Το στρατόπεδο συγκέντρωσης και μεταγωγής του Χαϊδαρίου άρχισε να λειτουργεί από τις 3 του Σεπτέμβρη του 1943. Η λειτουργία του σταμάτησε στις 27 του Σεπτέμβρη του 1944 όταν οι κατακτητές Γερμανοί ηττήθηκαν και αποχώρησαν από την Ελλάδα. Υπολογίζεται ότι σ’ αυτό το διάστημα πέρασαν από αυτό το κολαστήριο 21 000 κρατούμενοι. Στην συντριπτική τους πλειοψηφία Εβραίοι, που μεταφέρθηκαν τελικά σε ναζιστικά στρατόπεδα στη Γερμανία και στην Πολωνία.

Κατά τη διάρκεια της κατοχής, οι Ιταλοί φασίστες που ήλεγχαν τις φυλακές/στρατόπεδα στη νότια Ελλάδα, αποφάσισαν να διαλύσουν εκείνα που βρίσκονταν σε επισφαλείς θέσεις, και να συγκεντρώσουν τους κρατούμενους πλησίον της πρωτεύουσας της χώρας, εκεί που βρίσκονταν οι σημαντικές δυνάμεις κατοχής.

Οι κρατούμενοι κομμουνιστές της Ακροναυπλίας και των Τρικάλων αρχικά μεταφέρθηκαν στη Λάρισα κι ύστερα προωθήθηκαν στην Αθήνα. Οι αριθμοί μιλάνε για 243 φυλακισμένους στην Ακροναυπλία από την εποχή του Μεταξά, για 20 επίσης κρατούμενους κομμουνιστές της Ανάφης και γι’ άλλους 327 κρατούμενους των Ιταλών για αντικαθεστωτική δράση. Τελικός προορισμός για όλους το κολαστήριο του Χαϊδαρίου.

Από τον Οκτώβριο του 1943, στο Χαϊδάρι έρχονταν κι άλλοι αγωνιστές που συλλαμβάνονταν στα μπλόκα των κατακτητών.

Στις 30 Νοέμβρη του 1943, τα τάγματα ασφαλείας, συνέλαβαν ανάπηρους πολέμου (πογκρόμ των αναπήρων πολέμου) από τα νοσοκομεία της Αθήνας και τους παρέδωσαν στις φασιστικές αρχές, με αποτέλεσμα αυτοί να καταλήξουν στον τόπο τιμωρίας και βασανισμού του Χαϊδαρίου. Μετά από λίγο χρονικό διάστημα, 283 Έλληνες ανάπηροι, ήρωες πολέμου, οδηγήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα.

Στις 8 Σεπτεμβρίου του 1943, οι Ιταλοί αποσύρθηκαν κι έκτοτε το στρατόπεδο πέρασε στα χέρια των Γερμανών.

Η πρώτη εκτέλεση στο Χαϊδάρι έγινε στις 7 Δεκεμβρίου του 1943. Το πρώτο θύμα των Γερμανών ήταν ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Λεβί από τα Ιωάννινα. Η εκτέλεσή του έγινε από τον ίδιο το Γερμανό διοικητή των φυλακών Ραντόμσκι παρουσία όλων των κρατουμένων, επειδή ο ανθυπολοχαγός Λεβί προσπάθησε να δραπετεύσει την ημέρα της σύλληψής του.

Μετά από αυτό το γεγονός, ακολούθησαν κι άλλες, ομαδικές πλέον εκτελέσεις.

Τα στοιχεία λένε πως στο Χαϊδάρι εκτελέστηκαν συνολικά 1800 κρατούμενοι, ενώ άλλοι 300 ακόμα θανατώθηκαν με φριχτά βασανιστήρια στο αρχηγείο της Γκεστάπο, στην οδό Μέρλιν, στο κέντρο της Αθήνας.

Η μαζικότερη εκτέλεση ήταν αυτή των 200 κομμουνιστών της Ακροναυπλίας που έγινε την 1^η του Μάη του 1944 κι ως αντίποινα για το θάνατο του Γερμανού υποστρατήγου Κρεντς και τριών αξιωματικών του, από αντάρτικες ομάδες στο Μοριά.

Μεταξύ των εκτελεσθέντων ήταν κι ο κομμουνιστής Ναπολέων Σουκατζίδης που εκτελούσε χρέη διερμηνέα. Εδώ πρέπει α αναφερθεί πως, ο τότε Γερμανός διοικητής του στρατοπέδου KarlFischer πρότεινε να του χαρίσει τη ζωή και να εκτελέσει κάποιον άλλον στη θέση του. Ο Σουκατζίδης δεν το δέχτηκε κι ακολούθησε το δρόμο της θυσίας αντάμα με τους άλλους συντρόφους του…

Η πρώτη κρατούμενη στο Χαϊδάρι ήταν η κομμουνίστρια Ηλέκτρα Αποστόλου που έφτασε εκεί στις 7 Δεκέμβρη του 1943.

Στη συνέχεια κι ενώ η αντίσταση του λαού κορυφωνόταν, αρκετές γυναίκες προσέρχονταν στις φυλακές, μεταξύ αυτών και η Ηρώ Κωνσταντοπούλου.

