Γιώργος Νικολαΐδης,
Ψυχίατρος, Διευθυντής Διεύθυνσης Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού

Στις 29 Σεπτέμβρη του 2023¹ ο συντηρητικός Σουηδός πρωθυπουργός σε διάγγελμά του προς το σουηδικό έθνος ανακοίνωσε ότι απαιτείται πλέον η συνδρομή του σουηδικού στρατού προκειμένου να βοηθηθεί η αστυνομία για την πάταξη της παραβατικότητας των ανηλίκων στη σκανδιναβική αυτή χώρα. Η είδηση αυτή προβλήθηκε από όλα τα ΜΜΕ στην Ευρώπη, τα οποία έσπευσαν να κρούσουν τον κώδωνα του κινδύνου για τη νεοαναδυόμενη αυτή απειλή από τη νεολαία των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Όσοι βέβαια παρακολούθησαν την εξέλιξη της είδησης αναφορικά με τη Σουηδία τις επόμενες ημέρες κατάλαβαν ότι η συνδρομή του σουηδικού στρατού περιορίζονταν μόνο στο να αναλαμβάνει τη φύλαξη κάποιων κτηρίων προκειμένου να απελευθερώνονται αστυνομικοί για να κάνουν περιπολίες. Ωστόσο το γαϊτανάκι του ηθικού πανικού είχε ήδη ξεκινήσει.

Στα μέσα του Οκτώβρη η Ελληνική Αστυνομία, με παρουσία του τότε υπουργού Προστασίας του Πολίτη, έκανε διευρυμένη σύσκεψη² για το θέμα της παραβατικότητας των ανηλίκων στην Ελλάδα, δίνοντας μεγάλη δημοσιότητα στην παρατηρούμενη αύξηση κρουσμάτων το 2023 σε σχέση με προηγούμενες χρονιές όπως το 2020 ή το 2021³. Ακολούθησε μπαράζ δηλώσεων του τότε υπουργού Προστασίας του Πολίτη επί του θέματος σε διάφορα ΜΜΕ⁴. Φυσικά οι πάντες παρέλειψαν να σημειώσουν πως τα έτη 2020 και 2021 όλα σχεδόν τα αδικήματα που έλαβαν χώρα σε δημόσιο χώρο είχαν ποσοτική μείωση καθώς λόγω καραντίνας ή και φόβου η παρουσία του πληθυσμού σε δημόσιους χώρους ήταν πολύ περιορισμένη. Η δε παρατηρούμενη «αύξηση» στα χρόνια 2022 και 2023 είναι μάλλον μια αναμενόμενη «διόρθωση» επαναφοράς του αριθμού των κρουσμάτων στα προ πανδημίας επίπεδα περίπου.

Τις ίδιες πάνω-κάτω ημέρες του Οκτώβρη του 2023 ανάλογες διαπιστώσεις έκαναν με δημόσιες παρεμβάσεις τους το Υπουργείο Παιδείας⁵ και η Αστυνομία της Κύπρου κάνοντας παρόμοιες συγκρίσεις του αριθμού των ανήλικων δραστών το 2023 με τα αντίστοιχα νούμερα του 2020 και του 2021. Στην Ελλάδα η ηγεσία της ΕΛ.ΑΣ. συνέχιζε να δίνει δημοσιότητα σε συγκρίσεις στοιχείων αναφορικά με την ανήλικη παραβατικότητα το 2023 σε σχέση με αμέσως προηγούμενες χρονιές και τον Γενάρη⁶ και τον Φλεβάρη⁷ του 2024. Απηχώντας ίσως όλον αυτό τον καταιγισμό προειδοποιήσεων προς την κοινωνία, τον Φλεβάρη του 2024 ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε⁸ τη σύσταση Επιτροπής για την εκπόνηση Εθνικής Στρατηγικής για τη Βία και την Παραβατικότητα των Ανηλίκων στην Ελλάδα.

