του Βασίλη Αλμπάνη*

«Ο αφέντης, που αρχικά φαίνεται «εξωτερικός» προς τον σκλάβο,
 αναδύεται εκ νέου ως συνείδηση του ίδιου του σκλάβου»

J. Butler (2009). Η Ψυχική ζωή της εξουσίας. Εκδ. Πλέθρον σελ 11

Η έννοια του θεσμού θέτει πολλαπλά ερωτήματα που αφορούν το Σύνδρομο Εργασιακής Εξουθένωσης(Burn out) στους λειτουργούς της Εκπαίδευσης. Τι είναι ένας θεσμός; ένα απλό νομικό κείμενο ή  ένας μηχανισμός που συναρθρώνει το ψυχικό, δια-ψυχικό με το κοινωνικό και το πολιτικό;

 Αν βασική λειτουργία του θεσμού και ειδικότερα ενός εκπαιδευτικού θεσμού είναι η συγκρότηση και η λειτουργία του, ως μια δομή ασφάλειας, τότε  μας παραπέμπει  στην έννοια της περιέχουσας λειτουργίας του πλαισίου. Δηλαδή τα σχολεία δεν ορίζονται μόνο από τις υποδομές, το προσωπικό και τα εκπαιδευτικά σχέδια. Ανάμεσα τους υπάρχει ένας ιδιαίτερος χώρος, ο ψυχικός χώρος που ενώνει και συναρθρώνει όλα τα μέρη, δημιουργώντας ένα ομαδικό ψυχικό όργανο. Άλλοι το λένε μεταβατικό χώρο. Άλλοι ψυχολογικό πεδίο. Είναι  μια ενδιάμεση ζώνη που μεσολαβεί ανάμεσα στον καθηγητή, το μαθητή  και το θεσμό, μεταμορφώνει  αυτό το πεδίο επηρεάζοντας ταυτόχρονα τις ψυχικές μας κινήσεις. Ξεκινά ως μια εξωτερική δομή και σιγά σιγά εσωτερικεύεται μέσα στον ψυχισμό του εκπαιδευτικού, του μαθητή  και του γονέα. Στην πορεία μετασχηματίζεται σε ένα ενιαίο σύνολο, ψυχικοποιείται και διαμορφώνει ένα ομαδικό ψυχικό μόρφωμα, μια «εσωτερική ομαδοποίηση» όπως υπογραμμίζει ο R. Kaes.

Η ψυχικοποίηση αυτή παραπέμπει σε ένα πυρηνικό ομαδικό ψυχικό όργανο, σε ένα σύστημα δεσμών που οργανώνονται ανάμεσα στη μητέρα, στον πατέρα και στο παιδί, στην διασταύρωση των φύλων και των γενεών, σ`έναν συγκεκριμένο πολιτισμό και μια συγκεκριμένη κοινωνία. Για αυτό άλλωστε η λειτουργία ενός ομαδικού ψυχικού οργάνου που συγκροτείται από τα μέλη της ομάδας βάση κάποιων ιδιοτήτων δεν διασφαλίζεται όμως μια για πάντα. Η κατασκευή αυτή μπορεί να αποδομηθεί και να αναδομηθεί, πάνω σε διαφορετικές βάσεις.

Ο R.Kaes αναφέρεται στην ύπαρξη όχι ενός  μοναδικού ψυχικού χώρου ,αλλά τριών. Ο πρώτος είναι εκείνος του ενικού υποκειμένου, ο δεύτερος χώρος είναι εκείνος των δι-υποκειμενικών δεσμών που τα υποκείμενα συνάπτουν  στη συνάντηση με έναν άλλο η πλέον- του-ενός-άλλον. Και ο τρίτος  είναι εκείνος του συνόλου που κατασκευάζουν, του οποίου αποτελούν συστατικό μέρος αλλά και παράγωγο, όπως μια ομάδα, μια οικογένεια,  ένας εκπαιδευτικός θεσμός όπως στην προκείμενη περίπτωση.

Είναι ψυχικοί τόποι, όπου μοιραζόμαστε την ίδια ψυχική πραγματικότητα με τους μαθητές, κάτι που πολλές φορές όμως δεν αντέχεται, είναι κάτι τρομακτικό!! Είναι ψυχικοί τόποι συνάντησης, όπου οι σκέψεις που μας διαταράσσουν, ζητούν ΕΝΑΝ ΑΛΛΟΝ, για να συζητήσουμε και να συσκεφτούμε επί αυτών.

 Το σχολειό, πριν ακόμα προβεί στην αμιγώς εκπαιδευτική διαδικασία, υπάρχει αρχικά για να υποδέχεται το υποκείμενο/μαθητή. Να τον βάζει σε ένα καταφύγιο ή σε μια απόσταση από προβλήματα εκτός σχολείου,  αφού πολλοί μαθητές παραδίδονται στις δυσκολίες της επιστροφής στην οικογένεια ή στο φυσικό/κοινωνικό τους περιβάλλον.

