Ο Μαρξ δύο φορές άρχισε να γράφει το Κεφάλαιο και δύο φορές αναγκάστηκε να το σταματήσει για λόγους υγείας. Το άλλαξε επίσης δομικά και τις δύο φορές. Ας δούμε τι αναφέρει ο Φ. Ένγκελς για αυτό το ζήτημα «…….Ύστερα από την καταδίκη των μελών της Ένωσης των Κομμουνιστών στην Κολωνία, ο Μαρξ αποτραβήχτηκε από την πολιτική ζύμωση και αφιερώθηκε δέκα ολόκληρα χρόνια, στην ερευνά των πλούσιων θησαυρών που του πρόσφερε η βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσείου στον τομέα της πολιτικής οικονομίας…… Ο πρώτος καρπός των μακρόχρονων οικονομικών μελετών του δημοσιεύτηκε το 1859: «Κριτική της πολιτικής οικονομίας, πρώτο τεύχος» (Βερολίνο, Ντούνκερ). Το έργο αυτό περιέχει την πρώτη συστηματική έκθεση της θεωρίας του Μαρξ για την αξία, μαζί και τη θεωρία του χρήματος. Στη διάρκεια του ιταλικού πολέμου, ο Μαρξ καταπολέμησε από τις στήλες της γερμανικής εφημερίδας «Ο Λαός», που έβγαινε στο Λονδίνο, το βοναπαρτισμό που παρουσιαζόταν τότε με φιλελεύθερο χρώμα, θέλοντας να παραστήσει τον απελευθερωτή των καταπιεζομένων εθνοτήτων, καθώς και την τότε πρωσική πολιτική, που κάτω από τον μανδύα της ουδετερότητας προσπαθούσε να ψαρέψει στα θολά…….
……Τέλος, εκδόθηκε το 1867 στο Αμβούργο «Το Κεφάλαιο. Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος πρώτος» — το κύριο έργο του Μαρξ, όπου εκθέτονται οι βάσεις των οικονομικών-σοσιαλιστικών απόψεών του και οι κύριες γραμμές της κριτικής του για την υπάρχουσα κοινωνία, για τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής και τις συνέπειές του. Η δεύτερη έκδοση αυτού του έργου, που άφησε εποχή, έγινε το 1872. Ο συγγραφέας ασχολείται τώρα με την επεξεργασία του δεύτερου τόμου.»( Φρ. Ένγκελς: Ο Μαρξ και το «Κεφάλαιο»)
Στην περίοδο από το Νοέμβρη 1870 ως τον Ιούλη του 1878 ο Μαρξ ετοίμαζε για το τυπογραφείο το χειρόγραφο «Η κυκλοφορία του χρηματικού κεφαλαίου» – το πρώτο κεφάλαιο του 2ου αυτού τόμου του «Κεφαλαίου». Το 1880 ασχολήθηκε με το γράψιμο νέας παραλλαγής του μέρους «Ο νόμος της τάσης μείωσης του ποσοστού κέρδους» για το τρίτο βιβλίο. Δούλεψε και σε άλλα κεφάλαια και μέρη του δεύτερου και τρίτου βιβλίου.
Λίγο προτού πεθάνει ο Μαρξ παρακάλεσε την κόρη του Ελεονόρα να δώσει τα χειρόγραφα του «Κεφαλαίου» στον Ένγκελς, που έπρεπε «κάτι να κάνει» μ’ αυτά. (Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς. Άπαντα, ρώσ. έκδ., τόμ. 24, σελ. 9)
Με το δικαίωμα και το χρέος του πιο στενού φίλου-συντρόφου στην πολιτική δράση και του φιλολογικού εκτελεστή της εντολής του Μαρξ, ο Ένγκελς καταπιάστηκε να πραγματοποιήσει την επιθυμία του Μαρξ – να ετοιμάσει για τύπωμα τα υπόλοιπα χειρόγραφα του «Κεφαλαίου». Χώρισε τα χειρόγραφα του δεύτερου τόμου σε δύο ξεχωριστούς τόμους 2ο και 3ο. Με αίσθημα συγκινητικής στάσης και ευθύνης απέναντι στον φίλο του, που είχε φύγει πρόωρα, προσπαθούσε να το κάνει «αποκλειστικά στο πνεύμα του συγγραφέα», περιορίζοντας τη δική του δουλειά, όσο ήταν δυνατό, «σε μια απλή εκλογή ανάμεσα στις διάφορες παραλλαγές», (Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς. Άπαντα, ρώσ. έκδ., τόμ. 24 σελ. 9). Στην πραγματικότητα, όμως, η δουλειά του Ένγκελς, ιδιαίτερα στον τρίτο τόμο, ήταν τόσο σημαντική, ώστε θα μπορούσες την έκδοση του II και III τόμου του «Κεφαλαίου» με την επιμέλεια του Ένγκελς να τη θεωρήσεις, όπως σωστά τόνιζε ο Β. Ι. Λένιν, έργο και των δυο – των Μαρξ και Ένγκελς, (Β. Ι. Λένιν. Άπαντα, 5η ρώσ. έκδ., τόμ. 2, σελ. 12).