Σε αυτό το σημείο πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι τα αστυνομικά στοιχεία για τέτοια ζητήματα -όχι μόνο της ΕΛΑΣ αλλά όλων των αστυνομικών σωμάτων ανά τον πλανήτη- επηρεάζονται ως προς την αύξηση ή τη μείωσή τους από συστηματικούς παράγοντες πολιτικών τής κάθε αστυνομίας, όπως π.χ. πόσο αυστηρά ακολουθείται η διαδικασία άσκησης δίωξης σε περιπτώσεις εφήβων που βρίσκονται στην κατοχή τους μικροποσότητες των λεγόμενων «μαλακών» ναρκωτικών ή που συλλαμβάνονται να διαπράττουν παραβάσεις του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας (όπως π.χ. να οδηγούν μηχανή ή Ι.Χ. χωρίς δίπλωμα ή υπό την επήρεια αλκοόλ κ.ο.κ.): στις χρονιές που οι αστυνομίες ανά την Ευρώπη είναι αυστηρές στα δυο προαναφερθέντα θέματα και κάθε έφηβος ο οποίος προσάγεται για τους παραπάνω λόγους οδηγείται στον εισαγγελέα, τα κρούσματα «αυξάνονται». Αντιθέτως, όταν σε τέτοιες περιστάσεις οι αστυνομίες υιοθετούν μια πιο ελαστική προσέγγιση, τα κρούσματα «μειώνονται». Αλλά αυτό είναι παντελώς τεχνητή μεταβολή που δεν αντανακλά καμία μεταβολή της έκτασης και της έντασης της βίας και της παραβατικότητας των ανηλίκων στις κοινωνίες.

Μολαταύτα αυτές οι ορθολογικές διαπιστώσεις και επιφυλάξεις δεν σταμάτησαν το γαϊτανάκι του «ηθικού πανικού» και των κατασταλτικών μέτρων: τον Απρίλιο του 2024 η ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας της χώρας ανακοίνωσε την αυστηροποίηση του πλαισίου αντιμετώπισης της βίας από τα παιδιά στο σχολείο⁹ με την επαναφορά της πενθήμερης αποβολής, άλλων κατασταλτικών μέτρων και εγκαινιάζοντας επιπλέον το «μαυροπίνακα των ανώνυμων καταγγελιών». Στο ίδιο χρονικό διάστημα η ΕΛΑΣ ενέτεινε την εκστρατεία δημοσιοποίησης συγκρίσεων του αριθμού των ανηλίκων συλληφθέντων το 2023 σε σχέση με προηγούμενα έτη¹⁰. Είχε προηγηθεί η αναθεώρηση του Ποινικού Κώδικα από το Υπουργείο Δικαιοσύνης¹¹, όπου τελευταία στιγμή αποσοβήθηκε η θεσμοθέτηση της δυνατότητας να φυλακίζονται δεκάχρονα παιδιά, πέρασε όμως η επέκταση του φάσματος των αδικημάτων λόγω των οποίων παιδιά από 12 χρονών και πάνω μπορεί να οδηγηθούν στη φυλακή (και όχι να παραπέμπονται για θεραπευτικά αναμορφωτικά μέτρα). Έτσι, ανάμεσα στα άλλα, στη χώρα μας από το τέλος Φεβρουαρίου 2024 και μετά ένας ανήλικος άνω των 12 μπορεί να οδηγηθεί στη φυλακή για παραβίαση της νομοθεσίας περί πνευματικών δικαιωμάτων, δηλαδή επειδή «κατέβασε» ένα «σπασμένο» λογισμικό ή παράνομα μια ταινία.

Λίγο αργότερα, στα μέσα του Απρίλη του 2024¹², ο Γάλλος πρωθυπουργός Γκαμπριέλ Ατάλ και ο πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν ανακοίνωσαν επίσης σειρά δρακόντειων μέτρων αυστηροποίησης του πλαισίου αντιμετώπισης της ανήλικης παραβατικότητας στη Γαλλία. Ανάλογες κυβερνητικές πρωτοβουλίες και κινήσεις ανάδειξης του ζητήματος της ανήλικης παραβατικότητας εξελίχθηκαν σε σειρά από Ευρωπαϊκές χώρες. Άλλωστε, εδώ και μια δεκαετία τουλάχιστον στο ευρωπαϊκό περιβάλλον υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον (με την ανάλογη χρηματοδότηση σε ευρωπαϊκά προγράμματα) σχετικά με τη γενική θεματική της “radicalization of youth-ριζοσπαστικοποίησης των νέων”. Φαίνεται, λοιπόν, ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχει μια μεγάλη ανησυχία για το πώς θα προχωρήσει το κοινωνικό συγκείμενο, και μέσα σε αυτό πώς θα αντιδράσει ειδικά το κομμάτι της νεολαίας. Όσο για τις αιτίες μιας τέτοιας ανησυχίας του ευρωπαϊκού κατεστημένου, εκείνες μάλλον θα πρέπει να αναζητηθούν σε εκείνο που όλοι λίγο-πολύ ξέρουμε: ότι σε αυτήν ακριβώς την συγκυρία, η ευρωπαϊκή νεολαία έχει την πιο υποβαθμισμένη κοινωνική και επαγγελματική προοπτική από ό,τι ποτέ άλλοτε στην ιστορία της μεταπολεμικής Ευρώπης.

