γράφει η Violette Goarant

Βασίλης Παπακριβόπουλος (μετάφραση)

Έχοντας περάσει από το 5,7% στο 20,5% των ψήφων μέσα σε δώδεκα χρόνια, το ακροδεξιό κόμμα των Σουηδών Δημοκρατών (ΣΔ) κατέχει πλέον προνομιακή θέση στο Κοινοβούλιο και στηρίζει τον κυβερνητικό συνασπισμό της Δεξιάς. Η επιθετική άνοδός του μπορεί να προκαλεί έκπληξη σε μια χώρα συνώνυμη της σοσιαλδημοκρατίας. Παραδόξως όμως, εξηγείται από την ανάμνηση μιας ελάχιστα γνωστής πτυχής του σουηδικού κράτους πρόνοιας.

Στη Μεντμποργιαρπλάτσεν, την «Πλατεία των Πολιτών» της Στοκχόλμης, ακούγονται δυνατές φωνές: «Όχι ρατσιστές στους δρόμους μας». Σύντομα καλύπτονται από τις σκληρές συγχορδίες της ηλεκτρικής κιθάρας, τα βαριά ντραμς και τα ροκ πλήκτρα των γεροδεμένων μουσικών με τα μαύρα μπλουζάκια. Έτσι αρχίζει η περιοδεία του Folkfest («λαϊκή γιορτή»), οργανωμένου από το κόμμα των Σουηδών Δημοκρατών (Sverigedemokraterna, ΣΔ), δεκαπέντε ημέρες πριν από τις εκλογές της 11^ης του προηγούμενου Σεπτεμβρίου. Σε αυτές, οι ΣΔ αναδείχθηκαν σε δεύτερο κόμμα της χώρας, με 20,5% των ψήφων, πίσω από τους Σοσιαλδημοκράτες, που απέσπασαν μεν το 30,3%, αλλά έχασαν την εξουσία, καθώς ο κεντροαριστερός συνασπισμός του οποίου ηγούνταν δεν διαθέτει πλέον την πλειοψηφία στο Κοινοβούλιο.

Ακολουθώντας τον ρυθμό της μουσικής, η Τζέσικα Στέγκρουντ κάνει χαμογελαστή την είσοδό της στη σκηνή, ντυμένη με ένα λευκό φόρεμα. Η ευρωβουλευτής των ΣΔ δεν αργεί να πλέξει το εγκώμιο της Σουηδίας του παλιού καιρού: «Τότε ζούσαμε πραγματικά μέσα στη φτώχεια και η ανάπτυξη ήρθε γρήγορα. Μέσα σε μονάχα δύο γενιές, η Σουηδία μετατράπηκε σε κράτος πρόνοιας. Ένας από τους κυριότερους λόγους γι’ αυτήν την εξέλιξη είναι ότι τότε είχαμε πολιτικούς ηγέτες που νοιάζονταν για τη χώρα!», βροντοφωνάζει. Εξυμνώντας τις «σοφές αποφάσεις που ελήφθησαν στο παρελθόν, με μόνο όραμα τι είναι καλύτερο για τη Σουηδία», αποδίδει έναν πραγματικό φόρο τιμής στη σοσιαλδημοκρατία της δεκαετίας του 1930.

Από το 1932 έως το 1946. ο σοσιαλδημοκράτης πρωθυπουργός Περ Άλμπιν Χάνσον είχε μετατρέψει τη συντηρητική έννοια του Folkhemmet (κυριολεκτικά: «εστία του λαού») σε φορέα αλλαγής της κοινωνίας και συνώνυμο του κράτους πρόνοιας. Σύμφωνα με την ιστορικό Τζένυ Άντερσον, κάθε σουηδικό κόμμα παραμένει λίγο-πολύ προσκολλημένο σε αυτή την έννοια –και όχι μόνο οι σοσιαλδημοκράτες, που επιθυμούν να εδραιώσουν τη βεβαιότητα ότι η Σουηδία είναι μια χώρα «όπου είναι ωραίο να ζεις». Όμως, η έννοια έχει σήμερα υιοθετηθεί από την ακροδεξιά, η οποία ερμηνεύει το Folkhemmet ως «ομοιογένεια του εθνικού πληθυσμού», ως «εθνική εστία»¹.

