Το βιβλίο ιστορίας της Ε΄ Δημοτικού έχει δεχτεί έντονη κριτική για το συντηρητικό του προσανατολισμό (π.χ. οι ενότητες για τους Δήμους και τη στάση του Νίκα), για τις αποσιωπήσεις του σε σχέση με το παλιό βιβλίο (καμιά αναφορά σε Σπάρτακο, Γράκχους) και την υποτίμηση άλλων πολιτισμών (ρωμαϊκού, αραβικού). Μόνο θετικό σημείο σε σχέση με το παλιό βιβλίο, αποτελεί κατά τη γνώμη μας η εκτενής αναφορά στο κίνημα των Ζηλωτών.

Στο συγκεκριμένο κείμενο θα ασχοληθούμε αποκλειστικά με τις ενότητες του σχολικού βιβλίου που αφορούν τους Δήμους και το ρόλο τους στο Βυζάντιο και τη Στάση του Νίκα.

Η κριτική μας στοχεύει σε τέσσερα – ιδιαίτερα προβληματικά – σημεία. Συγκεκριμένα, όπως προκύπτει από το σχολικό βιβλίο:

1. Οι Δήμοι «ήταν αθλητικά σωματεία» που τους είχε ανατεθεί η οργάνωση των ιπποδρομιών (σελ. 35). Θα είχε ενδιαφέρον, να μάθουμε σε ποιες πηγές στηρίχτηκαν οι συγγραφείς του βιβλίου για να σχηματίσουν την άποψη ότι «οι δήμοι ήταν αθλητικά σωματεία». Επιπλέον, στην ίδια ενότητα, ενώ αναφέρονται αναλυτικά στον ιππόδρομο και στις αθλητικές δραστηριότητες των Δήμων, αποσιωπούν κάθε πολιτική ή κοινωνική πλευρά της φυσιογνωμίας τους. Θα είχε επίσης ενδιαφέρον να μάθουμε γιατί στο γλωσσάριο του βιβλίου (σελ. 132 ) – δηλ. εκεί που μάλλον περνάει απαρατήρητο – αναφέρεται αντίθετα, ότι οι Δήμοι ήταν «οργανωμένες ομάδες λαού στην Κωνσταντινούπολη και άλλες πόλεις που ανέπτυξαν αθλητικές και πολιτικές δραστηριότητες». Παρόμοια στο βιβλίο ιστορίας της β΄ γυμνασίου γράφεται ότι  «οι δήμοι έμοιαζαν με αθλητικά σωματεία αλλά είχαν και πολιτική ισχύ», ενώ το παλιό βιβλίο αναφέρει μεταξύ άλλων ότι «οι δήμοι ήταν οργανωμένες ομάδες λαού που ανάμεσα στα καθήκοντά τους είχαν και τη φροντίδα των αγώνων στον ιππόδρομο. Είχαν πολλούς οπαδούς και συχνά επηρέαζαν τον αυτοκράτορα στις αποφάσεις του». Επίσης, ειδική αναφορά γίνεται στα στρατιωτικά καθήκοντα των δήμων.

Ο ρόλος και η φυσιογνωμία των Δήμων αποτελεί αντικείμενο μελέτης και αντιπαράθεσης των ιστορικών- υπάρχουν όμως αναμφίβολα κάποια κοινά σημεία. Ο Κορδάτος αναφέρει ότι οι τυπικοί «συνταγματικοί» παράγοντες της κυβερνητικής εξουσίας στο Βυζάντιο ήταν ο Βασιλιάς, η Σύγκλητος και οι Δήμοι. Οι διαφορετικοί Δήμοι, αντανακλούσαν σε μεγάλο βαθμό διαφορετικά κοινωνικά ή οικονομικά συμφέροντα αλλά και διαφορετικές θρησκευτικές δοξασίες : οι Βένετοι ήταν ορθόδοξοι και αντιπροσώπευαν περισσότερο τους μεγαλογαιοκτήμονες και τους μεσαίους αστούς ενώ οι Πράσινοι ήταν μονοφυσίτες και απαρτίζονταν περισσότερο από μεσαία και πιο λαϊκά στρώματα όπως μικροϊδιοκτήτες, έμπορους, τεχνίτες, ναυτικούς, απελεύθερους. Στον ιππόδρομο, στις τελετές – θεάματα, οι πολίτες εκδηλώνανε με ζητωκραυγές και πολιτικά συνθήματα επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας τη γνώμη τους για την κυβερνητική πολιτική. Ο Ρώσος βυζαντινολόγος Ουσπένσκι αναφέρει ότι «ο Ιππόδρομος ήταν το άσυλο των τελευταίων λαϊκών ελευθεριών».