Το πιο εντυπωσιακό όμως είναι ότι, αν κανείς ανατρέξει στα επίσημα στοιχεία της EUROSTAT¹³ σχετικά με τον αριθμό των ανηλίκων που ήταν δράστες ή κατηγορούμενοι για αδικήματα την τελευταία δεκαετία στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν προκύπτει καθόλου μια εικόνα αντικειμενικής αύξησης κρουσμάτων βίας από τα παιδιά. Σε χώρες μάλιστα όπως η Ελλάδα η όποια ποσοτική αύξηση φαίνεται να συντελέστηκε στα χρόνια που κορυφώθηκε η οικονομική κρίση (2009-2014), ενώ στη συνέχεια ο αριθμός των ανήλικων δραστών δείχνει να έχει σταθεροποιηθεί και να πέφτει την περίοδο της πανδημίας.

Πίνακας 1: Ανήλικοι ύποπτοι ή δράστες εγκλημάτων ανά 100.000 πληθυσμού 2012-2021 (πηγή: EUROSTAT)

Ανάλογη εικόνα δίνουν τα στοιχεία και για άλλες ευρωπαϊκές χώρες που επλήγησαν ιδιαίτερα από την πρόσφατη οικονομική κρίση. Επίσης από τα ίδια στοιχεία προκύπτει ότι η Ελλάδα αναφορικά με τα κρούσματα ανήλικης παραβατικότητας είναι από τις τελευταίες ανάμεσα στις χώρες-μέλη της ΕΕ.

Πίνακας 2: Ανήλικοι ύποπτοι ή δράστες εγκλημάτων ανά 100.000 πληθυσμού, 2021 (πηγή: EUROSTAT)

Ίδια εικόνα προκύπτει και για την ανήλικη παραβατικότητα και για την εμπλοκή ανηλίκων σε βίαια συμβάντα γενικότερα και ειδικότερα περιστάσεις εκφοβισμού (bullying) από τα αποτελέσματα των περιοδικών ερευνών επί του ζητήματος που διεξάγει με την τυποποιημένη μεθοδολογία του το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας (ΕΠΙΨΥ) του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1998 ως σήμερα, για λογαριασμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και σε τυχαία επιλεγμένα δείγματα μαθητών. Με βάση τις μετρήσεις του ινστιτούτου αυτού¹⁴ ο αριθμός των παιδιών που είχαν εμπλοκή είτε σε βίαια συμβάντα είτε σε συμβάντα εκφοβισμού ως δράστες ή ως θύματα σημείωσε στη χώρα μας μια παροδική αύξηση τα χρόνια γύρω από την οικονομική κρίση, ενώ μετά το 2014 εμφανίζει σαφή και σταθερή πτώση.

Εικόνα 1: Εμπλοκή ανηλίκων σε βίαια συμβάντα (ΕΠΙΨΥ, 1998-2022)

Εικόνα 2: Εμπλοκή ανηλίκων ως δράστες σε βίαια συμβάντα εκφοβισμού (ΕΠΙΨΥ, 1998-2022)

Εικόνα 3: Εμπλοκή ανηλίκων σε βίαια συμβάντα ως θύματα εκφοβισμού (ΕΠΙΨΥ, 1998-2022)

Το μόνο είδος βίαιων συμβάντων που παρουσιάζει σταθερή αύξηση όλα τα τελευταία χρόνια είναι ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός (το επονομαζόμενο cyber-bullying), όπως προκύπτει από τις αναφορές των παιδιών στις ίδιες περιοδικές έρευνες ρου ΕΠΙΨΥ για τις εμπειρίες τους είτε ως δράστες είτε ως θύματα ανάλογων περιστάσεων. Ωστόσο, αυτό δεν αναπαριστά μια πραγματική αύξηση του συνόλου των βίαιων περιστατικών ανάμεσα στους ανηλίκους. Αναπαριστά περισσότερο μια αλλαγή στα μέσα που χρησιμοποιούν οι ανήλικοι οποτεδήποτε επιθυμούν να προκαλέσουν ψυχική οδύνη ο ένας στον άλλο: όπως σε όλα τα πεδία της ζωής, έτσι και στον εκφοβισμό η χρήση των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας καθίσταται το κατ’ εξοχήν εργαλείο πρόκληση οδύνης ξεπερνώντας γρήγορα άλλες παλαιότερες μεθόδους (την φυσική βία, την διασπορά φημών στόμα με στόμα κ.ο.κ.).

