γράφει ο Θανάσης Κοντοφάκας

Απρίλιος – Μάιος 1943

Η εξέγερση του γκέτο της Βαρσοβίας, τον Απρίλιο-Μάιο του 1943 αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα πιο αξιόλογα γεγονότα του λαϊκοαπελευθερωτικού αγώνα στην Πολωνία και σίγουρα την κορυφαία στιγμή της εβραϊκής αντίστασης στην κατεχόμενη από τους Γερμανοφασίστες Ευρώπη στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1940 οι Γερμανοί αρχίζουν να συγκεντρώνουν τα περίπου 3 εκατομμύρια των Εβραίων της Πολωνίας σε γκέτο, που ιδρύονται στις μεγάλες πόλεις της χώρας. Χωρίς αμφιβολία το μεγαλύτερο από αυτά είναι το γκέτο της Βαρσοβίας όπου συγκεντρώνονται περίπου 400.000 άνθρωποι. Από αυτούς χιλιάδες θα πεθάνουν μέσα στο γκέτο από τις αρρώστιες και την πείνα, πριν ακόμα ξεκινήσει η μεταφορά τους στα στρατόπεδα θανάτου. Το Μάρτιο του 1942 με την καθοδήγηση του Γ. Λεβαρτόφσκι, πληρεξούσιου της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Πολωνίας (Εργατικό), ιδρύεται αντιφασιστικό μέτωπο από εκπροσώπους των διαφόρων οργανώσεων. Νεολαίοι της BUND, η αριστερή νεολαιίστικη οργάνωση ΠΡΩΤΟΠΌΡΟΙ “HEALUTZ” κ.ά. Στα μέσα του 1942 οι Γερμανοφασίστες αρχίζουν να μεταφέρουν τον πληθυσμό του γκέτο στο στρατόπεδο θανάτου της Τρεμπλίνκα. Τον Ιούλιο του 1942 ο αξιωματικός των SS Hermann Hoefle ανακοινώνει στον πρόεδρο του Εβραϊκού Συμβουλίου ότι όλοι οι “μη παραγωγικοί” Εβραίοι του γκέτο θα μεταφέρονταν ανατολικά. Τοιχοκολλήθηκαν αφίσες που ενημέρωναν ότι όλοι -εκτός από αυτούς που εργάζονταν σε γερμανικές εταιρίες, τα μέλη του Εβραϊκού Συμβουλίου και της Εβραϊκής αστυνομίας- θα έπρεπε να παρουσιαστούν σε συγκεκριμένα σημεία. Την πρώτη μέρα θα φορτωθούν στα φορτηγά 2.000 κρατούμενοι και 4.000 “μη παραγωγικοί” ζητιάνοι. Από εκεί και πέρα καθημερινά θα μεταφέρονται χιλιάδες άλλοι, στους θαλάμους αερίων στο στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα.

