«Αυτά τα τραγούδια ή τ’ ακούς κι ανατριχιάζεις ή δεν μπορείς να τα αντέξεις. Δεν υπάρχει μέσος όρος. Είναι γιατί δεν προσπαθούν ν’ αρέσουν αλλά να εκφράσουν κάτι, ακολουθώντας τον πιο σύντομο δρόμο για την λαϊκή ψυχή. Την αμεσότητα».

Μ. Γκανάς

….Σταθμός στην ιστορία του πολυφωνικού τραγουδιού είναι το 1993, όταν εκδόθηκε ένας δίσκος που περιλαμβάνει τα καλύτερα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου και κυκλοφόρησε σε cd (Πολυφωνικό της Ηπείρου από τα Κτίσματα Πωγωνίου) από την εταιρεία Λύρα. Την φιλολογική επιμέλεια των τραγουδιών ανέλαβε ο Μιχάλης Γκανάς, ενώ ο Νίκος Χουλιαράς επιμελήθηκε το εξώφυλλο του δίσκου. Είχε προηγηθεί το 1984 ένας άλλος δίσκος (εξαιρετικά δυσεύρετος στις μέρες μας) που προέκυψε από ηχογραφήσεις που πραγματοποίησε το συγκρότημα για λογαριασμό της Γαλλικής Ραδιοφωνίας με την καλλιτεχνική επιμέλεια της Δόμνας Σαμίου, και κυκλοφόρησε μόνο στη Γαλλία.

Παράλληλα οφείλουμε να μνημονεύσουμε τον  Άρη Φακίνο, ο οποίος είχε την συνολική ευθύνη της έκδοσης των δίσκων με ελληνική μουσική, όχι μόνον τα “Τραγούδια και μουσική της Ηπείρου”, αλλά και τις “Παραλλογές”, (όπου τραγουδά η Δόμνα) και του σχήματος “Ρεμπέτικο τσαρδί” με παλιά ρεμπέτικα.

Λίγα λόγια για τα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου αντιγράφουμε από το ένθετο του δίσκου ορισμένα αποσπάσματα από το κείμενο του Λάμπρου Λιάβα, που μας κατατοπίζουν με ακρίβεια στους βασικούς άξονες του ηπειρώτικου πολυφωνικού τραγουδιού: (…) «Η απόδοση των τραγουδιών αυτών γίνεται από ομάδα τραγουδιστών που πρέπει να περιλαμβάνει τουλάχιστον 4 άτομα.

Ο συνηθέστερος αριθμός είναι 5, άλλα μπορεί να φτάνει και 6, 7 ή ακόμη και 10 τραγουδιστές – ανάλογα με τους ισοκράτες (ώστε να “γεμίζει το τραγούδι και να πάει βρονταριά!”) Ο κορυφαίος της ομάδας τραγουδάει την κυρίως μελωδία, δηλαδή αρχίζει, “παίρνει” το τραγούδι, γι’ αυτό ονομάζεται παρτής ή πάρτης ή σηκωτής. Του απαντάει ο δεύτερος που “γυρίζει” ή “τσακίζει” το τραγούδι, γι’ αυτό και λέγεται γυριστής, ενώ οι υπόλοιποι, οι ισοκράτες, κρατούν το “ίσο”, δηλαδή το φθόγγο της τονικής της μελωδίας. Στην ομάδα αυτή μπορεί να προστεθεί (επιπλέον ή σε αντικατάσταση του γυριστή) κι ένα ακόμη τραγουδιστής, ο κλώστης, που κάνει ιδιόμορφους λαρυγγισμούς με ψεύτική φωνή, “κλώθοντας” το τραγούδι ανάμεσα στην τονική και στην υποτονική της μελωδίας.

Μια τεχνική του χεριού που κρατάει τ’ αδράχτι όταν κλώθει το νήμα. Το χέρι όχι μόνο βάζει τ’ αδράχτι σε περιστροφική κίνηση (κλωθογυρίζει) αλλά το ανεβοκατεβάζει κιόλας κάθε τόσο. Ο συσχετισμός είναι φανερός. Τόσο ο γυριστής όσο και ο κλώστης κόβουν απότομα το τραγούδι στην υποτονική της κλίμακας δημιουργώντας έτσι με τον τελευταίο φθόγγο του πάρτη μια έντονη διαφωνία (διάστημα 2ας), που είναι το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της πολυφωνικής φόρμας και της δίνει ένα ιδιόμορφο άκουσμα.(…) (…) Όσον αφορά στην καταγωγή αυτής της πολυφωνικής φόρμας, παρόλο που η έρευνα δεν έχει καταλήξει ακόμη σε βέβαια συμπεράσματα, όλες οι ενδείξεις πείθουν ότι ανάγεται σε πολύ παλιές (ίσως ακόμη και προελληνικές) εποχές.