Ο Charles Diehl, ισχυρίζεται ότι «οι φημισμένες παρατάξεις των Πράσινων και των  Βένετων δεν είναι απλές εταιρείες ιπποδρομιών, έχουν πολιτική και στρατιωτική οργάνωση που συγκεντρώνει σε ένα είδος πολιτοφυλακής τον πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης και του δίνει τα μέσα να επεμβαίνει στις δημόσιες υποθέσεις με ένα ζήλο όπου ίσως διατηρείται κάτι από το αρχαίο δημοκρατικό πνεύμα των ελληνικών πόλεων του παρελθόντος».

Ακόμα και ο υπερσυντηρητικός Παπαρηγόπουλος, διαπιστώνει με απογοήτευση ότι «οι ιπποδρομικές φατρίες της Κωνσταντινούπολης περιέπεσαν κι αυτές σε έριδες και διαπληκτισμούς … έλαβαν περισσότερο από τα μέσα του 5ου αι. και κάποιο πολιτικό χαρακτήρα…αγωνίστηκαν υπέρ του ενός ή του άλλου μνηστήρα της εξουσίας, υπέρ αυτού ή εκείνου του θρησκευτικού ή πολιτικού ζητήματος, μέσω διαδηλώσεων ή στάσεων, κάποιες από τις οποίες ήταν φοβερές…αντί να περιοριστούν σε παιδαριώδεις ή κτηνώδεις διενέξεις για τη νίκη του ενός ή του άλλου χρώματος, υπέκυψαν στον έμφυτο χαρακτήρα του ελληνικού έθνους και μεταβλήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη σε φατρίες πολιτικές, οι οποίες πολλές φορές επενέργησαν στην τύχη του κράτους».

Ο κοινωνικός, πολιτικός, θρησκευτικός και στρατιωτικός ρόλος των Δήμων, καταγράφεται σε πολλές ιστορικές στιγμές. Για παράδειγμα, ο Norwich αναφέρει ότι η οικονομική πολιτική του αυτοκράτορα Αναστάσιου που ευνοούσε ιδιαίτερα τους βιοτέχνες, τον έφερε πιο κοντά στους Πράσινους ενώ σημαντικός είναι ο ρόλος Βένετων και Πράσινων στις θρησκευτικές ταραχές που συντάραξαν την πρωτεύουσα το 511 ανάμεσα στους μονοφυσίτες και τους ορθόδοξους.

Ανάμεσα στα άλλα καθήκοντα των Δήμων ήταν η συντήρηση και η φύλαξη των τειχών, γεγονός που τους επέτρεψε να εξελιχθούν σε παραστρατιωτικά σώματα. Η στρατιωτική και κοινωνική δύναμη των Δήμων αποτελούσε σε κρίσιμες στιγμές καθοριστικό παράγοντα και επέτρεπε την ανάμειξή τους σε ανακτορικά πραξικοπήματα, λαϊκές εξεγέρσεις, υπεράσπιση των πόλεων από επιθέσεις εχθρών (βλ. υπεράσπιση της Αντιόχειας από τον Χοσρόη το 540, ενεργός ανάμιξη στην αντιπαράθεση για το θρόνο το 599, το 695 κλπ).