Εικόνα 4: Εμπλοκή ανηλίκων ως δράστες σε συμβάντα ηλεκτρονικού εκφοβισμού (ΕΠΙΨΥ, 1998-2022)

Εικόνα 5: Εμπλοκή ανηλίκων θυμάτων ηλεκτρονικού εκφοβισμού (ΕΠΙΨΥ, 1998-2022)

Γιατί όμως, ενώ τα ποσοτικά στοιχεία δεν συνηγορούν καθόλου υπέρ μιας όψης «ανησυχητικής αύξησης της ανήλικης παραβατικότητας», σε όλη την Ευρώπη λίγο-πολύ και με συντονισμένα παρόμοια ρητορική, τρόπους και μέτρα που λαμβάνουν οι ηγεσίες των ευρωπαϊκών χωρών και τα συστημικά ΜΜΕ επιχειρείται να καλλιεργηθεί μια κίβδηλη εικόνα ότι αίφνης απειλούμαστε από τα παιδιά μας; Τούτο είναι άκρως ανησυχητικό. Γιατί η πρόκληση και διατήρηση ενός κλίματος φόβου και ενός «ηθικού πανικού» για το παρόν και το μέλλον των ανηλίκων της κοινωνίας μας όχι μόνο δεν θα βοηθήσει ώστε να αντιμετωπιστούν τα όποια κρούσματα βίας και παραβατικότητας με δράστες παιδιά και εφήβους, αλλά με μαθηματική ακρίβεια θα χειροτερέψει την κατάσταση. Και τούτο γιατί γνωρίζουμε από τα αποτελέσματα ερευνών των τελευταίων αρκετών δεκαετιών πως ο φοβισμένος είτε σε ατομικό είτε σε συλλογικό επίπεδο επιτίθεται. Συνεπώς προβλέπεται το παιδί (ή ο γονιός του παιδιού), έχοντας πλέον πειστεί ότι το διπλανό παιδί είναι έτοιμο να το χτυπήσει, να το τραυματίσει, να το σκοτώσει, θα του επιτεθεί πρώτο (ή πρώτος), για να γλυτώσει. Κι αυτό θα κλιμακώσει τη βία ανάμεσα στα παιδιά. Τέτοια είναι άλλωστε και τα αποτελέσματα των αξιολογήσεων της αποτελεσματικότητας των μέτρων «μηδενικής ανοχής» στη βία που εφαρμόστηκαν πριν από δυο δεκαετίες στις ΗΠΑ επιδεινώνοντας και μη βελτιώνοντας κατά τίποτα την κατάσταση σε εκείνη τη χώρα.

ΟΙ ΗΠΑ, μάλιστα, είναι μια χώρα-αντιπαράδειγμα σε τέτοια ζητήματα. Καθώς εκεί δεκαετίες πριν έγινε η επιλογή της αντιμετώπισης του φαινομένου της βίας με καταστολή, αυστηροποίηση και επένδυση σε τεχνολογίες επιτήρησης και αστυνόμευσης (π.χ. ανιχνευτές μετάλλων στην είσοδο των σχολείων, οπλισμένες υπηρεσίες ασφαλείας εντός των σχολικών και πανεπιστημιακών μονάδων, κάμερες παντού κ.ο.κ.), η χώρα παγιδεύτηκε σε ένα αρνητικό σπιράλ: η επένδυση σε τέτοιες τεχνολογίες έφερνε περισσότερη βία, η νέα αύξηση ερμηνευόταν ως δήθεν «ελαστικότητα» και «χαλαρότητα» και αντιμετωπιζόταν με ακόμα μεγαλύτερη επένδυση σε τεχνικές ασφάλειας και επιτήρησης, που με τη σειρά της «έφερνε» ακόμα περισσότερη βία κ.ο.κ. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι ΗΠΑ όλες τις προηγούμενες δεκαετίες φιγούραραν σταθερά και με διαφορά «μπροστά» όσον αφορά και τον αριθμό και τη βαρύτητα των περιστατικών ανήλικης βίας και παραβατικότητας σε σχέση με τις ευρωπαϊκές χώρες.

