του Απόστολου Νικολόπουλου

Όπως είναι αναμενόμενο, οι διεθνείς επιπτώσεις της πανδημίας του covid-19 είναι εξαιρετικά βαριές. Οι αντιφάσεις της διεθνούς καπιταλιστικής οικονομίας, σε συνδυασμό με τις αντιδραστικές ακολουθούμενες πολιτικές, οδηγούν σε οδυνηρά αποτελέσματα. Ο ίδιος ο ΟΟΣΑ εκτιμά π.χ. ότι κάθε μήνας αποκλεισμού επιφέρει απώλεια 2% στο ΑΕΠ, ότι η μείωση παραγωγής στον τουρισμό θα φτάσει το 70% και ότι πολλές χώρες θα πέσουν σε ύφεση.¹ Όσον αφορά ειδικά στην εκπαίδευση, σύμφωνα με άρθρο του ανώτερου αναλυτή της αρμόδιας Διεύθυνσης του Οργανισμού Tracey Burns στις 18/3, είχαν ήδη κλείσει όλα τα σχολεία 102 χωρών και σε άλλες 11 χώρες είχε επιβληθεί κλείσιμο σε κάποιες περιοχές,² κάτι που προφανώς έχει σοβαρότατες δυσμενείς κοινωνικές συνέπειες.

Μπροστά σε αυτή την κατάσταση, ο ΟΟΣΑ προχώρησε την προηγούμενη εβδομάδα σε ειδικές παρεμβάσεις για την εκπαίδευση σε συνθήκες πανδημίας, οι οποίες είναι και το αντικείμενο του παρόντος άρθρου. Αυτές έγιναν ταυτόχρονα με τη δημοσιοποίηση του 2^ου τόμου με τα ευρήματα του TALIS για το 2018, δηλαδή στις 23 Μαρτίου.³ Τα ευρήματα και οι κατευθύνσεις του TALIS 2018 αφορούν πιο μακροπρόθεσμα σχέδια για την εκπαίδευση, αλλά είναι απαραίτητο να αναφέρουμε κάποια σχετικά στοιχεία, διότι οι εκπαιδευτικές προσαρμογές λόγω (ή εξ αφορμής) του covid-19 συνδέονται με αυτές τις κατευθύνσεις.

Το TALIS είναι μία διεθνής επισκόπηση μεγάλης κλίμακας του ΟΟΣΑ, στηρίζεται σε ερωτηματολόγια συμπληρωμένα από καθηγητές και στελέχη εκπαίδευσης διαφόρων χωρών και έχει ως αντικείμενο μελέτης τους καθηγητές, τους «ηγέτες» (στελέχη) της εκπαίδευσης και το γνωστικό περιβάλλον των σχολείων. Έχουν δημοσιευτεί επισκοπήσεις TALIS για τα στοιχεία των ετών 2008 και 2013, ενώ ο 1^ος τόμος του TALIS 2018 εκδόθηκε τον Ιούνη του 2019.⁴

Βασικό χαρακτηριστικό και σημαντικό νέο στοιχείο της τελευταίας επισκόπησης TALIS είναι ότι «επικεντρώνει στην έννοια του επαγγελματισμού [του εκπαιδευτικού] και τις διάφορες πλευρές της». Αυτό δεν είναι συγκυριακό ή τυχαίο, αλλά αποτελεί έκφραση της πεποίθησης του ΟΟΣΑ ότι η παρέμβαση στην αντίληψη και δράση του εκπαιδευτικού σώματος είναι ζήτημα κεντρικής σημασίας για την προώθηση των επόμενων αναδιαρθρώσεων στην εκπαίδευση, που επιδιώκονται από το κεφάλαιο. Η διδασκαλία σαν επάγγελμα, σύμφωνα με την επισκόπηση, εδράζεται σε 5 πυλώνες (βάση γνώσεων και δεξιοτήτων, ευκαιρίες καριέρας και εργασιακούς κανόνες, συνεργατικότητα, υπευθυνότητα και αυτονομία, κύρος και κοινωνική θέση του επαγγέλματος). Για να τους «ενισχύσει», επεξεργάζεται την τακτική για τα εξής θέματα: την «προσέλκυση και επιλογή υποψηφίων υψηλής ποιότητας για το επάγγελμα», την ανάπτυξη επαγγελματιών με κατάλληλη προετοιμασία, την «υποστήριξη» των εκπαιδευτικών για «επαγγελματική ανάπτυξη» (καθοδήγηση, mentoring, συνεργασία), την ενίσχυση της «αυτονομίας» και ευκαιρίες για καριέρα, την εργασιακή ικανοποίηση. Για καθένα από αυτά τα ζητήματα, θέτει συγκεκριμένους στόχους και καθορίζει δείκτες ασκούμενης πολιτικής.