Συμπερασματικά, ο ισχυρισμός ότι οι Δήμοι ήταν «αθλητικά σωματεία», είναι ανιστόρητος και αντιεπιστημονικός. Ανεξάρτητα από τις προθέσεις των συγγραφέων, σε συνδυασμό με την αφήγηση των γεγονότων, δημιουργεί την εντύπωση στους μαθητές ότι η Στάση του Νίκα ήταν ένα γεγονός βίαιων επεισοδίων που προκάλεσαν οπαδοί στο γήπεδο και επεκτάθηκαν στην πόλη – κάτι σαν τα σημερινά επεισόδια γηπεδικού χουλιγκανισμού.

2. Τα αίτια της Στάσης του Νίκα αναζητούνται στα προνόμια των Δήμων που έθιγαν οι μεταρρυθμίσεις του Ιουστινιανού, μεταρρυθμίσεις που «ικανοποίησαν το λαό, αλλά ενόχλησαν τους δήμους και δυσαρέστησαν τους προνομιούχους» (σ.42).  Αναφέρεται χαρακτηριστικά (σ.45) ότι «οι μεταρρυθμίσεις του Ιουστινιανού έβαλαν τάξη στη λειτουργία των υπηρεσιών» αλλά δυστυχώς «αυτό ενόχλησε τους οργανωτές των ιπποδρομιών».

Αντίθετα, το παλιό βιβλίο ιστορίας της Ε΄ Δημοτικού, αναζητά τις αιτίες  στη «βαριά φορολογία και την κακή διοίκηση». Ο Παπαρρηγόπουλος, μιλά για «καταχρήσεις, αδικίες και καταπιέσεις των ανώτατων κρατικών λειτουργών» και για «κοινή αγανάκτηση που επικρατούσε λόγω των θρησκευτικών διωγμών». Οι απανωτοί βαρείς φόροι που έπεφταν κυρίως στις πλάτες των μεσαίων λαϊκών στρωμάτων, η καταπίεση, ο αυταρχισμός, οι αυθαιρεσίες και η προκλητική ζωή των κρατικών αξιωματούχων και κυρίως των Ιωάννη Καππαδόκη, Τριβωνιανού και Καλαπόδιου, είναι σύμφωνα με τον Κορδάτο οι κύριες αιτίες της εξέγερσης.

Όσο αφορά τα «προνόμια των Δήμων που εθίγησαν» ο Κορδάτος είναι κατατοπιστικός :  «Οι Βένετοι ήταν το λαϊκό στήριγμα του Ιουστινιανού».  Είχαν πλήρη ασυδοσία, «έβριζαν, έδερναν και βίαζαν τις γυναίκες των Πράσινων, οι οποίοι αναγκάστηκαν για την αυτοάμυνά τους να περάσουν στην αντεπίθεση». Ο Ιουστινιανός «εκμεταλλευόταν αυτές τις αντιθέσεις», όμως «ήρθε η στιγμή που οι Βένετοι έγιναν τόσο πολύ απαιτητικοί και ζητούσαν κάθε λογής παροχές, ώστε ο Ιουστινιανός επιχείρησε να τους περιορίσει…η αυστηρή στάση του Ιουστινιανού τους εξόργισε και σιγά σιγά τους έκανε να συμφιλιωθούν με τους Πράσινους».