Δεδομένων τούτων, προκαλούν πραγματική απορία οι πρόσφατες κυβερνητικές εξαγγελίες για την ανήλικη παραβατικότητα: κατά μέτωπο επίθεση στους ανήλικους που υποτίθεται πως πάνε να μας επιτεθούν! Γιατί πώς αλλιώς να ερμηνεύσει κανείς αυτήν τη μονοδιάστατη αναφορά σε πλήθος κατασταλτικών μέτρων (φυλάκιση ανηλίκων για πλείστα όσα αδικήματα, κατέβασμα του ηλικιακού ορίου έκτισης ποινής σε αναμορφωτήριο από ανήλικους, ποινές φυλάκισης με μη ανασταλτικό χαρακτήρα για γονείς ανηλίκων που συλλαμβάνονται για παραβάσεις κ.ο.κ.); Η αλήθεια είναι πως, ακόμα κι αν κάποιος δεν έχει διαβάσει κλασική λογοτεχνία (από τον Ουγκό ως τον Ζολά κι από τον Ντοστογιέβσκη ως τον Ντίκενς), δεν θέλει και πολλή σκέψη για να αντιληφθεί ότι οι φυλακές ανηλίκων και τα αναμορφωτήρια στις περισσότερες περιστάσεις δεν αποτελούν παρά «πανεπιστήμια του εγκλήματος» και ότι τοποθετώντας έναν ανήλικο εκεί σε τόσο νεαρή ηλικία ουσιαστικά «κλειδώνεις» το μέλλον αυτού του ανήλικου παραβάτη σε μια μελλοντική «σταδιοδρομία» στο χώρο του ποινικού εγκλήματος. Ούτε πάλι θέλει πολύ μυαλό για να καταλάβει κανείς ότι οι γονείς των συλληφθέντων ανηλίκων, οι οποίοι εντέλει θα καταδικαστούν σε έκτιση ποινής φυλάκισης, μάλλον δεν θα είναι οι εύποροι «έχοντες» που δεν έμαθαν το παιδί τους να σέβεται τα δικαιώματα του διπλανού του, αλλά πιθανότερα οι Ρομά γονείς, οι μονογονείς σεξεργάτριες, οι μετανάστες, οι ψυχικά πάσχοντες, οι κοινωνικά αποκλεισμένοι: όσοι δεν θα έχουν καμία δυνατότητα στιβαρής νομικής υπεράσπισης. Συνεπώς σε ένα παιδί προερχόμενο από μια περιθωριοποιημένη και κοινωνικά αποκλεισμένη οικογένεια, το οποίο φλερτάρει με την παραβατικότητα, τι ακριβώς περιμένουμε να γίνει άμα βάλουμε τους γονείς του φυλακή; Δεν καταλαβαίνουμε άραγε ότι έτσι θα το σπρώξουμε στις ανοιχτές αγκάλες κάθε εγκληματικής συμμορίας που μετά χαράς θα αναλάβει να το… «φροντίζει»; Μοιάζει ως εάν οι αρχιτέκτονες και εισηγητές των μέτρων που εξήγγειλε η κυβέρνηση να μην είχαν κανέναν άλλο στόχο παρά μόνο να προμηθεύουν επιπρόσθετα κορμιά στις συμμορίες του κοινού ποινικού δικαίου για τις επόμενες δεκαετίες. Γιατί, όμως, να επιμείνουμε ως κοινωνία σε πολιτικές δήθεν «πυγμής» που έχουν αποδειχθεί αναποτελεσματικές και ολέθριες διεθνώς, σε πολιτικές αντιθέτως έχει αποδειχθεί ότι επιφέρουν τα αντίθετα με τα διακηρυκτικά επιδιωκόμενα αποτελέσματα;

Κι όλη αυτή η προώθηση μιας αδιέξοδης και αναποτελεσματικής πολιτικής στηρίζεται στον πραγματολογικώς ελεγχόμενο ισχυρισμό μιας δήθεν «αύξησης» των περιστατικών παραβατικότητας των ανηλίκων (που, ως εκ τούτου, επιτάσσει έκτακτα μέτρα…). Ακόμα όμως κι αν δεν τεκμηριώνεται κάποια ποσοτική αύξηση των κρουσμάτων στην χώρα μας τουλάχιστον, ωστόσο, κάποιοι ισχυρίζονται εύλογα πως υφίσταται μια ποιοτική μεταβολή στους χαρακτήρες των κρουσμάτων της ανήλικης παραβατικότητας. Ότι, δηλαδή, τα περιστατικά βίας με δράστες ανηλίκους στην χώρα μας πλέον παρουσιάζουν χαρακτήρες ιδιαίτερης σκληρότητας, εμφανίζουν μια αναλγησία που δεν εμφανιζόταν παλαιότερα. Αυτό εν πρώτοις μοιάζει να είναι αληθές, παρότι δεν υφίσταται μέχρι σήμερα κάποια συνεκτική εμπειρική τεκμηρίωση προς τούτο (ούτε όμως περί του αντιθέτου του). Και επειδή το πρώτο βήμα για τον αποτελεσματικό έλεγχο ενός φαινομένου είναι η σε βάθος κατανόησή του, η κατανόηση των αιτίων που μπορεί να οδηγούν τους ανηλίκους σήμερα να ασκούν βία με ιδιαίτερη αναλγησία, αποτελεί προϋπόθεση της εφαρμογής οποιωνδήποτε αποτελεσματικών πολιτικών αντιμετώπισης της βίας από ανηλίκους -πέρα από ηθικούς πανικούς και αδιέξοδες επιδείξεις πυγμής και εξαγγελίες καταστολής και αυστηροποίησης.