Ο ιός των εργασιακών σχέσεων

Η Ελλάδα δεν έχει μετάσχει ως σήμερα στην έρευνα TALIS, αν και φαίνεται πως θα ενταχθεί στην επόμενη. Η βασική όμως προσέγγιση της TALIS 2018, η επικέντρωση στους εκπαιδευτικούς και τα στελέχη εκπαίδευσης, εκφράστηκε και στα υλικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην 2^η Ευρωπαϊκή Διάσκεψη για την Εκπαίδευση (Σεπτέμβριος 2019), που είχε ως αντικείμενο ακριβώς το καθηγητικό επάγγελμα και αφορούσε και την Ελλάδα.⁵

Σχετικά τώρα με τις εκπαιδευτικές προσαρμογές λόγω κορωνοϊού, στις 23 Μαρτίου αναρτήθηκαν από τον ΟΟΣΑ τα εξής: α) ένα άρθρο «γραμμής» του Andreas Schleicher, Διευθυντή της Διεύθυνσης Εκπαίδευσης και Δεξιοτήτων,⁶ β) μία παρουσίαση που συσχετίζει τις κατευθύνσεις του TALIS με τις προσαρμογές λόγω covid-19,⁷ γ) ένα κείμενο για τις προτεραιότητες από εδώ και πέρα στην εκπαίδευση σε συνθήκες πανδημίας.⁸ Το άρθρο και η παρουσίαση διασαφηνίζουν τους βασικούς τομείς που χρειάζεται αναβαθμισμένη ή τροποποιημένη προσέγγιση, σε στενή σύνδεση με την επισκόπηση TALIS 2018. Το τελευταίο κείμενο καθορίζει όμως και συγκεκριμένες προτάσεις-κατευθύνσεις πρακτικής δράσης για την εκπαίδευση σήμερα, σε συνθήκες πανδημίας αλλά και πιθανές μελλοντικές δράσεις.

Στο άρθρο του, ο Schleicher επιχειρεί να παρουσιάσει τον ΟΟΣΑ σαν προστάτη των ανήμπορων και «αδυνάτων». Μέσα από την κρίση, λέει, πρέπει να διορθωθούν οι αδικίες και να μην επανέλθουμε στην προηγούμενη άδικη κατάσταση. Επίσης, χρειάζεται «συνετή συμπεριφορά» για να μην καταρρεύσει το εκπαιδευτικό «μας» σύστημα. Όταν βεβαίως γίνεται πιο συγκεκριμένος για αυτή τη συμπεριφορά, αναφέρεται σε αμοιβαία και ανοικτή διαδικτυακή συνεργασία, ενθάρρυνση των τεχνολογικών εταιριών να συνεισφέρουν, ενίσχυση των «ευκαιριών» ψηφιακής μάθησης για τους καθηγητές και της διασυνοριακής διεθνούς συνεργασίας τους καθώς και ότι «πρέπει να αξιοποιήσουμε την δυναμική της στιγμής για να αναμορφώσουμε προγράμματα σπουδών και περιβάλλοντα μάθησης σύμφωνα με τις ανάγκες του 21^ου αιώνα». Με ιδεολογικά φορτισμένη ορολογία επιχειρηματολογεί, συνεπώς, για τη δυνατότητα βαθιών αλλαγών με χρήση της τεχνολογίας, τέτοιων που θα ανταποκρίνονται στις ανάγκες του σημερινού καπιταλισμού και των αντίστοιχων εταιριών.

Στο άρθρο (και την παρουσίαση) αναδεικνύονται τέσσερις τομείς παρέμβασης ενόψει κορωνοϊού, που άλλωστε βρίσκονται σε αρμονία και με τα αποτελέσματα του TALIS:

α) Μόχλευση μέσω της τεχνολογίας (προσέξτε τον οικονομοτεχνικό όρο!). Στο άρθρο τονίζεται ότι όλοι οι καθηγητές πρέπει να εμπλακούν με τη νέα τεχνολογία και να καταρτιστούν, μέσω π.χ. διαδικτυακών καταρτίσεων, εικονικών επαγγελματικών δικτύων ή συνεργαζόμενοι με νεότερους δασκάλους που είναι γνώστες. Οι επιδιώξεις αυτής της φαινομενικά καλοκάγαθης παραίνεσης αποκαλύπτονται όμως, όταν επισημαίνεται ότι «η τεχνολογία δεν μπορεί μόνο να αλλάξει τις μεθόδους διδασκαλίας και μάθησης, αλλά να ανυψώσει τον ρόλο των καθηγητών… σαν συνδημιουργούς γνώσης, οργανωτές, μέντορες και αξιολογητές». Το εγχείρημα λοιπόν αποσκοπεί άμεσα στην ενίσχυση της αξιολόγησης και του ελέγχου των καθηγητών. Επίσης η δήλωση ότι ο καθηγητής θα γίνει «συνδημιουργός γνώσης» είναι προβληματική, όταν αυτός θα πρέπει να «καταναλώνει» ψηφιακά εκπαιδευτικά προϊόντα συγκεκριμένων εταιρειών, κάτι που συνήθως επηρεάζει άμεσα το περιεχόμενο του μαθήματος και αντικειμενικά τον περιορίζει πολύ.

β) «Ενίσχυση των καθηγητών και της ικανότητας τους για καινοτομία». Σε αυτό το σημείο, τονίζεται ότι οι καθηγητές πρέπει να έχουν την αίσθηση ότι είναι κύριοι του μαθήματός τους (sense of ownership). Μέσω αυτής της εύσχημης τοποθέτησης, προβάλλεται ως αναγκαία η ενίσχυση της «αυτονομίας» των καθηγητών και των σχολείων, ενώ λειτουργούν ως παραδείγματα τα εκπαιδευτικά συστήματα της Φινλανδίας και της Εσθονίας.⁹ Βεβαίως αυτή η πολυδιαφημισμένη «αυτονομία» δεν αφορά, στην πραγματικότητα, την εξασφάλιση της παιδαγωγικής ελευθερίας των εκπαιδευτικών αλλά την μετακύλιση των ευθυνών του κράτους σε αυτούς. Επισημαίνουμε πως στο άρθρο (και το TALIS) όλα αυτά «ντύνονται» με προοδευτικό μανδύα, σαν να βρίσκονται στον αντίποδα του σημερινού σχολείου που ο ΟΟΣΑ αποκαλεί «βιομηχανικό» (industrial).

Γράμμα από την Εντατική Μονάδα. Ταξικά και τοξικά

γ) «Ενίσχυση του κοινωνικού ιστού σχολείων και κοινοτήτων». Εδώ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ανάγκη συνεργασίας μεταξύ των καθηγητών, καθώς μάλιστα υποστηρίζεται ότι η κρίση μπορεί να ενισχύσει αυτή τη συνεργασία. Προβάλλονται παραδείγματα συνεργασιών πιο «κλασικού» τύπου από Βιετνάμ, Σαγκάη κ.λπ. (ομαδικό μάθημα, παρατήρηση μαθήματος άλλου καθηγητή, συνεργατική εκμάθηση καθηγητών), ενώ τονίζεται η ανάγκη αξιοποίησης ψηφιακών πλατφορμών για ανάρτηση εργασιών, ανταλλαγή σχεδίων μαθήματος κ.ο.κ. Στο άρθρο επιστρατεύονται διάφορα επιχειρήματα για να δικαιολογηθεί η ανάγκη συνεργασίας, όπως για παράδειγμα: «Η μάθηση δεν είναι μια διαδικασία διεκπεραίωσης, όπου οι μαθητές είναι παθητικοί καταναλωτές ύλης, τα σχολεία είναι πάροχοι υπηρεσιών και οι γονείς είναι πελάτες». Ο ΟΟΣΑ δηλαδή «τη βγαίνει» «από τα αριστερά», αλλά η ουσία βρίσκεται στην αξιολόγηση και στη διευκόλυνση των κρατούντων να διαμορφώνουν πολιτική, αφού αργότερα αναφέρεται: «Στο τέλος του σχολικού έτους, ο διευθυντής δεν θα ρωτά μόνο πόσο καλά δίδαξε ο καθηγητής τους μαθητές του, αλλά ποια συνεισφορά είχε στο να βελτιωθεί το καθηγητικό επάγγελμα και το ευρύτερο εκπαιδευτικό σύστημα».

δ) Επαναπροσδιορισμός της «ηγεσίας». Στο άρθρο δηλώνεται: «Ας δεχτούμε ότι αυτές οι πρώτες εβδομάδες θα είναι χάος… Κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης αβεβαιότητας, οι άνθρωποι αναζητούν ένα πράγμα απ’ όπου να κρεμαστούν σαν μέσο για να επαναφέρει τη τάξη. Στην εκπαίδευση, αυτοί είναι οι επικεφαλής των σχολείων…». Το μοντέλο του κράτους -ή της κυβέρνησης- σωτήρα μεταφέρεται και στα σχολεία.

