Η δημοπράτηση που έγινε για τις παντόφλες του συνιδρυτή της Apple, Στιβ Τζομπς, για σχεδόν 220 χιλιάδες δολάρια, ήρθε να μας θυμίσει ότι υπάρχουν σύγχρονες μορφές μεσσιανισμού που δεν σχετίζονται αναγκαστικά με τη θρησκεία • Οι πιστοί μοιράζονται όμως μια κοινή αρχή: ζητούν καθολικές λύσεις χωρίς συλλογικές δράσεις

Σε μία από τις χαρακτηριστικότερες σκηνές της ταινίας «Η ζωή του Μπράιαν», των Μόντι Πάιθον, οι πιστοί ανάγουν σε αντικείμενο λατρείας μία από τις παντόφλες που έχει χάσει ο πρωταγωνιστής. Αρκετοί θυμήθηκαν τη συγκεκριμένη σκηνή στα μέσα Οκτωβρίου όταν δεκάδες πιστοί συνέρρεαν σε εκκλησία της Κοζάνης για να προσκυνήσουν την παντόφλα του Αγίου Σπυρίδωνα (η οποία ήταν και πάλι μονή και όχι σε ζευγάρι. Τυχαίο;). Οι άθεοι σχολιαστές δικαίως καταδίκασαν αυτή τη μορφή θρησκευτικού παραλογισμού, η οποία δεν μας επιστρέφει απλώς σε σκοτεινές στιγμές της ιστορίας του χριστιανισμού, αλλά παραπέμπει σε προχριστιανικές δοξασίες πρωτόγονων φυλών.

Όταν όμως μερικές εβδομάδες αργότερα δημοπρατήθηκαν έναντι 220 χιλιάδων δολαρίων οι φθαρμένες παντόφλες του Στιβ Τζόμπς, οι ίδιοι σχολιαστές απέφυγαν να μιλήσουν για μια νέα μορφή φονταμενταλισμού. Η δικαιολογία τους είναι ότι οι παντόφλες του συνιδρυτή της Apple αποτελούν πλέον ένα εμπορεύσιμο προϊόν το οποίο –ακόμη και αν θεωρείται από ορισμένους γελοίο– πωλείται και αγοράζεται με τους όρους της αγοράς και συνεπώς δεν έχει στοιχεία θρησκευτικής προσωπολατρίας (ενδεχομένως αν είχαν διαβάσει και Μαρξ να το εξηγούσαν καλύτερα, με την έννοια του εμπορεύματος ως «φετίχ»). Πρόκειται λοιπόν για ένα απλό καπρίτσιο της αγοράς ή βρισκόμαστε μπροστά σε νέες μορφές μεσσιανισμού με κοσμικά χαρακτηριστικά;

Λίγες ώρες μετά τον θάνατο του Στιβ Τζομπς, το 2011, άνθρωποι σε διάφορα σημεία του πλανήτη άρχισαν να στήνουν πρόχειρα μνημεία και να ανάβουν κεριά έξω από καταστήματα της Apple. Αρκετά χρόνια νωρίτερα ο Ουμπέρτο Έκο είχε συγκρίνει τη λατρεία των υπολογιστών Macintosh με την πίστη της Καθολικής Εκκλησίας… και παραδόξως δικαιώθηκε. Όπως είχε αναφέρει το BBC, το 2011 ομάδα νευροεπιστημόνων εξέτασε φανατικούς πελάτες της Apple σε αξονικό τομογράφο και διαπίστωσε πως όταν έβλεπαν προϊόντα της εταιρείας «ενεργοποιούνταν στον εγκέφαλό τους τα ίδια κέντρα που διεγείρονται όταν πιστοί βλέπουν θρησκευτικές εικόνες».

Ο πραγματικός μεσσιανισμός, βέβαια, δεν αφορά τόσο τη λατρεία αντικειμένων και προϊόντων όσο την πίστη σε ανθρώπους και απλές ιδέες που θα λειτουργήσουν σαν σωτήρες. Και εδώ η κατάσταση ίσως να είναι ακόμη πιο περίπλοκη και ανησυχητική. Όπως υποστήριζε πρόσφατα ο Τζόναθαν Μπλέικ, διευθυντής του αμερικανικού ιδρύματος ερευνών Berggruen Institute, «ο νέος μεσσίας που πολλοί περιμένουν είναι κοσμικός και συχνά τεχνολογικός – ένας άνθρωπος ή μια επιστημονική ανακάλυψη που θα μας σώσει από την υπερθέρμανση του πλανήτη, την κοινωνική και πολιτική ανισότητα, τις κοινωνικές αναταραχές και άλλα σύγχρονα προβλήματα».