Κατά την οικοδόμηση του σουηδικού μοντέλου του κράτους πρόνοιας διακρίθηκαν οι σοσιαλδημοκράτες πολιτικοί Άλβα Μίρνταλ, τιμημένη με βραβείο Νόμπελ Ειρήνης το 1982, και ο οικονομολόγος σύζυγός της Γκούναρ Μίρνταλ, τιμημένος το 1974 με το βραβείο της Τράπεζας της Σουηδίας για τις οικονομικές επιστήμες (το αποκαλούμενο και «Νόμπελ Οικονομίας»). Από το 1934, το ζεύγος παρουσίασε οικονομικές μεταρρυθμίσεις για τη βελτίωση των συχνά άθλιων συνθηκών ζωής της σουηδικής οικογένειας: ελεύθερη πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, δωρεάν σχολικά γεύματα, οικογενειακά επιδόματα, ευρύχωρες και καλής ποιότητας κατοικίες, ελεγχόμενα ενοίκια, όλα όσα εξακολουθούν να κάνουν σήμερα περήφανους τους Σουηδούς.

Ωστόσο, το ζεύγος Μίρνταλ επίσης κατακεραύνωνε τον έλεγχο των γεννήσεων, συνώνυμο της μείωσης του πληθυσμού: μια τέτοια εξέλιξη «θα επέφερε τον εκφυλισμό της φυλής και άρα την “αυτοκτονία του είδους”», έγραφαν². «Εάν η δημογραφική πίεση μειωνόταν, η χώρα θα κατακλυζόταν από μετανάστες διαφορετικών φυλών, με υψηλό δείκτη γονιμότητας. Σύμφωνα με τον νόμο του ισχυρότερου, θα έπαιρναν στα χέρια τους την πολύτιμη πολιτιστική κληρονομιά μας και θα την αλλοίωναν. Αυτή η εισβολή θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια οπισθοδρόμηση της χώρας σε διεθνές επίπεδο και να θέσει σε κίνδυνο την ειρήνη μας.»

Το Εθνικό Ινστιτούτο Φυλετικής Βιολογίας δημιουργήθηκε το 1922 με κρατική χρηματοδότηση για να προσφέρει επιστημονική κάλυψη στις πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Καθηγητές προβαίνουν σε μετρήσεις των κρανίων των Σαάμι, του αυτόχθονα λαού της Βόρειας Ευρώπης, τους φωτογραφίζουν γυμνούς και διατηρούν τα οστά τους. Αυτοί οι Λάπωνες θεωρούνται «εξωτικοί» και «ανίκανοι να αναπτυχθούν»³. Τους υποχρεώνουν να προσηλυτιστούν στον προτεσταντισμό⁴. Το Εθνικό Ινστιτούτο Φυλετικής Βιολογίας θα αλλάξει ονομασία και αντικείμενο μελέτης μόλις το 1958.

Αποτελεσματική επένδυση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης

Μεταξύ 1934 και 1976, με δικαιολόγηση ταυτόχρονα ιατρική, ευγονική και ηθική, η Σουηδία εφαρμόζει μια πολιτική στείρωσης των αποκαλούμενων «αποκλινόντων» ατόμων. Το ζητούμενο είναι να αποφευχθεί η αναπαραγωγή των ψυχικά ασθενών και των «πνευματικώς ανεπαρκών»⁵, όπως οι γυναίκες χωρίς σεξουαλικές αναστολές που διάγουν «έκλυτο βίο» και θεωρούνται ακατάλληλες για μητέρες. Κατά τη διάρκεια αυτών των τεσσάρων δεκαετιών, περίπου 63.000 άτομα στειρώθηκαν διά της βίας.