Ο Ένγκελς έδωσε στον τρίτο τόμο τελειωτική διάρθρωση, έβαλε στα διάφορα κεφάλαια υποσημειώσεις, έγραψε πολλές προσθήκες για να συνδέσει τα αποσπασμένα κείμενα, με βάση τις σημειώσεις του συγγραφέα, έγραψε νέο κείμενο του τέταρτου κεφαλαίου, τρεις φορές ξαναδούλεψε όλο το πέμπτο μέρος, έγραψε τον πρόλογο και την προσθήκη στον τόμο «Ο νόμος της αξίας και το ποσοστό του κέρδους» και «χρηματιστήριο». Όλη η δαυλιά του Ένγκελς στον τόμο αυτό κράτησε γύρω στα δέκα χρόνια.
Ως γνωστόν, ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους διατυπώνεται από το Μαρξ στον 3ο τόμο του Κεφαλαίου «Η αυξημένη μάζα των μέσων παραγωγής που προορίζονται να μετασχηματιστούν σε κεφάλαιο έχει πάντα στη διάθεσή της, για να τον εκμεταλλευτεί, έναν αυξανόμενο και εν τέλει πλεονάζοντα εργατικό πληθυσμό. Κατά την εξέλιξη του προτσές παραγωγής και συσσώρευσης πρέπει λοιπόν να υπάρχει αύξηση της μάζας της αποσπώμενης υπεραξίας και (…)επομένως της απόλυτης μάζας επιτευχθέντος κέρδους από το κοινωνικό κεφάλαιο, αλλά οι ίδιοι νόμοι της παραγωγής και της συσσώρευσης αυξάνουν σε αυξάνουσα αναλογία, μαζί με τη μάζα, την αξία του σταθερού κεφαλαίου πιο γρήγορα από εκείνη του μεταβλητού εκείνου κεφαλαίου που μετατράπηκε σε ζωντανή εργασία. Οι ίδιοι νόμοι παράγουν επομένως για το κοινωνικό κεφάλαιο μια αύξηση της απόλυτης μάζας του κέρδους και μια μείωση του ποσοστού κέρδους» (Το Κεφάλαιο, 3ος Τόμος).
Η θεωρία της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους είναι η πιο συζητημένη και επικριμένη μαρξιστική οικονομική θεωρία. Καμία άλλη θέση των οικονομικών διδαγμάτων του Μαρξ δεν έχει τόσο πολύ αμφισβητηθεί από την αστική ακαδημαϊκή επιστήμη.
Λιγότερο κοπιαστική, αλλά το ίδιο δύσκολη και σύνθετη ήταν και η δαυλιά στο δεύτερο τόμο. Ακόμα και το πιο καλά ετοιμασμένο κείνον τον καιρό μέρος του χειρογράφου αυτού του βιβλίου δεν μπορούσε να τυπωθεί αμέσως. Έπρεπε να γίνουν αλλαγές ανάλογα με τις μεταγενέστερες διατυπώσεις και έρευνες του Μαρξ. Το μεγαλύτερο μέρος της ύλης δεν ήταν δουλεμένο στιλιστικά. Από τα τέσσερα χειρόγραφα του 1865-1870 και τα τέσσερα του 1877 και αργότερα έπρεπε να γραφτεί μια ενιαία διατύπωση του κειμένου. Συνολικά ο Ένγκελς δούλεψε για το II τόμο του «Κεφαλαίου» πάνω από δυο χρόνια.