Επομένως, ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες σκοπιμότητες ορισμένων παραγόντων της αντιπολίτευσης και τις διαφορές Πράσινων και Βένετων, υπήρχε μια βαθιά λαϊκή δυσαρέσκεια που αποτέλεσε το εύφλεκτο υλικό της εξέγερσης, κάτι που αποσιωπάται επιμελώς από τους συγγραφείς του βιβλίου. Αντίθετα, οι αναφορές σε «προνομιούχους» που «εθίγησαν από τις μεταρρυθμίσεις», αναπαράγει το σταθερό ιδεολόγημα των κυρίαρχων απέναντι σε κάθε λαϊκό κίνημα. Στο τετράδιο εργασιών (σ.17), η πρώτη δραστηριότητα ζητά από τους μαθητές να προβληματιστούν για την επικοινωνία του λαού με τον αυτοκράτορα και να συγκρίνουν το δημοκρατικό πολίτευμα με τη βυζαντινή μοναρχία. Ποια είναι η σωστή απάντηση σύμφωνα με το βιβλίο του δασκάλου; Μετά τον ελλειμματικό ορισμό των Δήμων, μετά τις αποσιωπήσεις για τα κοινωνικά αίτια της εξέγερσης, και αντίθετα με όλα όσα αναφέρονται στη συγκεκριμένη ενότητα (βλ. και σημείο 3, πιο κάτω) είναι να απορεί κανείς πως θα μπορούσαν οι μαθητές να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι «η στάση του νίκα ήταν η τελευταία δημοκρατική φωνή στο Βυζάντιο» (βιβλίο δασκάλου, σ.59).

3. Η περιγραφή των γεγονότων γίνεται μονομερώς από την οπτική γωνία του Παλατιού  με τη χρήση λέξεων και όρων με έντονα αρνητικό φορτίο. Ο ένοχος για τα γεγονότα καταγράφεται χωρίς περιστροφές στον τίτλο της ενότητας : «Οι Δήμοι αναστατώνουν την πρωτεύουσα με τη στάση του Νίκα». Η μοναδική πηγή της ενότητας αφορά τη γνωστή συμβουλή της Θεοδώρας προς τον Ιουστινιανό να παραμείνει στη θέση του διότι «καλό είναι να πεθαίνει κανείς βασιλιάς» και ακολουθεί δραστηριότητα όπου ζητείται από τους μαθητές να κρίνουν αν η συμβουλή της Θεοδώρας «ήταν αποτελεσματική» ενώ το βιβλίο δασκάλου (σ. 59) προτείνει τη σύγκριση του Ιουστινιανού με τον Κόδρο, το Λεωνίδα, το Σωκράτη, τον Παλαιολόγο!

4. Τα αποτελέσματα της αιματηρής καταστολής της εξέγερσης, όπου υποδηλώνεται ότι σε περίπτωση εξεγέρσεων δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, ηττημένη είναι η κοινωνία στο σύνολό της. Εδώ, ανάμεσα σε προφανή αποτελέσματα, όπως ότι «οι αγώνες του ιπποδρόμου διακόπηκαν…κάθε φωνή λαϊκής διαμαρτυρίας σώπασε» περιλαμβάνονται και οι συνέπειες για το Παλάτι αφού «το γόητρο του αυτοκράτορα πληγώθηκε βαριά». Το κεντρικό συμπέρασμα καταγράφεται στο τέλος της ενότητας (σ.46) με έντονα γράμματα : «τελικά κανείς δε νίκησε στη στάση του νίκα».

Σύμφωνα με το παλιό βιβλίο, «οι στασιαστές υποτάχτηκαν και οι δήμοι έχασαν οριστικά τη δύναμή τους» ενώ ο Κορδάτος μιλάει για φυσική και πολιτική εξόντωση της αντιπολίτευσης και κάθε λαϊκής φωνής δυσαρέσκειας και διάλυση για μεγάλο χρονικό διάστημα των Δήμων : «Η αποτυχία του κινήματος των δήμων…ήταν φυσικό να στερεώσει τον Ιουστινιανό, να ενισχύσει τη μοναρχία και να μεταμορφώσει το βυζαντινό κράτος σε καθεστώς υπερσυγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό».