Παρακάτω τονίζεται ότι είναι η ώρα να δειχθεί μεγαλύτερη ευγνωμοσύνη στους καθηγητές. Αυτό ουσιαστικά παραπέμπει στα περί κύρους του επαγγέλματος, που περιλαμβάνονται στο TALIS. Μια προσεκτική όμως εξέταση της επισκόπησης αποκαλύπτει πιο «κρυφές» πλευρές, όπως την εκπόνηση τακτικών διαχωρισμού/διάσπασης του εκπαιδευτικού προσωπικού. Ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο είναι η εξής φράση-παρότρυνση προς τους σχολικούς «ηγέτες»: «Αυτή η στιγμή της έκτακτης πρόκλησης δεν είναι η στιγμή για το δημόσιο ενάντια στο ιδιωτικό, αλλά για δημόσιο μαζί με ιδιωτικό».

Ας δούμε τώρα τις προτάσεις για συγκεκριμένες ενέργειες, που εκθέτονται στο τρίτο υλικό, το κείμενο «Education responses covid-19». Τονίζουμε ότι οι προτάσεις αφορούν και την τριτοβάθμια εκπαίδευση, όπου η δυνατότητα εφαρμογής κάποιων από αυτές είναι πιο εύκολη.

Πρώτα-πρώτα, για την περίπτωση που τα σχολεία είναι κλειστά, δηλώνεται ορθά-κοφτά ότι «πρέπει να τεθούν σε κίνηση διάφορες μορφές διαδικτυακής εκπαίδευσης και εκπαιδευτικών πόρων». Σε αυτά τα πλαίσια, να ενθαρρυνθούν οι εταιρίες εκπαιδευτικής τεχνολογίας να διαθέσουν ελεύθερα υλικό και να προωθηθεί η συνεργασία των καθηγητών. Ως βασικές πιθανές μορφές ορίζονται οι ήδη υπάρχουσες πλατφόρμες μάθησης (για ανάρτηση κειμένων, βίντεο κ.λπ.), η ανάπτυξη νέων πλατφορμών (ψηφιακές τάξεις), η συνεργασία [partner with] με ιδιωτικές εκπαιδευτικές πλατφόρμες, η χρήση όλων των κατάλληλων ηλεκτρονικών μέσων (π.χ. της τηλεόρασης για νεότερες ηλικίες), ο «εφοδιασμός» των καθηγητών με «ευκαιρίες» ψηφιακής μάθησης, η διεθνής συνεργασία για αμοιβαία χρήση υπαρχόντων διαδικτυακών πόρων εκμάθησης.

Διαπιστώνουμε λοιπόν αμέσως ότι το Υπουργείο Παιδείας δεν ανακάλυψε την Αμερική, όταν προχώρησε στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση, αλλά στηρίχτηκε σε υπάρχουσες κατευθύνσεις διεθνών οργανισμών του κεφαλαίου. Στο όνομα της αντιμετώπισης των συνεπειών της πανδημίας στην εκπαίδευση, πριμοδοτούνται μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες και τους προσφέρεται η δυνατότητα εξασφάλισης σταθερών μελλοντικών κερδών μέσω των προϊόντων που τώρα παρέχουν «δωρεάν» στο δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα.

Μία άλλη πλευρά είναι ότι, πέρα από τα άμεσα μέτρα, το κείμενο αναφέρει συγκεκριμένες «προκλήσεις για βελτίωση» και «πιο μακροπρόθεσμες ευκαιρίες». Στις πρώτες συγκαταλέγονται ο συνδυασμός ψηφιακών δραστηριοτήτων με δραστηριότητες εκτός οθόνης (screen–free), η ενασχόληση με τη συναισθηματική υγεία των παιδιών, η πρόσβαση σε συσκευές (smartphone, laptop κ.λπ.), η διαχείριση της πρόσβασης στην πληροφοριακή υποδομή. Κάποια από αυτά τα στοιχεία τα βλέπουμε ήδη στην Ελλάδα, αλλά μπορούμε να θεωρούμε πιθανή την κλιμάκωση με κάποιες από τις πρόσθετες πλευρές, π.χ. τη συντόμευση της διδακτικής ώρας ή τη «φροντίδα» για προμήθεια συσκευών (με το «αζημίωτο») από ιδιώτες.