Αρκετά από τα παιδιά-θαύματα της Σίλικον Βάλεϊ, όπως ο Στιβ Τζομπς, παρουσιάστηκαν από τους οπαδούς τους σαν μεσσίες, χωρίς οι ίδιοι να διεκδικήσουν τον ρόλο. Άλλοι, όπως ο Ελον Μασκ, είναι έτοιμοι να δώσουν τη δική τους «επί του όρους ομιλία» για να αποδείξουν την από τα ουράνια αποστολή τους. Ο τελευταίος υπόσχεται από το να λύσει το κυκλοφοριακό των μεγαλουπόλεων και να σώζει παιδιά που εγκλωβίζονται σε σπηλιές μέχρι να διασώσει το ανθρώπινο είδος δημιουργώντας τις συνθήκες για τον εποικισμό άλλων πλανητών. Τις τελευταίες εβδομάδες, βέβαια, όταν βρέθηκε για πρώτη φορά επικεφαλής μιας εταιρείας (του Twitter) χωρίς γιγαντιαίες κρατικές επιδοτήσεις, προκάλεσε το απόλυτο κομφούζιο και κατάφερε να αυτογελοιοποιηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό δεν εμποδίζει, όμως, τους χιλιάδες «αποστόλους» του να τον αντιμετωπίζουν σαν έναν ευφυή τεχνολογικό «Λυτρωτή» που θα σώσει τον πλανήτη με την επόμενη ιδέα του.

Παρόμοια φαινόμενα «θρησκευτικής» λατρείας προκαλεί τα τελευταία χρόνια και η εμφάνιση των κρυπτονομισμάτων. Η συγκεκριμένη φούσκα, που κυκλοφόρησε ενδεδυμένη με αντιεξουσιαστικό μανδύα, συγκέντρωσε δύο είδη πιστών: τους κοινούς κερδοσκόπους, που τζόγαραν σε μια από τις μεγαλύτερες απάτες από την εποχή της ολλανδικής τουλίπας, αλλά και χιλιάδες ακραίους libertarians, που ονειρεύονταν έναν κόσμο χωρίς κράτη και κεντρικές τράπεζες – πρακτικά δηλαδή χωρίς τις ρυθμίσεις που θα μπορούσαν να περιορίσουν τη δράση των κερδοσκόπων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη κι αυτές τις ημέρες, όπου η κατάρρευση της μεγαλύτερης πλατφόρμας συναλλαγών κρυπτονομισμάτων FTX απειλεί να συμπαρασύρει όλο το οικοδόμημα, οι πιστοί προτιμούν να θαφτούν στα συντρίμμια. Εδώ ακριβώς εντοπίζεται ο μεσσιανισμός: σε αντίθεση με τους εγκλωβισμένους του χρηματιστηρίου, που κατάλαβαν την απάτη (έστω και όταν ήταν πολύ αργά), οι οπαδοί των κρυπτονομισμάτων πιστεύουν ακόμη ότι η βασική αρχή λειτουργίας του συστήματος είναι σωστή και απλώς αντιμετωπίζουν μερικές αναταράξεις.

Κοινός παρονομαστής κάθε μεσσιανικής αντίληψης –είτε προσκυνά τις παντόφλες του γέροντα Παΐσιου είτε του Στιβ Τζομπς– είναι η ανάθεση κάθε συλλογικής δράσης σε εξωγενώς δρώντες αλλά και η πίστη ότι τα προβλήματα μπορούν να λυθούν χωρίς κοινωνικές συγκρούσεις που θα αμφισβητήσουν το status quo. Θα μειώσουμε τους ρύπους χωρίς να μειώσουμε την παραγωγή, θα περιορίσουμε την απληστία των τραπεζών φτιάχνοντας ένα άλλο νόμισμα, θα σώσουμε το ανθρώπινο γένος ταξιδεύοντας σε έναν άλλο πλανήτη.

Αν μη τι άλλο, όμως, στον χριστιανικό μεσσιανισμό ο Ιησούς πλάκωσε στο ξύλο τους εμπόρους που κερδοσκοπούσαν μέσα στον ναό του. Ο κοσμικός μεσσιανισμός τι ακριβώς ευαγγελίζεται;

Άρης Χατζηστεφάνου