Τέλος, ο αριθμός των νεκρών της εξέγερσης (30.000) είναι ένας ασφαλής δείκτης τόσο για την ένταση και έκταση των γεγονότων όσο και το μέγεθος της σφαγής που ακολούθησε. Ένας στους δέκα κατοίκους της Κωνσταντινούπολης σφαγιάσθηκε! Ο αριθμός των σφαγιασθέντων αποδεικνύει ότι η συμμετοχή στα γεγονότα ήταν μαζικότατη, γεγονός που δεν ταιριάζει με την εικόνα ενός «ικανοποιημένου» λαού από τις μεταρρυθμίσεις του Ιουστινιανού, που θέλουν να παρουσιάσουν οι συγγραφείς.

Τι μπορεί να κάνει ο/η δάσκαλος/α ;

Έχει ειπωθεί ότι η σχολική ιστορία αποτελεί μηχανισμό πολιτικής κοινωνικοποίησης, δικαίωσης ή εξιδανίκευσης του ισχύοντος πολιτικού συστήματος. Πολλοί ίσως θεωρούν ότι τέτοιες κριτικές είναι άδικες, αβάσιμες ή υπερβολικές. Δυστυχώς όμως, τα νέα βιβλία αποδεινκύουν ότι η κριτική που ασκείται στην κυρίαρχη παιδαγωγική είναι και βάσιμη και δικαιολογημένη. Οι εκπαιδευτικοί που σέβονται τον εαυτό τους και το λειτούργημά τους, δεν μπορεί να αναπαράγουν άκριτα τις αντιεπιστημονικές απόψεις, τις αποσιωπήσεις, τις εξιδανικεύσεις και τις συσκοτίσεις της επίσημης σχολικής ιστορίας. Χρειάζεται να συμβάλλουν στη διαμόρφωση ιστορικής κριτικής σκέψης, σε αντιπαράθεση με το τρίπτυχο γεγονοτολογική αφήγηση, ιδεολογική εγχάραξη, αποστήθιση.

Που θα μπορούσε να βρει υλικό ένας εκπαιδευτικός για να διδάξει τη συγκεκριμένη ενότητα ; Ως βασικό κείμενο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί η αντίστοιχη ενότητα του παλιού βιβλίου. Επίσης, στο παλιό βιβλίο, υπήρχε ως πηγή, ένα απόσπασμα από το διάλογο του αυτοκράτορα με τους εκπροσώπους των Δήμων. Τα πρακτικά ολόκληρου του διαλόγου, σώθηκαν στο επαρχείο της Πόλης από το οποίο τα παρέλαβε ο ιστορικός  Θεοφάνης. Ο συγκλονιστικός αυτός διάλογος αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές πηγές που μπορούν να αξιοποιηθούν στην τάξη. Εκτενή αποσπάσματά του αναφέρονται τόσο από τον Κορδάτο όσο και από τον Παπαρρηγόπουλο.

Ψήγματα μιας διαφορετικής άποψης που μπορούν να αξιοποιηθούν, υπάρχουν αποσπασματικά στο γλωσσάριο (ορισμός των Δήμων), στο βιβλίο δασκάλου και το τετράδιο εργασιών (η 1η δραστηριότητα)

Βασική προϋπόθεση είναι η ανάλυση της φυσιογνωμίας και του κοινωνικού – πολιτικού ρόλου των Δήμων χρησιμοποιώντας το γλωσσάριο, το παλιό βιβλίο ή κάποια απλουστευμένη εκδοχή των ορισμών που δίνουν οι ιστορικοί – βυζαντινολόγοι.

Υλικά που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε

Κορδάτος Γ., Ακμή και παρακμή του Βυζαντίου, Αθήνα, 1953

Παπαρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους

Norwich J.J., Βυζάντιο, οι πρώτοι αιώνες, εκδ. Intered, Αθήνα, 1996

Charles Diehl, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκδ. Ηλιάδη

Το παλιό σχολικό βιβλίο της ιστορίας της Ε΄ Δημοτικού

Δημήτρης Μαριόλης

πηγή: Εκπαιδευτική Λέσχη