Όσα περιέχονται στο κείμενο και αφορούν τις μακροπρόθεσμες «ευκαιρίες» είναι πολύ αποκαλυπτικά, διότι συσχετίζουν την τωρινή κατάσταση με τη δυνατότητα προώθησης και επέκτασης «νέων» μοντέλων εκπαίδευσης, που βεβαίως είναι πιο υποβαθμισμένα: «Το τωρινό κύμα κλεισίματος σχολείων προσφέρει μια δυνατότητα για πειραματισμό και για να οραματιστούμε νέα μοντέλα εκπαίδευσης και νέους τρόπους χρήσης του πρόσωπο-με-πρόσωπο χρόνου εκμάθησης». Το κείμενο εστιάζει σε ζητήματα όπως η διερεύνηση της δυνατότητας για ασφαλή συστήματα εξετάσεων από το σπίτι, η διερεύνηση διαφορετικών σχολικών μοντέλων και μοντέλων ρύθμισης χρόνου που «θα φέρνουν κοντύτερα τις κοινότητες, τα σπίτια και τα σχολεία» (δηλαδή: ευελιξία και επιχειρηματικότητα), η αξιοποίηση και ανάλυση της διεθνούς εμπειρίας.

Όσα αναφέρονται από τον ΟΟΣΑ για την εκπαίδευση φωτίζουν τον πραγματικό χαρακτήρα των εκπαιδευτικών μέτρων που λαμβάνονται μέσα στην πανδημία. Εδώ χρειάζεται να είναι καθαρό ότι το κεφάλαιο έχει αρχές και κατευθύνσεις στην πολιτική του, με βάση τους στόχους της αναπαραγωγής και της κυριαρχίας του. Αυτές δεν αναστέλλονται ακόμη και σε μία περίοδο βαθιάς, πολύπλευρης κοινωνικής κρίσης. Ενδεχομένως ένα απρόσμενο γεγονός, όπως η πανδημία, να διαταράξει τις συνθήκες προώθησης της πολιτικής του κεφαλαίου, αλλά δεν προκύπτει ξαφνικά ταξική ειρήνη και «εθνική ομοψυχία» στην κοινωνία. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο ΟΟΣΑ λαμβάνει υπόψη την εμπειρία της περιόδου (σε μεγάλο βαθμό, αυτή της Κίνας) και επιχειρεί κατάλληλες προσαρμογές που να εξυπηρετούν τη γενική γραμμή του. Συνεπώς η πανδημία δεν είναι μια περίοδος που η ταξική πάλη περνά σε δεύτερη μοίρα και οι εργαζόμενοι πρέπει απλώς να περιμένουν να «περάσει το κακό». Η πανδημία συνοδεύεται με ενίσχυση της επίθεσης της αστικής τάξης, ενώ τα ζητήματα που ανοίγουν και οι κινήσεις που γίνονται στην εκπαίδευση έχουν περαιτέρω απολήξεις. Ταυτοχρόνως, αυτές οι κινήσεις επενδύονται με κηρύγματα κοινωνικής ευαισθησίας και δήθεν προοδευτικά επιχειρήματα, όπως δείξαμε και σε διάφορα σημεία του άρθρου. Η αντιμετώπισή τους, συνεπώς, απαιτεί συστηματική και εύληπτη αποκάλυψη του ταξικού περιεχομένου τους και του σχεδίου στο οποίο υπάγονται. Απαιτεί επίσης κατάλληλη δράση των μαχόμενων τμημάτων της εκπαίδευσης για τα θέματα της εκπαίδευσης και τα ευρύτερα λαϊκά προβλήματα, με προτεραιότητες, μέσα και τακτική που να αντιστοιχούν στις συνθήκες της κρίσης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Βλέπε το άρθρο «New OECD outlook on the global economy» στο site του ΟΟΣΑ (http://oecd.org/coronavirus/en/).

2 A helping hand: Education responding to the coronavirus pandemic.

3TALIS 2018 Results (Volume ΙI). Teachers and School Leaders as Lifelong Learners.

4 TALIS 2018 Results (Volume I). Teachers and School Leaders as Valued Professionals.

5 Μια σειρά δηλώσεις της Κεραμέως ήδη από την αρχή της σχολικής χρονιάς, π.χ. για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και την ψηφιακότητα, αντανακλούν αυτή την προσέγγιση.

6 How can teachers and school systems respond to the COVID-19 pandemic? Some lessons from TALIS.

7 TALIS 2018 – Teacher professionalism in the face of COVID-19 (Paris, 23 March 2020).

8 Education responses to covid-19: Embracing digital learning and online collaboration

(https://oecd.dam-broadcast.com/pm_7379_120_120544-8ksud7oaj2.pdf)

9 Η σχέση με τις αναφορές της Κεραμέως για αυτονομία και ευελιξία μέσω της τηλεκπαίδευσης είναι προφανής.

Πηγή: selidodeiktis.edu.gr