Τελικά, ποιο μπορεί να είναι το αίτημα που υποδέχεται ένας εκπαιδευτικός θεσμός. Κατά την άποψη μου μόνο ως αίτημα αγάπης, ένα αίτημα να ακουστείς πέρα από αυτό που ζητάς και δίνει το σχολειό. Μήπως τελικά η εκπαίδευση είναι μια διαδικασία ανοιχτού τέλους; Είναι μια διαδικασία του ζην; Η εκπαίδευση επαναλαμβάνει μια πρωταρχική σχέση. Μια σχέση ακραίας ασυμμετρίας., του βρέφους με τη μητέρα του. Ένα βρέφος που είναι αβοήθητο και εξαρτάται από έναν ενήλικα για την εκπαιδευτική του επιβίωση. Πάνω σε αυτό ο εκπαιδευτικός δρα με ανθρώπινη λαχταρά και έγνοια. Με μια διάθεση ανιδιοτελούς προσφοράς. Είναι η ηθική ευθύνη προς τον άλλον. Αποτελεί μια κοινωνική αναγκαιότητα είναι η αναγκαιότητα μιας απάντησης απέναντι στον κοινωνικό αποκλεισμό. Πρόκειται για ένα «ανθρωπιστικό χρέος». Στη βάση της ύπαρξης του σχολείου αυτό είναι τελικά το εσωτερικό του κίνητρο.

Κάθε ομάδα- τάξη χαρακτηρίζεται από τα μέλη τους, τους μαθητές και τον διδάσκοντα. Η αλληλεπίδραση αυτή  αναπτύσσεται σε δυο ταυτόχρονα επίπεδα:

Α) στο επίπεδο όπου οι διαπροσωπικές σχέσεις εξυπηρετούν άμεσα τους εκπαιδευτικούς σκοπούς της ομάδας(ομάδα εργασίας),

Β) στο συναισθηματικό/ψυχολογικό επίπεδο.

Όταν για παράδειγμα ένας καθηγητής καλεί από τον κατάλογο έναν μαθητή να πει το  μάθημα κάνει κάτι που στο πρώτο επίπεδο έχει την έννοια του έλεγχου και της αξιολόγησης. Την ίδια στιγμή ο μαθητής, αν είναι διαβασμένος, μπορεί να νιώθει ευχαρίστηση που ξέρει το μάθημα, ή αν είναι αδιάβαστος, θα είναι ανήσυχος. Μπορεί να νιώσει και κάποια ντροπή. Και οι δυο ομάδες αναφέρονται στην ίδια διαδικασία.

Το Σχολειό είναι ένα κλειστό σύστημα που δημιουργεί υποχρεώσεις. Είναι ένας χώρος αξιόλογησης, απαιτητικός, ενοχοποιητικός (σκασιαρχείο). Αν όμως περνάς καλά δεν έχεις λόγο να το σκάσεις

Είναι εκεί όπου συμφιλιώνουμε τα παιδιά με την ιδέα ότι υπάρχουν κανόνες  απαραβίαστοι. Το πλαίσιο πρέπει να είναι σταθερό, για να μπορούμε να διαβάζουμε κυρίως την παραβίαση!! Ένας εκπαιδευτικός θεσμός αποτελεί μια αυθεντία που λειτουργεί σιωπηλά. Εμφανίζεται στο προσκήνιο, όταν αποτυγχάνει.

Πώς όμως συναρθρώνεται  ο ψυχικός  χώρος του μαθητή με τον ψυχικό χώρο της ομάδας των εκπαιδευτικών  και τον ψυχικό χώρο του θεσμού;

Μόνο, αν αναγνωρίσουμε την ψυχική συμμέτοχη όλων των εμπλεκόμενων ατομικά και ομαδικά στο θεσμό, θα καταλάβουμε τον μηχανισμό του Βurn out.

 Μήπως τελικά μέσα σε  αυτά τα ψυχικά μέρη των μελών, μέσα στις πτυχώσεις του θεσμού, μέσα στον κοινό ψυχικό τόπο, κρύβεται η μαζικότητα των συναισθημάτων και όλο το υλικό της παθολογίας  του Burn out; Και αντίστροφα. Μήπως όλοι αυτοί οι ψυχικοί πόνοι, η παθολογία αποτελούν μια από τις διαδρομές που οδηγούν στη γνώση της ψυχικής διάστασης του θεσμού, που λέγεται σχολείο, και μέσα στον κοινό ψυχικό τόπο;

Όταν αναφερόμαστε στο Βurn out, εννοούμε ότι   κάποιος υποφέρει! ποιος όμως; Το σχολείο, οι δάσκαλοι, οι μαθητές;

Ποια είναι η ψυχική πραγματικότητα του σχολείου; Γιατί νιώθουμε να εξαντλούμαστε και  το κεφάλι μας  να αδειάζει; γιατί νιώθουμε ότι μαραζώνουμε;

Πρόκειται για καταστάσεις που συχνά περνούν απαρατήρητες, αφού δεν διαθέτουν την επικινδυνότητα ίσως μιας κατάθλιψης. Σαν να εκτίθεμαι  σε κάτι επικίνδυνο το όποιο όμως δεν μπορώ να το διαβάσω! Όλα  χαρακτηρίζονται από μια απώλεια νοήματος, από μια οδύνη χωρίς δραματικές  συμφορές, από μια απουσία θέλησης και το χειρότερο από μια δομική καταστροφή της σκέψης.