Μια πρώτη αιτία της ποιοτικής αλλαγής των όποιων βίαιων συμβάντων στις μέρες μας είναι η μεταβολή που επιφέρει η επικράτηση των νέων τεχνολογιών στην άσκηση βίας στις μέρες μας. Οι σύγχρονες τεχνολογίες επικοινωνίας και πληροφορικής κάνουν διάφορα συμβάντα να γίνονται γνωστά και να αφορούν πολύ μεγάλες μάζες πληθυσμού ενώ παλιότερα η κοινοποίηση αυτή θα περιοριζόταν σε ένα πολύ μικρό κομμάτι της μικροκοινωνίας, του μικροπεριβάλλοντος ενός παιδιού. Τώρα πια ένα περιστατικό π.χ. εκφοβιστικής θυματοποίησης ενός ανηλίκου από άλλους ανηλίκους δεν θα γίνει γνωστό μόνο στο μικρο-περιβάλλον των ανηλίκων. Επειδή όλα τα παιδιά έχουν κινητό, το βίντεο που θα καταγράψει το συμβάν θα ανέβει σε εφαρμογές όπως το tik tok, θα γίνει viral και πολύ γρήγορα θα το έχει δει το πανελλήνιο. Αυτό δημιουργεί ένα «χρηματιστήριο αξιών», ένα «στίβο» όπου τα παιδιά «ανταγωνίζονται» ποιο θα είναι το πιο κοινωνικά επιθυμητό και ορατό. Σε αυτόν το «ανταγωνισμό» ακόμα και η αρνητική επιθυμητότητα είναι καλύτερη από τη μη ορατότητα. Όταν μπει κανείς σε αυτή την ανταγωνιστική λογική, αυτό θα τον κάνει να κάνει όλο και πιο σκληρά πράγματα, κάτι που να τραβήξει την προσοχή, ακόμα και αν αυτό είναι ιδιαίτερα ειδεχθές. Το πρόβλημα με αυτό είναι ότι είναι εύκολο να δαιμονοποιούμε τα παιδιά και να λέμε πόσο κακό δρόμο πήραν -μόνο που αυτόν τον δρόμο έχουμε πάρει οι ενήλικες όλοι μαζί. Και αν θέλουμε τα παιδιά να μην πράττουν στη βάση της προσμονής της κοινωνικής ορατότητας και επιθυμητότητας, θα πρέπει πρώτα από όλα να αναθεωρήσουμε τι κάνουμε και εμείς οι ενήλικοι. Γιατί αν δεν αλλάξει αυτό και αν δεν υποκατασταθεί από μια αντίληψη της «πραγματικής πραγματικότητας» και όχι από αυτή την εικονική πραγματικότητα στην οποία αρκούμαστε να νομίζουμε ότι μπορούμε να ζούμε για πάντα, νομίζω ότι θα έχουμε αρνητικές συνέπειες όχι μόνο στα παιδιά αλλά και σε εμάς τους ίδιους. Αυτή είναι η πρώτη εξήγηση της ποιοτικής μεταβολής των περιστατικών βίας με δράστες ανηλίκους.