Ο δεύτερος τόμος εκδόθηκε το 1885 και ο τρίτος το 1894. Στον πρόλογο του II τόμου ο Ένγκελς αναφέρει ειδικά ότι ο Μαρξ επιθυμούσε να αφιερωθεί το δεύτερο και τρίτο βιβλίο του «Κεφαλαίου» στη γυναίκα του Τζένη. Ο Ένγκελς σχεδίαζε να εκδώσει το Ιστορικό – κριτικό μέρος του έργου – «θεωρίες της υπεραξίας». Γραμμένο στις αρχές της δεκαετίας 1860, έμεινε ουσιαστικά στην ίδια κατάσταση του “πρώτου χεριού” που δεν το ξαναδούλεψαν ούτε ο ίδιος ο Μαρξ, αλλά ούτε και ο Ένγκελς ο οποίος προγραμμάτιζε την έκδοσή τους σαν τέταρτο, τελευταίο τόμο του «Κεφαλαίου». Ωστόσο δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει το σχέδιό του.
Πολλοί αναρωτιούνται αν τα χειρόγραφα του Κεφαλαίου είναι δυνατόν να ταυτίζονται µε την έκδοση του συγκεκριμένου έργου όπως θα τη διαμόρφωνε τελικά αν ζούσε συγγραφέας, αν δηλαδή θα αντιστοιχούσε το ίδιο αυτονόητα µε το αποτέλεσµα που έχουµε στα χέρια µας όσον αφορά τους 2ο και 3ο τόµους, επιμελημένους και συνταγμένους από τον Ένγκελς. Όμως η ενότητα σκέψης και δράσης των Μαρξ και Ένγκελς δεν αφήνει περιθώρια άλλων συμπερασμάτων.
Με βάση τις πληροφορίες της εποχής το «Κεφάλαιο» δεν είχε την ίδια υποδοχή, και δεν προκάλεσε την ίδια ανησυχία στους αστούς όσο το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Βέβαια τα δύο κείμενα έχουν μια θεμελιώδη διαφορά: το Κομμουνιστικό Μανιφέστο είναι οδηγός για δράση , είναι ένα επαναστατικό πρόγραμμα πάλης της Διεθνούς , ενώ το Κεφάλαιο είναι η επιστημονική ανάλυση του καπιταλισμού. Το Μανιφέστο ξεκινά με το φάντασμα του κομουνισμού να πλανιέται πάνω από την Ευρώπη, ενώ το Κεφάλαιο ξεκινά ως εξής: «ο πλούτος των κοινωνιών όπου κυριαρχεί ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής εμφανίζεται σαν ένας “τεράστιος σωρός από εμπορεύματα” και το ξεχωριστό εμπόρευμα σαν η στοιχειώδης μορφή του. Γι’ αυτό η έρευνά μας αρχίζει με την ανάλυση του εμπορεύματος». Όμως, το Κεφάλαιο θα αποτελέσει –όχι μόνο για τους μαρξιστές, αλλά και για πολλούς αστούς οικονομολόγους– τη βάση για την κατανόηση του καπιταλιστικού συστήματος
Αυτό που τελικά προέκυψε από τις επόμενες εκδόσεις – κι αυτό διότι Μαρξ δεν είχε προλάβει να ολοκληρώσει το τιτάνιο έργο του – είναι να έχουμε τρεις κυρίως σχετικά διαφορετικές εκδοχές του Κεφαλαίου : τη σοβιετική (την οποία ακολουθεί και η έκδοση της Σύγχρονης Εποχής), τη βρετανική (όπου οι επεμβάσεις και οι συμπληρώσεις του Ένγκελς ενσωματώνονται στο έργο) και την πρόσφατη γερμανική(MEGA), όπου όλες οι επεμβάσεις του Ένγκελς δίδονται χωριστά, σε παράρτημα.
200 χρόνια από την γέννηση του φιλόσοφου και εισηγητή του επιστημονικού σοσιαλισμού Κ. Μαρξ οι ιδέες του συνέχισαν και συνεχίζουν να ζουν, τα έργα των Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς θα είναι πάντα επίκαιρα και θα συνεχίσουν να εκδίδονται, εμπνέοντας και φωτίζοντας του αγώνες εργατικής τάξης και του κόμματός της, των καταπιεσμένων για την κοινωνική απελευθέρωση.

ΜΑΚΡΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