Απέναντι σε αυτή το πρωτόγνωρη ψυχική κατάσταση πολλές φορές ψάχνουμε τον σωτήρα. Μια επιτακτική ανάγκη μιας σωτήριας παρέμβασης από τα έξω  ίσως να είναι και η μεγίστη παγίδα. Πρέπει να σκεπτόμαστε το σχολειό με όρους διυποκειμενικότητας. Αυτό που συμβαίνει μεταξύ μας  και μέσα μας έχει να κάνει με τον θεσμό του σχολείου; Μήπως  αυτά που νιώθουμε και σκεπτόμαστε είναι υλικό του θεσμού; ΕΙΜΑΣΤΕ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΘΕΣΜΟ ΚΥΡΙΩΣ ΨΥΧΙΚΑ!! Μόνο αν καταλάβουμε την ψυχική ζωή του πλαισίου θα καταλάβουμε την εργασιακή εξουθένωση, γιατί το πιο δύσκολο κομμάτι δεν είναι η εκπαιδευτική διαδικασία. Πόσο αντιφατικό και οξύμωρο για  έναν θεσμό που προάγει τη μελέτη, το διάβασμα και πρόσφατα την αριστεία;;;

Ας θυμηθούμε μερικούς από τους  όρους αυτής της αντιφατικότητας

1) Τα  σχολεία, ενώ έχουν ως σκοπό την απαρτίωση, τη συγκρότηση ενότητας του υποκειμένου, ξεκινούν τη σχολική περίοδο με τη λέξη «κενά» και «έλλειψη» (καθηγητών, βιβλίων, σχολικών αιθουσών κ.α).Ήδη έχουν μπει οι πρώτες τρύπες στο περίβλημα του θεσμού.

2) Η βαθμολογική συναλλαγή δηλώνει μια συναισθηματική σχέση (αγάπη, τιμωρία, απόρριψη, αδιαφορία). Έτσι ο βαθμός συνδέει την αγάπη με ένα σύστημα κοινωνικών διαφόρων. Αντιφατικά και αλληλοαναιρούμενα αιτήματα που διαμορφώνονται στο σχολικό περιβάλλον.

Για να έρθεις σε έμενα σε θέλω υγιή, σωματικά και ψυχικά (Νοσοκομεία/Ψυχιατρεία). Για να έρθεις σε έμενα πρέπει να έρθεις διαβασμένος (σχολείο).

Ο βαθμός είναι «το μεροκάματο του μαθητή». Ο κάλος μαθητής, το καλό παιδί είναι ο μαθητής με τους καλούς βαθμούς. Συμπυκνώνεται έτσι ολόκληρη η μυθολογία περί κοινωνικής προόδου και κινητικότητας μέσα από την μόρφωση που εξακολουθεί να έχει μεγάλη απήχηση στα μικροαστικά στρώματα παρά την καθημερινή διάψευση από την οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα.

Μια εκπαιδευτική διαδικασία υπάρχει χάρη στη συνεχή ψυχική φροντίδα του πλαισίου. Διευκολύνει την εκπαίδευση ή αντίθετα την εμποδίζει ή και την καταργεί.

Το αφρόντιστο πλαίσιο μπορεί να καταργήσει τις καλύτερες προθέσεις, ενώ η συνεχή πίεση που δέχεται  δημιουργεί μια αφόρητη αποσταθεροποίηση που καλλιεργεί πρακτικές εξουθένωσης.  Όσο πιο δυσλειτουργικός είναι ο θεσμός τόσο περισσότερο η εργασία σκέψης καταργείται και θριαμβεύει το burn out. Η  πίεση που δέχεται από τα έξω εσωτερικεύεται και αρχίζει να παράγει εσωτερικά ψυχικά φαινόμενα τα όποια μετασχηματίζονται σε συμπεριφορές και σωματοποιήσεις. Στη συνέχεια η ψυχολογική επιρροή του θεσμού πάνω στα μέλη του αποτελεί μηχανή παραγωγής άγχους (εξαιτίας της αντικειμενικής δύναμης και της εξάρτησης στην οποία βρίσκεται το άτομο σε σχέση με αυτόν).

Τι θέλει ο άλλος από εμένα —–> υπάρχει κάτι απειλητικό —-> Άγχος

Το Βurn out  είναι ένα κατεξοχήν πρόβλημα του δεσμού, αναπτύσσεται μέσα στο πλαίσιο του σχολείου. Είναι δημιούργημα του κοινού ψυχικού τόπου, της ψυχικής πραγματικότητας που μεταβιβάζεται από το πλαίσιο  στα επιμέρους μέρη του. Εκεί δημιουργούνται τα κενά και οι ρήξεις και όλα τα στοιχειά που δημιουργούν το  Βurn out. Το σχολείο πλέον πλήττεται  από το  ίδιο το αντικείμενο εργασίας του.