Στα τέλη του 1942 μέσα στο γκέτο έχουν απομείνει 60.000-70.000 άνθρωποι. Τον Αύγουστο του 1942 ο νεαρός μαχητής Israel Kanal θα εκτελέσει τον Szerynski, διοικητή της Εβραϊκής αστυνομίας και τον πιο μισητό άνθρωπο μέσα στο γκέτο. Τον Οκτώβριο του 1942 οι οργανώσεις που συμμετέχουν στο αντιφασιστικό μέτωπο ιδρύουν τον ένοπλο βραχίονα του μετώπου, τη ΖΟΒ (Μαχητική Εβραϊκή Οργάνωση), με αρχηγό τον 23χρονο Mordecai Anielewicz από την αριστερή οργάνωση HASHOMER HATZAIR (Νεολαιίστικη Φρουρά). Τη Μαχητική Εβραϊκή Οργάνωση (ΖΟΒ) τη βοηθούν το Κομμουνιστικό κόμμα Πολωνίας, η Λαϊκή Φρουρά (Gwardia Ludowa) ο ένοπλος βραχίονας του Κομμουνιστικού Κόμματος, οι ” Πολωνοί σοσιαλιστές” και άλλες πολωνικές δημοκρατικές οργανώσεις. Υπάρχει και η Άρμια Κραιόβα, (Ο στρατός της πατρίδας), η καθοδηγούμενη από το Λονδίνο πολωνική αντίσταση, χωρίς όμως ουσιαστική δράση. Σε τέτοιο σημείο, που ακόμα και δικοί της νεολαίοι, μαχητές που το αίμα τους έβραζε, την κατηγορούσαν στην καλύτερη περίπτωση για αδράνεια και στη χειρότερη για προδοσία. Ο Emanuel Ringelblum γράφει :”Οι άνθρωποι ορκίζονταν ότι οι Γερμανοί δεν θα τους ισοπέδωναν ξανά χωρίς κόστος. Μπορεί να πεθάνουμε αλλά αυτοί οι στυγεροί κατακτητές θα πληρώσουν με το αίμα τους για τους θανάτους μας. Δεν ανησυχούμε για την επιβίωσή μας ο καθένας μας κουβαλάει ήδη την καταδίκη του σε θάνατο. Μας απασχολεί πώς θα πεθάνουμε αξιοπρεπώς, πώς θα πέσουμε πολεμώντας.” Οι πρώτες επιχειρήσεις της ΖΟΒ ήταν οι εκτελέσεις προδοτών και συνεργατών μέσα στο γκέτο. Τον Οκτώβριο του 1942 τρεις μαχητές της ΖΟΒ, ανάμεσά τους η Emilia Landau, εκτελούν τον υποδιοικητή της εβραϊκής αστυνομίας Jacob Lejkin. Ένα μήνα μετά εκτελείται ο διευθυντής του οικονομικού τμήματος του Εβραϊκού Συμβουλίου, συνεργάτης της Γκεστάπο. Η ΖΟΒ αποφάσισε να χτυπήσει τα SS σε καινούργια τους απόπειρα για εκκένωση του γκέτο και ολοκληρωτική εξόντωση του πληθυσμού. Συγκροτούνται μαχητικές ομάδες, ρυθμίζεται η παραγωγή όπλων και η στρατιωτική εκπαίδευση. Παρά τις προσπάθειες του Κομμουνιστικού Κόμματος, της Λαϊκής Φρουράς και της ΖΟΒ για εξεύρεση οπλισμού, τα όπλα ήταν λίγα και οι μαχητές άρχισαν να πειραματίζονται με αυτοσχέδιες βόμβες και κοκτέιλ μολότοφ.

Μέχρι το Φεβρουάριο του 1943 η ΖΟΒ έχει ήδη 50 μάχιμες ομάδες, με 20-30 μέλη η κάθε μία. Μόνο ένα πολύ μικρό μέρος από αυτούς έχει όπλα, οι πιο πολλοί έχουν βόμβες μολότοφ, αυτοσχέδιες χειροβομβίδες και φιάλες με σουλφουρίκο οξύ. Οι περισσότεροι μαχητές ζούσαν κανονικά στη νομιμότητα και κοιμόντουσαν στα ορισμένα καταλύματα, μόνο πέντε ομάδες ζούσαν στην παρανομία έτοιμες ανά πάσα στιγμή για μάχη. Από τα μέσα Ιανουαρίου του 1943 θα ξεκινήσουν οι πρώτες ένοπλες συγκρούσεις με τα SS που έχουν εντολή να εξοντώσουν τον πληθυσμό του γκέτο που έχει απομείνει. Από τις 2 Ιανουαρίου 1943 ο Χάινριχ Χίμλερ, ο ανώτατος διοικητής των SS, έδωσε εντολή στον Kruger, άμεσο υφιστάμενό του, να διατάξει την καταστροφή του γκέτο μέχρι τις 15 Φεβρουαρίου. Στις 18 Ιανουαρίου τα SS μαζί με βοηθητικές μονάδες από Λετονούς, Λιθουανούς και την περιβόητη Πολωνική Μπλε αστυνομία εισβάλλουν στο γκέτο. Μόλις τα πρώτα φορτηγά θα μπουν στην οδό Gesia, η Emilia Landau -που τον Οκτώβριο του 1942 μαζί με άλλους δύο μαχητές είχαν εκτελέσει τον Jacob Lejkin, υποδιοικητή της Εβραϊκής αστυνομίας- θα πετάξει την πρώτη χειροβομβίδα. Η αντίσταση των μαχητών της ΖΟΒ θα αναγκάσει τους Γερμανούς να υποχωρήσουν. Θα ξαναγυρίσουν με θωρακισμένα οχήματα, κανόνια και πολυβόλα. Μετά από τέσσερις μέρες σκληρών μαχών στις 21 Ιανουαρίου οι Γερμανοί αναγκάζονται να υποχωρήσουν. Σε αυτές τις μάχες 1000 Εβραίοι θα σκοτωθούν και 5.500 πιάστηκαν και οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Όμως ο στόχος των Γερμανών για ολοκληρωτική καταστροφή του γκέτο δεν έχει πραγματοποιηθεί. Η ΖΟΒ παρά τις μεγάλες απώλειες τώρα οργανώνεται καλύτερα, ο οπλισμός της έχει ενισχυθεί από τους σκοτωμένους Γερμανούς. Όλες οι μάχιμες ομάδες περνάνε στην παρανομία και ζούνε τώρα και κοιμούνται στα οπλοστάσιά τους και στις αποθήκες πυρομαχικών.