Η πρώτη εκτέλεση που περιλάμβανε και γυναίκες πραγματοποιήθηκε στις 2 του Μάη του 1944.

Στις κρατούμενες στο Χαϊδάρι ήταν και η Λέλα Καραγιάννη που επίσης εκτελέστηκε στις 8 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους στο Δαφνί…

Τα στοιχεία λένε πως από το κολαστήριο του Χαϊδαρίου πέρασαν περίπου 300 Ελληνίδες αγωνίστριες και 2 500 Εβραίες.

Από τις Ελληνίδες εκτελέστηκαν 31, ενώ 161 στάλθηκαν όμηροι στη Γερμανία. Από το σύνολο των Εβραίων γυναικών μόνο 20 κατάφεραν να απελευθερωθούν, όσες είχαν μικτό γάμο ή είχαν ξένη υπηκοότητα.

Οι πρώτοι Εβραίοι μεταφέρθηκαν στο Χαϊδάρι στις 4 Δεκέμβρη του 1943. Στη συνέχεια ο αριθμός τους αυξανόταν σταδιακά ως την άνοιξη του 1944.

Η πρώτη μεγάλη μεταφορά Εβραίων έγινε στις 29 Μαρτίου του 1944. Τότε έφτασαν στο Χαϊδάρι 614 Εβραίοι από την Άρτα, από την Πρέβεζα, από το Αγρίνιο και από την Πάτρα.

Στις 11 Απρίλη του 1944, 1300 Εβραίοι στάλθηκαν στο Άουσβιτς…

Στις αρχές του Ιούνη μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο άλλοι 1650 επτανήσιοι Εβραίοι, στην πλειοψηφία του κάτοικοι της Κέρκυρας. Η ομάδα αυτή ενισχυμένη με άλλους 574 Εβραίους που ήδη βρίσκονταν στο Χαϊδάρι, αναχώρησε στις 20 του Ιούνη του 1944 για τα στρατόπεδα θανάτου της Πολωνίας…

Η τελευταία μεταγωγή των Εβραίων πραγματοποιήθηκε την 1^η Αυγούστου του 1944 για τα κρεματόρια της Πολωνίας. Κι ήσαν Εβραίοι κάτοικοι των Δωδεκανήσων κι ειδικά της Ρόδου…

Ο ιερός χώρος του στρατοπέδου του Χαϊδαρίου αποτελεί τόπο θυσίας και μνήμης. Χρέος όλων των Ελλήνων κι ειδικότερα της νέας γενιάς είναι να τιμούμε τη μνήμη όλων εκείνων των αγωνιστών που έδωσαν τη ζωή τους για την τιμή, για τη δημοκρατία και για τη λευτεριά του τόπου μας.

Ας δώσουμε λοιπόν ξανά τον όρκο της τιμής πως με τον αγώνα μας θα γίνουμε άξιοι αντικαταστάτες τους και πως δεν θα επιτρέψουμε ποτέ να σηκώσει κεφάλι ο φασισμός για να μην ξαναζήσει ποτέ τέτοια εγκλήματα η ανθρωπότητα.

Ως ποιητής κι ως άνθρωπος με ευαισθησία απέναντι σ’ αυτά τα συγκλονιστικά ιστορικά γεγονότα έγραψα λίγους στίχους,…

Στο Χαϊδάρι

Τα όνειρά σου τα ’θαψες μια νύχτα στο Χαϊδάρι,
σ’ αυτό το Σαββατόβραδο που μάτωσε τη γη
κι είχες μανούλα κι αδερφή, μα το ’παιξες στο ζάρι,
αφού αλλού την έταξες την άδεια σου ζωή.

Στον άνεμο και στη βροχή, στη λάσπη και στο χιόνι
πικρό το μεροκάματο, αρμύρα το ψωμί,
στις φάμπρικες και στα γιαπιά και στου καιρού τη σκόνη,
ανάλωσες τη νιότη σου γι’ ανάξια πλερωμή.

Στον άγιο κόσμο πίστεψες και στα λευκά φτερά του,
που τ’ άπλωσε στον άνεμο μια λευτεριά να βρει
κι είπες, θα διώξω το παλιό και τη φρικτή φθορά του,
για να κοπάσουν οι λυγμοί, το δάκρυ κι οι σταυροί.

Μ’ αίμα το χώμα πότισες ν’ ανθίσουν άσπρα κρίνα,
να ευωδιάσουν γιασεμιά, να ’ρθει μια πασχαλιά,
να ξημερώσει Κυριακή, να σπάσει η βιτρίνα,
να βρει απάγκιο και στοργή της γης η φαμελιά.

Να ’χουν το γέλιο τα παιδιά, να ’χουν τ’ αλφαβητάρι,
ν’ ανάβουν στην καρδούλα τους όνειρα θερινά,
να παίζουνε ανέμελα μες στο δασύ χορτάρι,
να υμνωδούν στον ύπνο τους φεγγάρια γιορτινά…

ΓΙΩΡΓΟΣ Δ. ΜΠΙΜΗΣ

*Συνταξιούχος Εκπαιδευτικός, ποιητής, συγγραφέας,
μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών
μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Λογοτεχνών