Το πολύ δύσκολο κομμάτι είναι να κρατηθούμε μέσα στην ψυχική λειτουργία του σχολειού/θεσμού — που προάγει τις ανάδειξη των ικανοτήτων —  ώστε μην μας καταστήσει ανίκανους!! O θεσμός πλέον λειτουργεί διαταρακτικά!!  Όμως οι θεσμοί έχουν ένα υλικό μέσα στα θεμέλια τους. Έχουν καταστροφικές δυνάμεις, την άγνοια, την φθορά. Πόσο μακρινό είναι το ερώτημα σε έναν σεισμό αν το σπίτι έχει γερά θεμέλια; Αν κρατάνε οι κολόνες; Ίσως για αυτό αισθανόμαστε ότι βρισκόμαστε διαρκώς σε κρίση και υπό την απειλή της διάλυσης.

Το εκπαιδευτικό σύστημα  μας λέει μονίμως ψέματα! Διακηρύττει ψευδώς το ενδιαφέρον του, ενώ επί της ουσίας συμπεριφέρεται αρνητικά προς τα μελή του. Παίζει μαζί μας ένα διαστροφικό παιχνίδι πάνω  στις έννοιες  «ανεπιθύμητος»  και  «survivor». Όταν  οι αλλαγές γίνονται αυτοσκοπός με μοναδικά κριτήρια την αύξηση της αποδοτικότητας των υπηρεσιών και μείωση του κοινωνικού κόστους έχουν ως αποτέλεσμα οι εκπαιδευτικοί να εγκαταλείπονται μόνοι να «καταπιούν» και να μεταβολίσουν το άγχος τους. Οι εκπαιδευτικοί αφήνονται μόνοι μέσα σε σχολικά συγκροτήματα μαμούθ, να αντιμετωπίσουν διαισθητικά τα σύνθετα προβλήματα.

‘Όπως υπογραμμίζει ο P. Bourdieu, το σχολείο δημιουργεί αυταπάτες που τα αποτελέσματα τους δεν είναι διόλου απατηλά: στην ψευδαίσθηση της σχολικής ανεξαρτησίας και ουδετερότητας θεμελιώνεται η κυριότερη συμβολή του στην αναπαραγωγή της καθεστηκυίας τάξης. Αυτό το αριστούργημα κοινωνικής μηχανικής κατορθώνει να αποκρύπτει, σαν σε κιβώτιο με διπλό πάτο, μέσα σε μια κοινωνία χωρισμένη σε τάξεις,  τη λειτουργία συντήρησης της δομής των ταξικών σχέσεων που χαρακτηρίζει αυτή την κοινωνία.

Εκεί ασκείται η μεγαλύτερη πίεση! Να πεταχτούμε έξω! Το περίβλημα του σχολείου τους χωράει όλους ή όχι; Ένα διαρκές κυνηγητό σύνδεσης και αποσύνδεσης!! Εκεί όπου συνδέομαι με το σχολείο, την ομάδα των καθηγητών, αποσυνδέομαι γιατί πρέπει να υπηρετήσω σε άλλο σχολείο ως αναπληρωτής καθηγητής (Burn OUT).

Άραγε μέσα σε ένα γενικότερο κλίμα ματαίωσης που έρχεται απ’ έξω  πόσο ψυχικά διαθέσιμος είναι ο εκπαιδευτικός που είναι μέσα στο θεσμό; Πώς μπορεί ο εκπαιδευτικός σαν ο σύγχρονος Σίσυφος που έχει καταδικαστεί στην πιο φοβερή τιμωρία, σε μια ανώφελη και μάταιη εργασία, να φανταστεί τον εαυτό του ευτυχισμένο, ενώ έχει καταδικαστεί σε ένα μαρτύριο από το οποίο δεν υπάρχει δυνατότητα να ξεφύγει; Βρισκόμαστε σε συνεχή ψυχική καταπόνηση. Το περίβλημα είναι σε μια διαρκή δοκιμασία, Πόσο μπορεί ν’ αντέξει; Προσπαθούμε να συνδεθούμε εκεί όπου οι πιέσεις  αποσύνδεσης είναι τρομακτικές. Με αυτή την έννοια  ίσως τελικά εκεί κρύβεται το μυστικό!! Στην ικανότητα — όπως αναφέρει ο Bion — αντοχής στη ματαίωση, που επιτρέπει στον ψυχισμό να αναπτύξει τη σκέψη ως μέσον, που θα κάνει ακόμη πιο ανεκτή τη ματαίωση, ενώ αντίθετα η αδυναμία αντοχής στη ματαίωση εμποδίζει την ανάπτυξη των σκέψεων και της ικανότητας για σκέψη.