Σκοπιές σε 24ωρη βάση ελέγχουν τις προσβάσεις στο γκέτο. Οι γειτονιές των κατοίκων του γκέτο γίνονται φρούρια. Δημιουργείται ένα δαιδαλώδες δίκτυο υπόγειων καταφυγίων και οδών διαφυγής, μέσα από τους υπονόμους. Μέσα από αυτό το δίκτυο θα μεταφέρονται στο γκέτο όπλα πυρομαχικά και τρόφιμα. Αργότερα αυτό το δίκτυο θα βοηθήσει να ξεφύγουν όσοι μαχητές καταφέρνουν να διαφύγουν.

Οι μαχητές του γκέτο προπαγανδίζουν ανοιχτά πλέον τους στόχους της ΖΟΒ στο γκέτο και στα εργοστάσια. Πρώτον, να μην περάσει ξανά χωρίς μάχη η εξολόθρευση του πληθυσμού. Δεύτερον, ολόκληρο το γκέτο να μετατραπεί σε φρούριο σε μία ολοκληρωτική μάχη ενάντια στο φασισμό. Τρίτον, να ξεφύγουν, όσοι το δυνατόν περισσότεροι και όσοι ξεφύγουν, να ενωθούν με τους Πολωνούς παρτιζάνους στα δάση και να συνεχίσουν τον αγώνα. Όλο το γκέτο βρίσκεται σε επαγρύπνηση και περιμένει. Ο Χίμλερ θα απαλλάξει από τα καθήκοντά του το Διοικητή της περιοχής της Βαρσοβίας Ferdinand von Sammern-Frankenegg, Oberfuhrer των SS, γιατί αποδείχθηκε ανεπαρκής στην αντιμετώπιση της εξέγερσης. Νέος διοικητής θα είναι ο Διοικητής των SS και της αστυνομίας -SS und Polizeifuhrer-, Jurgen Stroop, (Γιούργκεν Στρόοπ), από τα ιδρυτικά μέλη του ναζιστικού κόμματος. Ο Στρόοπ θα φτάσει στη Βαρσοβία στις 17 Απριλίου 1943 κατά τη διάρκεια της εξέγερσης. Τη νύχτα 18 προς 19 Απριλίου 1943, παραμονή του εβραϊκού Πάσχα, οι Γερμανοί με ένα τάγμα θωρακισμένων, μία Μεραρχία ιππικού Waffen SS, δύο μεραρχίες πυροβολικού, μία Μεραρχία του μηχανικού των SS, δυνάμεις της Πολωνικής Μπλε αστυνομίας, ένα τάγμα από τη σχολή των SS στο Trawinski και βοηθητικά, ουκρανικά, λιθουανικά και λετονικά στρατεύματα εισβάλλουν στο γκέτο. Οι μαχητές της ΖΟΒ τους υποδέχονται με πυρά. Ο άνισος και ηρωικός αγώνας των ξεσηκωμένων του γκέτο θα φτάσει στο αποκορύφωμα του στα τέλη Απριλίου με μέσα Μαΐου. Οι Γερμανοφασίστες κατακτητές αναγκάζονται να κάνουν έφοδο για να κυριεύουν κάθε μέτρο, κάθε σπιθαμή από το έδαφος του γκέτο. Μέχρι τις 22 Απριλίου οι Εβραίοι μαχητές συνέχισαν να πολεμούν από σπίτι σε σπίτι, από τοίχο σε τοίχο, από δρόμο σε δρόμο. Όποιος δεν μπορούσε να ξεφύγει έπαιρνε μαζί του όσους πιο πολλούς Γερμανοφασίστες μπορούσε. Οι Γερμανοί με φλογοβόλα έβαζαν φωτιά σε ολόκληρα συγκροτήματα κατοικιών για να αναγκάσουν τους μαχητές να βγουν. Μεγάλη ηθική υποστήριξη έδιναν στους ξεσηκωμένους μαχητές τα ανακοινωθέντα για τις νίκες του Κόκκινου Στρατού. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Πολωνίας και η Λαϊκή Φρουρά βοηθούσαν όσο μπορούσαν τους ξεσηκωμένους μαχητές στέλνοντας όπλα, πυρομαχικά, τρόφιμα, αλλά και με επιθέσεις αντιπερισπασμού έξω από τα τείχη του γκέτο για να ανακουφίσουν τους εξεγερμένους. Στις 20 Απριλίου Πολωνοί παρτιζάνοι της Λαϊκής Φρουράς με επικεφαλής την Niuta Tejtelbojm, με το ψευδώνυμο Wanda, επιτίθενται και καταστρέφουν γερμανικό πολυβολείο στο τείχος του γκέτο. Η μάχη είχε φτάσει πλέον στα υπόγεια καταφύγια της ZOB. Οι Γερμανοί άλλαξαν τακτική γιατί δεν μπορούσαν να μπουν στα υπόγεια καταφύγια χωρίς μεγάλες απώλειες. Έτσι άνοιγαν τρύπες στους ενισχυμένους τοίχους και έριχναν μέσα δηλητηριώδη αέρια ή πλημμύριζαν το χώρο με νερό. Η μαχήτρια Roza Rosenfeld στην οδό Leszno θα πολεμήσει μέχρι που το νερό θα τη σκεπάσει ολόκληρη και μόνον τότε θα μπορέσουν οι Γερμανοί να την πυροβολήσουν. Στις 8 Μαΐου οι Γερμανοφασίστες εισβάλλουν στο αρχηγείο της ZOB. Τελικά θα χρησιμοποιήσουν αέριο και πολλοί μαχητές, ανάμεσά τους και ο Μόρντεκαι Ανίλιεβιτς και η συντρόφισσα του Mira Furcher, θα επιλέξουν να αυτοκτονήσουν. Μεμονωμένοι μαχητές, σαν φαντάσματα, μέσα στα υπόγεια ντυμένοι με κουρέλια θα συνεχίσουν να μάχονται. Μόλις τον Ιούλιο του 1943 (10 εβδομάδες μετά την εισβολή που έγινε στις 19 Απριλίου) θα σταματήσει οριστικά κάθε αντίσταση μέσα στο γκέτο, αφού θα έχουν σκοτωθεί οι περισσότεροι μαχητές. Οι λιγοστοί μαχητές που θα καταφέρουν να ξεφύγουν, κυρίως μέσα από το πυκνό δίκτυο υπονόμων, θα ενωθούν με τους Πολωνούς παρτιζάνους της Λαϊκής Φρουράς και θα συγκροτήσουν σώμα που θα ονομαστεί Μόρντεκαι Ανίλιεβιτς, κατόπιν θα συμμετάσχουν στην εξέγερση της Βαρσοβίας το 1944 και στις 17 Ιανουαρίου 1945 θα δουν τα πρώτα τανκς του Κόκκινου Στρατού να μπαίνουν στη Βαρσοβία.

Ο Γιούργκεν Στρόοπ θα καταδικαστεί σαν εγκληματίας πολέμου και το 1952 θα εκτελεστεί στην Πολωνία με απαγχονισμό.

Το Σάββατο στις 22 Δεκεμβρίου 2018 σύμφωνα με τον τηλεοπτικό σταθμό της ΕΡΤ 1 ο Σίμτσα Ρότεμ σε ηλικία 94 ετών, θα πεθάνει στην Ιερουσαλήμ. Ο τελευταίος επιζών μαχητής της εξέγερσης του γκέτο της Βαρσοβίας.

Στο “εξώφυλλο”: Μια από τις πιο γνωστές φωτογραφίες του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, από την αναφορά του Γιούργκεν Στρόοπ προς τον Χάινριχ Χίμλερ σχετικά με την κατάπνιξη της εξέγερσης στο γκέτο της Βαρσοβίας. Την αναφορά του συνοδεύει η εξής λεζάντα: “Βγαίνουν με τη βία από τα λαγούμια τους”.