Υπάρχει και μια δεύτερη που αφορά στις βιωμένες εμπειρίες των εφήβων στην Ελλάδα του 2025. Ένας έφηβος σήμερα, τι έχει να θυμηθεί από τη ζωή του; Οι άνθρωποι θυμόμαστε συνήθως από τότε που μιλάμε, δηλαδή από τα ενάμισι, δύο, δυόμισι χρόνια, άρα ένας έφηβος που είναι 15 χρόνων το 2025, θυμάται από το 2010. Τι θυμάται; Θυμάται οικονομική καταστροφή, θυμάται τον κίνδυνο του να χρεωκοπήσουμε, είτε συλλογικά ως κοινωνία είτε και ατομικά. Αμέσως μετά στην Ελλάδα περάσαμε από την οικονομική κρίση κατευθείαν στην υγειονομική κρίση. Και αμέσως μετά, μόλις τελείωσε η υγειονομική κρίση άρχισε η γεωπολιτική κρίση, οι πόλεμοι στην ευρύτερη περιοχή ενώ μια νέα οικονομική κρίση ίσως έχει ήδη ξεκινήσει. Ένας έφηβος, λοιπόν, που μεγάλωσε αυτά τα χρόνια και ζει σήμερα στην Ελλάδα, δεν έχει να θυμηθεί καμία θετική προσμονή, καμία θετική προσδοκία. Δεν έχει να θυμηθεί να περιμένει η ζωή να γίνει καλύτερη. Περιμένει ότι η ζωή θα γίνει χειρότερη και κοιτά να εισπράξει τον λιγότερο αρνητικό αντίκτυπο από αυτά που έρχονται. Κι ακόμα περισσότερο: τα τελευταία 15 χρόνια, το μήνυμα των ενηλίκων στα παιδιά που μεγάλωναν ήταν πανομοιότυπα ατομικιστικό. Το μήνυμα των ενήλικων στα παιδιά και στους εφήβους στις πρόσφατες διαδοχικές κρίσεις ήταν ότι ο άλλος είναι στην καλύτερη περίπτωση ανταγωνιστής για τους ίδιους πόρους (οικονομική κρίση), στη χειρότερη είναι «κίνδυνος-θάνατος για σένα» (υγειονομική κρίση). Δεδομένου τούτου, δεν πρέπει να κάνει καθόλου εντύπωση ότι αυτά τα παιδιά που έφτασαν έτσι στην εφηβεία έτσι, μ’ αυτά και μ’ αυτά, έχουν πολύ λιγότερες αναστολές στο πόσο πόνο, πόση οδύνη μπορεί να προκαλέσουν στο συνάνθρωπό τους.

Γιατί αντίθετα με την κυρίαρχη δημόσια ρητορική του πανικού και της καταστολής, εκείνο που μας συγκρατεί και δεν γινόμαστε ένας εφιάλτης για τον διπλανό μας, δεν είναι άλλο παρά η ψυχική μας επένδυση σε εκείνον. Το ότι περιμένουμε από τον άλλον άνθρωπο πως μπορεί με αυτόν η ζωή μας να είναι καλύτερη. Γιατί μόνο αυτό μπορεί να βάλει ουσιαστική φραγή στο πόσο βίαιος μπορεί να γίνει ο ένας στον διπλανό του. Η κοινωνική αλληλεγγύη και η συλλογικότητα, το ότι είμαστε κοινωνία και μας συνέχει κάτι παραπάνω από το απλώς να ανταγωνιζόμαστε μεταξύ μας, αυτά κάνουν την κοινωνία εν συνόλω αλλά και τις επιμέρους υποομάδες πληθυσμού να μπορούν να λειτουργούν χωρίς βία. Γιατί το αντίθετο στην διαπροσωπική βία δεν είναι η βία της καταστολής. Είναι αντίθετα η συλλογικότητα, η κοινωνική αλληλεγγύη, η από κοινού υπεράσπιση κανόνων που διαφυλάττουν τα δικαιώματα όλων στο εσωτερικό μιας κοινότητας.

Ιδιαίτερα αναφορικά με την εκφοβιστική βία ανάμεσα στα παιδιά, όλα τα παραπάνω αναδεικνύονται ανάγλυφα. Η εκφοβιστική βία είναι πρωτίστως άσκηση εξουσίας από ένα ισχυρό άτομο (ή ομάδα ατόμων) απέναντι σε ένα ανίσχυρο (ή μια ομάδα)¹⁵ που επιτελείται επιδεικτικά για να καταγραφεί και κατοχυρωθεί η θέση ισχύος στην κοινότητα η οποία παρακολουθεί στο μίκρο- και στο μακροπεριβάλλον των ανηλίκων¹⁶. Ως εκ τούτου το να προσπαθεί κανείς να αντιμετωπίσει την εκφοβιστική βία με επίδειξη πυγμής είναι, αν μη τι άλλο, ανόητο αφού μια τέτοια προσέγγιση δεν αντιλαμβάνεται καθόλου πως ο εκφοβισμός αντιμετωπίζεται με την τόνωση της συλλογικής πεποίθησης ότι κανένας, οσοδήποτε ισχυρός και να είναι, δεν δικαιούται να ασκεί βία¹⁷ -και οποτεδήποτε κάποιος αποπειράται να το κάνει σύσσωμη η κοινότητα των γύρω δεν θα μείνει αμέτοχη αλλά θα υπερασπιστεί τον θυματοποιούμενο ανήλικο. Αντιθέτως, προγράμματα και δράσεις που κινούνται σε αντιδιαμετρική κατεύθυνση με εκείνη τής δήθεν αυστηροποίησης και καταστολής, όσα δηλαδή αντί να φοβίζουν τα παιδιά και να τα κάνουν να αποεπενδύουν από τον διπλανό τους αντιθέτως αποσκοπούν στην ενίσχυση των δεσμών ανάμεσα στα παιδιά και την καλλιέργεια της αλληλεγγύης και της αίσθησης συλλογικότητας μεταξύ τους έχουν μετρήσιμη αποτελεσματικότητα στη μείωση των κρουσμάτων βίας με ανήλικους δράστες. Τέτοια προγράμματα συμπερίληψης, κοινωνικής αλληλεγγύης και ενίσχυσης της συλλογικότητας των παιδιών υπάρχουν και υλοποιούνται και στη χώρα μας από πλειάδα φορέων.