 Αυτό που αισθανόμαστε είναι η βία του συστήματος  σε όλες του τις συνιστώσες. Είναι η εξουσία που, όπως αναφέρει η J. Butler, επιβάλλεται επάνω μας, που ασκείται στο υποκείμενο απ’ έξω ως κάτι που υποτάσσει, που υποβιβάζει και υπό την πίεση της ισχύος της την εσωτερικεύουμε. Είναι η εξουσία που επιβάλλεται στο υποκείμενο, το υποχρεώνει να υποταχθεί και να προσλάβει μια ψυχική μορφή η οποία συγκροτεί πλέον την ταυτότητα του υποκειμένου με τον εαυτό του. Είναι η βία του συστήματος που, ενώ γνωρίζει ότι η ψυχική ζωή κάθε πλαισίου έχει συνοχή και ταυτοχρόνως υπόκειται σε ρήγματα, ενισχύει τις ρωγμές διαλύοντας κάθε συνθήκη απαρτίωσης.  Μήπως είμαστε μόνοι απέναντι στη βία των θεσμών; Υπάρχει μια συλλογικότητα, κάποιος κανόνας ή κανονισμός να μας κρατήσει μέσα στη λειτουργία; Κάποιος  μας αρπάζει κάτι πολύτιμο!! Η  αρπακτικότητα του συστήματος είναι τρομακτική!

Πόσο μπορούμε όμως να κρατηθούμε μέσα στη λειτουργία ενός θεσμού που το περίβλημα του είναι γεμάτο τρύπες!!! Σε αυτό που έρχεται από έξω υπάρχει πάντα κάτι ψυχικό, κάτι συναισθηματικό!! Τα παιδιά μεταφέρουν μέσα στο πλαίσιο αυτό που συμβαίνει στον ψυχισμό τους. Ένα παιδί σε διαρκή κίνηση είναι ένα θυμωμένο παιδί, ίσως και ένα καταθλιπτικό παιδί. Άλλωστε υπάρχουν πολλά παιδιά αλλά και γονείς τους που προσπαθούν να μας κάνουν γονείς τους.  Επίσης πολλές φορές οι γονείς έχουν πολλές απαιτήσεις από εμάς και αυτοί δεν ανταποδίδουν.

Υπάρχει πολύ διέγερση στο σχολειό. Αδελφικοί ανταγωνισμοί, βία, αιμομικτικότητα, επιθετικότητα. Ο σύγχρονος υπέρ-ηδονισμός καταδικάζει το παιδαγωγικό καθήκον του σχολειού ως κάτι το ηθικολογικό «κάνω ότι θέλω χωρίς δεσμεύσεις χωρίς υποχρεώσεις». Η παροχή πλέον υποκαθιστά την φροντίδα. Άλλωστε δεν είναι το παιδί που πρέπει να προσαρμοστεί στους συμβολικούς κανόνες που ορίζουν τη ζωή μιας οικογένειας αλλά η οικογένεια που προσαρμόζεται στο νόμο που έχει ορίσει η ιδιοτροπία των παιδιών της.

Τι εκδραματίζουν τα παιδιά/έφηβοι;

Α) ίσως μια υποκείμενη ψυχοπαθολογία(αδιάγνωστα ΔΕΠΥ, θέματα ψυχοπαθολογίας, παιδικής κατάθλιψης κ.ά.) ή κάτι από τον ψυχικό του κόσμο,

Β) κάτι από το πλαίσιο. Ίσως την διαστροφή  του πλαισίου.

Το σύμπτωμα/συμπεριφορά του παιδιού λειτουργεί ως μια στάμπα. Αλλά σε αυτή τη στάμπα τι έχει εκτυπωθεί; αυτό που έχει εκτυπωθεί είναι εικόνες ψυχικές

Τελικά τα πλαίσια που φτιάχνουμε πόσο φιλόξενα και ευρύχωρα είναι; Πόσο χωρά τον ξένο, τον ΑΛΛΟΝ;

Η ΠΑΤΡΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ

Πώς η  κρίση του σχολείου σχετίζεται  με τη την κρίση του Πατέρα, της πατρικής λειτουργίας, με την αναφορά σε έναν ταπεινωμένο, απόντα και ελλιπή πατέρα. 

Γιατί καθίσταται όλο και πιο αναγκαία η παρέμβαση ενός δικαστηρίου/ψυχολόγου/οικογενειακού θεραπευτή να ρυθμίσει τις ταραχώδεις σχέσεις  μέσα στην οικογένεια; Για παράδειγμα στην διάπραξη της κλοπής  υπάρχει η παραβίαση του Νόμου  ή επίκληση του Νόμου, η  επίκληση του Άλλου, που κάνει να υπάρχει ο Νόμος. Υπάρχετε; Υπάρχει ακόμη η πατρική λειτουργία; Ποιο καινούργιο δίδαγμα μπορούμε να εξαγάγουμε; Όχι για να εξαπατήσει τον Νόμο αλλά για να δώσει οντότητα στον Νόμο. Με βλέπει κανείς; Υπάρχει κάτι που θα με κρατήσει, να με σταματήσει, να βάλει ένα όριο στη θανάσιμη απόλαυση μου; Οι κανόνες εκλαμβάνονται ως ισοδύναμοι της πατρικής λειτουργίας,

Σήμερα το συμβολικό νόημα της πατρικής λειτουργίας είναι ανυπόληπτο!!

