Γιώργος Κουτής*

Μνήμη

Σωτήρη Δημ. Κολοβού (1945-2017)
Σταύρου Επαμ. Φαλαγκάρα (1948-2020)

Η ίδρυση της Πανελλήνιας Ενωσης Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) στις 10 Μαρτίου 1944 στους Κορυσχάδες της Ευρυτανίας αποτέλεσε τομή για τη δράση και την υπόσταση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο την περίοδο της Κατοχής, επισφραγίζοντας όλες τις προηγούμενες διατάξεις, όπως «ο Κώδικας Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης για τη Στερεά Ελλάδα», «η υπ’ αριθμό 6 απόφαση του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Εθνικών Ομάδων Ανταρτών» και οι «Διατάξεις για την Αυτοδιοίκηση και Λαϊκή Δικαιοσύνη του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ».

Οι αποφάσεις αυτές -εκτός των άλλων- διευθετούσαν τα δικαιώματα και τον τρόπο εκλογής των γυναικών στα τοπικά συμβούλια, στα όργανα της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης αλλά και στις Γενικές Συνελεύσεις των δήμων και των κοινοτήτων των ελεύθερων περιοχών. Πρόεδρος της ΠΕΕΑ ανέλαβε ο συνταγματολόγος και καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αλέξανδρος Σβώλος (1892-1956), ο οποίος ήταν ταγμένος στα φεμινιστικά ιδεώδη ήδη από τα χρόνια του Μεσοπολέμου.

Η ΠΕΕΑ προκήρυξε σύντομα εκλογές για την ανάδειξη ενός σώματος λαϊκών αντιπροσώπων οι οποίοι στη συνέχεια θα εξέλεγαν τα μέλη του Εθνικού Συμβουλίου. Στις ελεύθερες περιοχές ορίστηκε η καθολική, μυστική ψηφοφορία με ψηφοδέλτιο η οποία θα ήταν άμεση για όλους, γυναίκες και άνδρες άνω των δεκαοχτώ ετών, ενώ στην κατεχόμενη ζώνη αποφασίστηκε η πραγματοποίησή τους μέσω συσκέψεων των κατοίκων ή των αντιπροσώπων τους. Ετσι, με τις αποφάσεις αυτές δικαίωμα ψήφου αλλά και εκλογής αποκτούσαν γυναίκες και άνδρες ισότιμα.

Στις εκλογές οι οποίες διεξήχθησαν τον Απρίλιο του 1944 υπολογίζεται ότι ψήφισαν συνολικά πάνω από 1.500.000 γυναίκες και άνδρες. Ο Γιώργης Σιάντος, γενικός γραμματέας του ΚΚΕ που ασκούσε παράλληλα και χρέη γραμματέα Εσωτερικών της ΠΕΕΑ, διαβεβαίωσε το Εθνικό Συμβούλιο πως η συμμετοχή των γυναικών υπήρξε μεγάλη. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της κατεχόμενης από τους Γερμανούς περιοχής των Φαρσάλων που -από τους 6.000 μόνιμους κατοίκους – οι 3.000 ήταν ψηφοφόροι.

Από αυτούς ψήφισαν 2.516 εκ των οποίων 1.277 ήταν γυναίκες και 1.233 άνδρες. Από όλη την Ελλάδα, εκτός της Αν. Μακεδονίας, της Κρήτης, των νήσων και της Θράκης, εκλέχθηκαν 180 εθνοσύμβουλοι εκ των οποίων 5 ήταν γυναίκες, το 3% δηλαδή των εθνοσυμβούλων. Αυτές ήταν οι εξής: η Καίτη Ζεύγου-Νισυρίου και η Μαρία Σβώλου από την Αθήνα, η Μάχη Μαυροειδή-Χιουρέα από την Καλαμάτα, η Φωτεινή Φιλιππίδη από τη Λάρισα και η Χρύσα Χατζηβασιλείου από τον Πειραιά. Από τις πέντε γυναίκες που εκλέχθηκαν μόνο η Μάχη Μαυροειδή-Χιουρέα και η Καίτη Ζεύγου-Νισυρίου δεν παρευρέθηκαν τελικά στους Κορυσχάδες. Η μόνη γυναίκα που απέκτησε διοικητική θέση ήταν η Μαρία Σβώλου (σύζυγος του Αλέξανδρου Σβώλου) που ανέλαβε καθήκοντα κοσμήτορα. Κορυφαία στιγμή υπήρξε η επικύρωση του ιστορικού ψηφίσματος του Εθνικού Συμβουλίου όπου μεταξύ άλλων δηλωνόταν ξεκάθαρα στο άρθρο 5 ότι: «Ολοι οι Ελληνες, άντρες και γυναίκες, έχουν ίσα πολιτικά και αστικά δικαιώματα».

Ταυτόχρονα οι γυναίκες των ελεύθερων περιοχών πήραν μέρος και στις εκλογές για την ανάδειξη τοπικών συμβούλων. Γυναίκες δημοτικοί σύμβουλοι εκλέχθηκαν σε χωριά της Ηπείρου αλλά και στις πόλεις της Αρτας, των Ιωαννίνων και της Πρέβεζας. Μοναδικά παραδείγματα αποτελούν οι περιπτώσεις της Καρδίτσας όπου εκλέχθηκαν 22 γυναίκες τοπικοί σύμβουλοι, 2 στον Τύρναβο και 6 στην περιοχή της Φαλάνης. Ακόμη στην Αμαλιάδα οι κάλπες ανέδειξαν την πρώτη γυναίκα δήμαρχο, ενώ στο Βελεστίνο την προεδρία του κοινοτικού συμβουλίου ανέλαβε για πρώτη φορά γυναικεία προσωπικότητα.

Η συμμετοχή των γυναικών και η ανταπόκρισή τους σε αυτές τις διαδικασίες ήταν εξαιρετικά μεγάλες αριθμητικά και πρωτόγνωρες για τα ελληνικά δεδομένα της εποχής. Ομως η περίοδος αυτή θα αποδειχθεί αρκετά σύντομη. Μετά την Απελευθέρωση, η ΠΕΕΑ και το Εθνικό Συμβούλιο αυτοδιαλύθηκαν τον Νοέμβριο του 1944 και οι διαδικασίες εκδημοκρατισμού και κοινωνικής ανασυγκρότησης ακυρώθηκαν με την επαναφορά όλων των παλαιότερων θεσμών του ελληνικού αστικού κράτους. Από τα τέλη του ίδιου έτους η Ελλάδα θα εισέλθει σταδιακά στη δίνη του εμφυλίου πολέμου με οδυνηρές συνέπειες για τη χώρα και τους ανθρώπους της, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα τον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη διεκδίκηση της κοινωνικής και πολιτικής ισότητας των γυναικών.

Ενδεικτική βιβλιογραφία: Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Η ενηλικίωση μιας γενιάς, Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2009. Δήμητρα Σαμίου, Τα πολιτικά δικαιώματα των Ελληνίδων 1864-1952, Ιδιότητα του πολίτη και καθολική ψηφοφορία, Π. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2013.

Γιάννης Σκαλιδάκης, Η Ελεύθερη Ελλάδα, Η εξουσία του ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής (1943-1944), Εκδόσεις Ασίνη, Αθήνα 2014. Θανάση Χατζή, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, τ. Γ’ Εκδόσεις Δωρικός, Αθήνα 1983.

*ιστορικός