Γενικότερα, τώρα, μια πραγματικά αποτελεσματική απάντηση στα κρούσματα βίας με δράστες ανηλίκους -στο βαθμό και στην έκταση που τους αντιστοιχεί- θα ήταν να επενδύσουν οι κοινωνίες στην ενίσχυση του κοινωνικού δεσμού ανάμεσα στα παιδιά και στους εφήβους. Στο να δίνεται θετική προοπτική στη νεολαία και όχι να της προετοιμάζεται μια ζωή διαρκούς διακινδύνευσης και επισφάλειας. Στο να υπάρξει πραγματικό κοινωνικό κράτος που ιδιαίτερα στις πιο ευάλωτες κοινωνικά οικογένειες με παιδιά να δρα προληπτικά στηρίζοντάς τες, δίνοντας στα παιδιά τους τα εργαλεία για να ακολουθήσουν μια διαδρομή ζωής -άλλη από εκείνη που τους προδικάζει ο κοινωνικός αποκλεισμός, η ακραία φτώχεια και η οικογενειακή δυσλειτουργία. Στο να δίνονται δυνατότητες και στα παιδιά που μπλέκουν με παραβατικές ενέργειες στην εφηβεία τους να βρουν τη δική τους «δεύτερη ευκαιρία». Γιατί η πραγματικά αποτελεσματική απάντηση στη διαπροσωπική βία ανάμεσα στα παιδιά δεν είναι άλλη από το δημοκρατικό, δικαιωματικό, συμπεριληπτικό σχολείο, από τη δημοκρατική κοινωνία που παλεύει συλλογικά και κατακτά με μαζικούς αγώνες.

_______________

Σημειώσεις

1 https://www.news247.gr/kosmos/souidia-o-prothipourgos-zita-ti-voitheia-tou-stratou-gia-na-antimetopisei-to-kima-vias/
2 https://www.minocp.gov.gr/2023/10/17/17-10-2023-syskepsi-ypo-ton-ypourgo-prostasias-tou-politi-k-gianni-oikonomou-gia-tin-antimetopisi-tis-vias-kai-tis-paravatikotitas-ton-anilikon/
3 https://www.nantiareport.gr/elas-ayxisi-stin-aniliki-paravatikotita-me-syllipseis-os-drastes-apo-8eton/
4 https://www.especial.gr/paravatikothta-anilikwn-ti-eipe-o-yp-prostasias-toy-politi-gia-peristatika-se-scholikoys-chwroys/
5 https://politis.com.cy/696376/article
6 https://www.iefimerida.gr/ellada/stoiheia-sok-gia-tin-parabatikotita-anilikon
7 https://www.in.gr/2024/02/03/greece/aniliki-paravatikotita-ayksithike-kata-70-ta-teleytaia-tria-xronia-sokaroun-ta-stoixeia-tis-el/
8 https://www.businessdaily.gr/politiki/107301_systithike-epitropi-stratigikis-gia-ti-bia-kai-parabatikotita-ton-anilikon
9 https://www.naftemporiki.gr/society/1638830/ta-metra-gia-ton-scholiko-ekfovismo/
10 https://www.naftemporiki.gr/society/1640445/via-kai-paravatikotita-anilikon-33-syllipseis-se-pano-apo-4-300-elegchoys-tis-el-as-se-ena-triimero/
11 https://www.lawspot.gr/nomika-nea/paratiriseis-epi-toy-neoy-shedioy-nomoy-me-tis-allages-se-pk-kai-kpd-apo-ton-synigoro-toy
12 https://www.cnn.gr/kosmos/story/415496/makron-afstires-kyroseis-gia-tin-paravatikotita-ton-anilikon
13 https://ec.europa.eu/eurostat/web/crime/database
14 https://www.epipsi.gr/index.php/research/97-ereuna-hbsc-who
15 https://dictionary.apa.org/bullying
16 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK441930/
17 https://www.unicef.org/parenting/child-care/bullying

πηγή: αντιτετράδια της εκπαίδευσης, τ. 139