Το παιδί/έφηβος βρίζει τον πατέρα του.  Προσπαθεί να τον διαλύσει, αλλά μέσα του τρέμει στην ιδέα ότι αυτό μπορεί να συμβεί. Το ίδιο συμβαίνει και με το σχολειό. Προσπαθώ να το διαλύσω αλλά τρέμω στην ιδέα ότι μπορεί να διαλυθεί, ίσως γιατί θα διαλυθώ και εγώ. Για αυτό το πλαίσιο πρέπει να είναι σταθερό για να μπορέσει να εμπεριέχει την επιθετικότητα. Το πλαίσιο το αισθανόμαστε, μόνο όταν μπαίνει σε κίνδυνο. Υπό κανονικές συνθήκες υπάρχει, αλλά είναι απαρατήρητο.

Η λειτουργία του πατέρα είναι να διδάξει την επικοινωνία, να ξέρει να δημιουργεί και να ανοίγει τη συζήτηση. Ο πατέρας εισάγει το παιδί στους πολλαπλούς δεσμούς έξω από την οικογένεια, στην κοινότητα. Το βοηθά  να ζει μέσα στον χρόνο, και να έχει την ικανότητα της αναμονής, ώστε να μπορεί να αφήνεται στην παρουσία του άλλου χωρίς να νιώθει ανυπεράσπιστος. Άραγε το σχολειό έχει αυτή τη λειτουργία; Η αναγνώριση της έλλειψης του άλλου μήπως καθρεφτίζει την δική μας έλλειψη; Την αντέχουμε; Πόσο η παντοδυναμία και η εξουσία του εκπαιδευτικού υπόκειται σε μια συμμετρική σχέση με τον μαθητή; Είναι το πρόσωπο του καθηγητή ή η λειτουργία του καθηγητή; Βιώνεται ως πρόσωπο ή  ως λειτουργία;

Ένα φάντασμα  πλανάται πάνω από το σχολείο. Το φάντασμα της ανημπόριας!! Εκεί παράγεται η ενοχοποιημένη μας πλευρά. Ότι αυτό που δίνουμε μπορεί τελικά να είναι λίγο. «Δεν μπορώ να κάνω τίποτα» ακούμε πολλές φορές να λένε οι εκπαιδευτικοί. Ο μεγάλος κίνδυνος είναι ένας! Να εκληφθεί ο εκπαιδευτικός ως ένας άνθρωπος που όλα τα μπορεί.

 Το σχολικό πλαίσιο σείεται κάθε τόσο από τις επαναλήψεις και τις φαντασιώσεις  καταστροφής η διάλυσης(για παράδειγμα πόσες φορές ακούμε ότι αυτό το παιδί  είναι τόσο ζωηρό που θα διαλύσει τη τάξη!! Αντέχει το τυχαίο, το έκτακτο,   αυτό που θα συμβεί και θα οδηγήσει σε ρήξη με το πλαίσιο; Τι θα γίνει στην επόμενη συνάντηση με το τυχαίο, το έκτακτο; Τελικά το σχολείο  θα λειτουργήσει  ως ένα αυτιστικό καταφύγιο;

Σε μια δύσκαμπτη οργάνωση υπάρχει η απειλή ότι, αν το πλαίσιο σεισθεί, θα επέλθει η καταστροφή. Τι λύση θα δοθεί σε αυτή την καταστροφή; Το μόνο σίγουρο είναι ότι αυτό θα εξοντώσει την ανοιχτού τέλους εκπαιδευτική διαδικασία.

Η  ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Πώς  εκφράζεται αυτή η δυσφορία μέσα στον θεσμό του σχολείου; Με έναν τρόπο. Με τη μη σκέψη. Με τη μετατροπή  της ψυχικής διαδικασίας  σε μια διαδικασία σύνθλιψης της στην πράξη, στη συμπεριφορά, στη σωματοποίηση. Η  Μαρίλια Αιζενστάιν-Αβέρωφ αναφέρει ότι βρισκόμαστε μπροστά σε διαδικασίες που βραχυκυκλώνουν τη σκέψη, την ικανότητα αναμονής και αναβολής, του fast food, της fast εκπαίδευσης, της fast  θεραπείας, σε μια ολοκληρωτική από-ψυχικοποίηση οδηγώντας το ψυχικό κομμάτι μας σε ένα  άνευ προηγούμενου επίπεδο τρομακτικής κανονικότητας σύμφωνα με την ορολογία των ημερών. Εκεί  αρχίζουν τα ψυχοσωματικά προβλήματα, στον φόβο και τον πανικό του ατόμου απέναντι στη σκέψη.

ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ:

Η φροντίδα του περιβλήματος απαιτεί μια συνεχή εργασία. Τι  ερωτήματα βάζουμε σχετικά με το πλαίσιο; Τα ερωτήματα για παράδειγμα θα μπορούσαν να οργανωθούν γύρω από το το κεντρικό ζήτημα του Βurn out. Να θέτει ο καθένας γύρω από τον εαυτό του και όλοι μαζί γύρω από την ομαδική λειτουργιά του σχολειού και της ομάδας των καθηγητών. Να κρατιέται ζωντανή η σκέψη μας. Δεν έχουμε άλλο εργαλείο. Να φέρουμε καινούργιους τρόπους σκέψης. Να  κρατήσουμε το «σκέπτεσθαι» το όποιο σχετίζεται με την τροποποίηση και την αποφυγή της ματαίωσης.  Άλλωστε το να σκεπτόμαστε είναι  επώδυνο, δύσκολο αλλά όλο ευχαρίστηση. Μπορεί να είναι ΚΑΙ κάπως αλλιώς ΚΑΙ   κάθε ιστορία να ειπωθεί διαφορετικά. Όπως σε εμάς τους ψυχολόγους οι δύσκολοι ασθενείς μας κάνουν να σκεπτόμαστε περισσότερο, έτσι και ο δύσκολος μαθητής να μας κάνει να σκεπτόμαστε περισσότερο, και το  δύσκολο παιδί να μας   κάνει να σκεφτόμαστε περισσότερο. Μπορούμε να αντέξουμε το αδιάβαστο κομμάτι μας, ώστε να αντέξουμε τον αδιάβαστο μαθητή; ο μαθητής που ξέχασε το τετράδιο του στο μάθημα μας σημαίνει ότι μας ξέχασε;  Oπως αναφέρει ο Bion η ικανότητα αντοχής στη ματαίωση επιτρέπει στον ψυχισμό να αναπτύξει τη σκέψη ως μέσον που θα κάνει ακόμη πιο ανεκτή τη ματαίωση. Και αντίθετα η αδυναμία αντοχής στη ματαίωση εμποδίζει την ανάπτυξη των σκέψεων και της ικανότητας για σκέψη.

Αντέχουμε την άγνοια; Πόσες φορές, για πρώτη φορά συναντιέμαι με τον μαθητή μου; Ο αληθινός κίνδυνος είναι να αισθανθώ άγχος, όταν αρχίζει η ταυτότητα μου ως εκπαιδευτικός να μην είναι δεδομένη! Υπό την πίεση του πλαισίου/μαθητή   να προσπαθώ να κρατηθώ μέσα στην εκπαιδευτική λειτουργία και να βρω τον τρόπο να βοηθήσω να κινήσω πάλι την εκπαιδευτική διαδικασία. Να  συνδέω και να αποσυνδέομαι ταυτόχρονα. Να μετασχηματίζω συνέχεια την εκπαιδευτική διαδικασία, για να αντιμετωπίσω την ανία  και την διαστροφή του πλαισίου. Όμως κάθε φορά νιώθουμε ότι ο θεσμός θέλει πάλι αλλαγή και ότι η νέα  μεταρρύθμιση θα φέρει τελικά τη λύση…. και μετά πάλι τα ίδια…

Οι  γνώσεις μας, τα πτυχία,  τα μεταπτυχιακά σχετικοποιούνται άρδην. Ίσως γιατί πρόκειται για μια γνώση υπό διαμόρφωση. Μια θέση που συμβάλει  στη διάλυση των φαντασιακών επακόλουθων που φέρνει κάθε ιεράρχηση με βάση τα πτυχία σπουδών, σε όφελος της δημιουργίας μιας κοινότητας εργασίας ανάμεσα σε εκπαιδευτικούς που λειτουργούν στο ίδιο πεδίο.

Να υποστηρίξουμε τον θεσμό. Ό,τι υποστηρίζει τον θεσμό του σχολείου είναι θεραπευτικό για τα μέλη του. Πώς είναι να είναι κανείς με τους άλλους σε ένα μια συμμαχία εκπαιδευτικής  εργασίας; Οι παρεμβάσεις μπορούν να έχουν πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα Δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο ή καθήκον ενός μόνο εκπαιδευτικού και δεν μπορεί να προέλθει παρά μόνο από έναν προσανατολισμό της εκπαιδευτικής εργασίας, που θα μοιράζονται όλοι οι εκπαιδευτικοί, πέραν από τις αρμοδιότητες του καθενός.

ΝΑ ΣΚΕΦΤΟΥΜΕ:

Α) προς την κατεύθυνση των εκπαιδευτικών της ομάδας των συναδέλφων.

Β) προς την κατεύθυνση του θεσμού και του πλαισίου.

Γ) προς την κατεύθυνση των οικογενειών και παιδιών..

ΝΑ ΠΡΟΧΩΡΗΣΟΥΜΕ :

–  Στην ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών στα φαινόμενα της ομαδικής αλληλεπίδρασης/αλληλεξάρτησης που παρατηρούνται μέσα στην τάξη.

– Στην κατανόηση ότι η ατομική συμπεριφορά του μαθητή   καθορίζεται  από πολύπλοκες διαπροσωπικές σχέσεις που στη βάση τους είναι συναισθηματικές και κοινωνικές.

– Στην παροχή ορισμένων βασικών γνώσεων σε ότι αφορά την ψυχοκοινωνική υγεία των μαθητών και εφήβων, τις ψυχικές διαταραχές, τις μαθησιακές διαταραχές.

