών υπαγορεύεται από λόγους κοινωνικής υγείας και μόνο;

Δεν πρέπει να γνωρίζει ότι η ψυχολατρία (ανιμισμός) οφείλεται στο γεγονός ότι ονειρευόμαστε τους νεκρούς και πολύ εύκολα πιστεύουμε πως υπάρχουν ψυχές στον πάνω ή στον κάτω κόσμο μιας άνω κάτω κοινωνίας και να μη φοβάται;

Η εισαγωγή λοιπόν του μαθήματος της Κοινωνιολογίας της Θρησκείας στην εκπαίδευση είναι αυτή που ταιριάζει στον 21° αιώνα και όχι η οπισθοδρομική μυθοπλασία, που πλεονάζει και σε άλλα νέα βιβλία, όπως αυτά της Γλώσσας, της Ιστορίας, της Βιολογίας κ.λπ. Να μην επιτρέψουμε την επιστροφή του ανθρώπου στο προεπιστημονικό στάδιο σκέψης. Να ερμηνεύουμε τη θρησκεία σαν κοινωνικό φαινόμενο που είναι και να εξηγούμε επιστημονικά μύθους, δοξασίες και δόγματα, για να απαλλαγούμε έτσι από πνευματικά σκοτάδια και υλικά δεσμά.

*( επιμέλεια Πρακτικών της ημερίδας Κ. Σταυριανός, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2008, σ. 171-175)