Πράγματι οι μελωδίες των τραγουδιών (μαζί με ορισμένα ακόμη της Ηπείρου και κάποια γυναικεία τραγούδια της Θεσσαλίας) είναι οι μοναδικές στον ελλαδικό χώρο που έχουν διατηρήσει την πεντατονική ανημίτονη κλίμακα (μουσική κλίμακα που αποτελείται από 5 νότες, χωρίς ημιτόνια). «Αποτελεί αξιοσημείωτο εθνομουσικολογικό φαινόμενο, χάρη στη γνησιότητα και την καλλιτεχνική του δύναμη, χάρη στην αρχαία και σύγχρονη δομή συνάμα, που παρέχει η εσωτερική του έκφραση» (Κ. Λώλης).

Παρατηρώντας κανείς τον τρόπο λειτουργίας ενός ηπειρώτικου πολυφωνικού συνόλου, μπορεί εύκολα να αντιληφθεί ότι η συμμετοχή σε μία τέτοια ομάδα προϋποθέτει πρώτ’ απ’ όλα την  ύπαρξη (δημιουργία) μιας βιωματικής σχέσης τού κάθε μέλους με το ηπειρώτικο τραγούδι. Η ιδιαιτερότητα των πολυφωνικών συγκροτημάτων έχει να κάνει με τον απόλυτο συντονισμό και τη συλλογικότητα της έκφρασης, αλλά την ίδια στιγμή απαιτεί και τον ξεκάθαρο διαχωρισμό των ρόλων και των φωνών, μέσα σε μία ιεραρχία η οποία παραμένει αυστηρή για να μπορέσει να λειτουργήσει το σύνολο. Αυτή η πειθαρχία και ο σαφής διαχωρισμός των ρόλων δεν περιορίζει τα εκφραστικά μέσα του μέλους του συγκροτήματος.

Αντίθετα, η λειτουργία μέσα από αυτούς τους κανόνες ελευθερώνει την έκφραση, και όπως αναφέρει ο Μιχάλης Γκανάς «αυτά τα τραγούδια δεν βασίζονται σ’ έναν καλλίφωνο τραγουδιστή αλλά στην πολυφωνία της ομάδας. Οι φωνές ξεσκίζονται, χωρίς καμία έγνοια να είναι “ωραίες”, εκφράζοντας ένα κοινό πάθος που έρχεται από πολύ μακριά». Ο ίδιος τοποθετείται πολύ όμορφα στο κείμενό του στο ένθετο του δίσκου: «Αυτά τα τραγούδια ή τ’ ακούς κι ανατριχιάζεις ή δεν μπορείς να τα αντέξεις. Δεν υπάρχει μέσος όρος. Είναι γιατί δεν προσπαθούν ν’ αρέσουν αλλά να εκφράσουν κάτι, ακολουθώντας τον πιο σύντομο δρόμο για την λαϊκή ψυχή. Την αμεσότητα».

Τα Πολυφωνικά της Ηπείρου, μάς γυρίζουν με σχεδόν βίαιο τρόπο πίσω σε πρωτόλειες μορφές έκφρασης του ανθρώπινου είδους, όπου η μελωδία κατακερματίζεται και το τραγούδι μετατρέπεται σε ομαδική κραυγή. Η ξενιτιά, ο πόνος, ο πόλεμος και η κλεφτουριά, ο έρωτας (συνήθως ανεκπλήρωτος), η φύση, όλα αυτά μέσα απ’ τις ανθρώπινες φωνές ερμηνευτών στην πλειοψηφία τους χωρίς μουσικές γνώσεις, μετατρέπουν την ακρόαση αυτών των τραγουδιών σε μια μοναδική εμπειρία. Η λιτότητα των εκφραστικών μέσων γίνεται ο φορέας που μεταφέρει ατόφια τη συγκίνηση της αυθεντική λαϊκής ποίησης. Ο αρχικός αιφνιδιασμός κατά την ακρόαση αυτών των τραγουδιών, δίνει γρήγορα τη θέση του στην απόλαυση ενός πρωτόγονου αισθήματος που την έντασή του μπορούμε να την αντιληφθούμε όταν πια το τραγούδι τελειώσει απότομα και ακολουθήσει η σιωπή. Δύσκολη “άσκηση” – αλήθεια – για τα αφτιά του νεοέλληνα.

Όμως, δε θέλει χρόνο για να εξοικειωθεί κανείς με αυτά τα ακούσματα. Ή που θα του ξυπνήσουν αμέσως αισθήματα αληθινά, ή που θα τον αφήσουν εντελώς αδιάφορο. Η ζωή του Πολυφωνικού τραγουδιού της Ηπείρου έχει πλέον ολοκληρώσει τον κύκλο της, παρ όλα αυτά σημαντικά πολυφωνικά σχήματα ασχολούνται με την προβολή και τη διάδοση του Ηπειρώτικου Πολυφωνικού Τραγουδιού όπως τα, «ΑΠΕΙΡΟΣ» Πολυφωνικό Καραβάνι, Σύλλογος Ηπειρώτικου Πολυφωνικού Τραγουδιού «ΗΝΟΡΟ», Πολυφωνικό σχήμα Ηπείρου, Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Πατρών κ.α.