Και κάτι τελευταίο. Οι τόποι εξορίας και φυλακών, διάσπαρτοι σε πολλά σημεία της Ελλάδας έγιναν για τους πολιτικούς κρατούμενους τόποι μόρφωσης και παιδείας, ένα είδος πρότυπων λαϊκών πανεπιστήμιων. Καθιερώθηκε η ανάγνωση λογοτεχνίας, η πραγματοποίηση μαθημάτων φωτογραφίας, στενογραφίας, η καλλιτεχνική παιδεία και διδασκαλία μουσικής, υποκριτικής, λογοτεχνικής γραφής αλλά και ιστορίας και φιλοσοφίας. Εξέφραζαν την αντίσταση στον περιορισμό και την κοινωνική και διανοητική εξουθένωση. Άλλωστε το βασικό κριτήριο των διώξεων ήταν αυτό που αποκαλείται «φρόνημα» και το οποίο κάπως διαφορετικά μπορεί να διατυπωθεί ως «απόψεις» ή «σκέψεις». Φάνηκε  πως η διαδικασία της συνεχούς μορφωτικής προσπάθειας του ανθρώπου, ακόμα και στις πιο δύσκολες για το άτομο συνθήκες αποκτά τη δυναμική της έκφραση, όταν η μάθηση μετουσιώνεται σε πράξη ζωής. Όπως σημειώνει ο Σαρρής προλογίζοντας το βιβλίο της Κ. Καμαρινού τα πέτρινα Πανεπιστήμια, η σκέψη οδηγεί στη γνώση και η γνώση οδηγεί στη σκέψη. Ο άνθρωπος αποκτά την ελευθερία του όχι μόνο όταν δεν γίνεται θύμα εκμετάλλευσης του από τις υλικές συνθήκες που τον κρατούν δέσμιο, αλλά και όταν μπορέσει, τιθασεύοντας τα πάθη του να επιστρατεύσει τη σκέψη του για να γνωρίσει τον κόσμο.

Τελικά, κινητήρια δύναμη ώθησης αυτών των ανεπισήμων «πέτρινων πανεπιστήμιων» αποτέλεσε  η παρότρυνση «Αγάπα το κελί σου, τρώγε το φαγητό σου, διάβαζε, διάβαζε, διάβαζε…» Ήταν  αυτό τελικά που κράτησε ζωντανή τη σκέψη τους.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μαρίλια Αιζενσταιν-Αβερωφ (2019), Επιθυμία, πόνος σκέψη. Εκδ.Αγρα

Αlessandra Lemma.(2016). Κάτω από το δέρμα. Εκδ.Αρμός

Claude Smadja.(2009).Ψυχοσωματικά Παράδοξα. Εκδ. Μετά

Κ. Ναυρίδης (2007), Οι Θεσμοί ως Ψυχικές Οργανώσεις , στο Ψυχαναλυτική Σκέψη. Εκδ. Βήτα

Κ. Ναυρίδης (2002)Η βία στον χώρο της εκπαίδευσης, στο Εξουσία, βία, πόνος τόμος Β , Εκδ. Καστανιώτης

Σ. Μανωλόπουλος (2011). Ψυχικοί δεσμοί, κοινωνικοί δεσμοί. Εκδ. Γαβριηλίδης

Μ .Recalcati (2019). To μυστικό του παιδιού. Από τον Οιδίποδα στον υιό που ευρέθη.  Εκδ. Κέλευθος

Μ. Recalcati (2016). Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου. Γονείς και παιδιά μετά τη δύση του πατέρα Εκδ. Κέλευθος

Γρ. Αμπατζόγλου  (2004). Το τραύμα των θεσμών. Όταν οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας υποφέρουν από ανία και πάσχουν από διαστροφή. Εκ των Υστέρων τεύχος 11

D. Anzieu (2003). To Εγώ-δέρμα. Εκδ. Καστανιώτης

Μ. Παπαδόπουλος (2011). Θεραπεύοντας το σχολείο. Εκδ. Νήσος

P. Bourdie, J-Claude Passeron (2014). Η αναπαραγωγή. Στοιχεία για μια θεωρία του εκπαιδευτικού συστήματος. Εκδ. Αλεξάνδρεια

J. Butler (2009). Η Ψυχική ζωή της εξουσίας. Εκδ. Πλέθρον

W. Bion (2015). Δεύτερες σκέψεις. Επιλεγμένα ψυχαναλυτικά κείμενα. Εκδ. Βήτα

Κ. Καμαρινού (2005).Τα «πέτρινα» Πανεπιστήμια. Εκδ. Σύγχρονη Εποχή

Α. Καμύ (2010). Ο μύθος του Σίσυφου. Εκδ. Καστανιώτη

R. Kaes (2019). H ιδεολογία. Το ιδεώδες, η ιδέα, το είδωλο. Εκδ. Παπαζήση

*Αλμπάνης Βασίλης Μ.sc, M.sc
Ψυχολόγος-ψυχοθεραπευτής
Μονάδα Απεξάρτησης Τοξικομανών 18 ΑΝΩ
Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής

πηγή: imerodromos.gr