Το 2022, τα τέσσερα εμβληματικά μέτρα των Σουηδών Δημοκρατών μοιάζουν να φιλοτεχνούν μια παλιά καρτ ποστάλ της Σουηδίας: «πραγματικό κράτος πρόνοιας», «ασφάλεια», «σοβαρή μεταναστευτική πολιτική» και «φθηνά καύσιμα». Το τελευταίο απευθύνεται κυρίως στο Bensinupproret 2.0, ένα κίνημα που γεννήθηκε το 2019 αντλώντας έμπνευση από τα Κίτρινα Γιλέκα. Σε αυτούς θα πρέπει να προστεθεί και η ανάκτηση της ενεργειακής ασφάλειας, επιμένει από βήματος η Τζέσικα Στέγκρουντ, που δραστηριοποιείται επαγγελματικά σε αυτόν τον χώρο. Ο τρέχων πληθωρισμός στις τιμές της ενέργειας εξηγεί την παρουσία της στο πλευρό του ηγέτη των Σουηδών Δημοκρατών, που ετοιμάζεται να ανέβει στη σκηνή.

«Τζίμιιιιι!», φωνάζει ένας άντρας από το πλήθος. Ο Τζίμι Άκεσον, που αναγγέλλεται από τα μεγάφωνα ως ο «πραγματικός βασιλιάς» της Σουηδίας, κάνει την εμφάνισή του με μουσική υπόκρουση και συνοδεία πυροτεχνημάτων. Φοράει μπεζ παντελόνι και λευκό πουκάμισο με ανασηκωμένα μανίκια, τα σκούρα μαλλιά του είναι φορμαρισμένα με τζελ και συνοδεύεται από έναν προσωπικό φρουρό. Πριν από εννέα χρόνια, ο ηγέτης είχε γιαουρτωθεί σε αυτήν ακριβώς την πλατεία και είχε υποχρεωθεί να την εγκαταλείψει άδοξα. Όμως, αυτή τη φορά, υπάρχουν περισσότεροι συμπαθούντες από αντιπάλοι.

«Έχει φθάσει η στιγμή να διαδεχτούμε τη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση!», βροντοφωνάζει ο Άκεσον σε ένα μικρόφωνο που παραμορφώνει τη φωνή του από την ένταση, κάτω από τα χειροκροτήματα και τα σφυρίγματα του κοινού. Κάπως σαν τικ, διορθώνει και με τα δύο χέρια τη θέση των γυαλιών του και ισιώνει τα μαλλιά του. «Πολλοί Σουηδοί κουράστηκαν από την ανασφάλεια, κουράστηκαν από τη βία, κουράστηκαν…». Λάτρης των ρητορικών επαναλήψεων, δεν παύει να λέει και να ξαναλέει ότι «είναι καιρός να βάλουμε πρώτα τη Σουηδία» και ότι «η Σουηδία θα είναι ξανά καλά».

Το 2006, οι Σουηδοί Δημοκράτες εγκατέλειψαν το έμβλημα με την εθνικιστική φλόγα, καθώς θύμιζε υπερβολικά τις νεοναζιστικές απαρχές του κόμματος το 1988: ο πρώτος ηγέτης του Άντερς Κλάρστρομ ήταν προηγουμένως μαχητικό μέλος του ανοιχτά ναζιστικού Κόμματος του Σκανδιναβικού Ράιχ. Το αντικατέστησαν με την εικόνα μιας αθώας γαλάζιας και κίτρινης ανεμώνας, με τα πέταλά της λυγισμένα από τον άνεμο. «Τα λουλούδια που φωτίζουν για χάρη μας τους ανοιξιάτικους αγρούς είναι πιθανότατα το ίδιο φυτό που έδινε το σήμα της άνοιξης στους ανθρώπους που ζούσαν εδώ, την εποχή που η Σουηδία έκανε τα πρώτα της βήματα»⁶, λέει γεμάτος συγκίνηση ο Άκεσον, υπενθυμίζοντας ότι αυτό το φαρμακευτικό φυτό χρησιμοποιούνταν στο παρελθόν για την περιποίηση των τραυμάτων.

Όσο κι αν το ακροδεξιό κόμμα έχει το βλέμμα του στραμμένο προς το παρελθόν, ξέρει να χρησιμοποιεί τα εργαλεία του παρόντος. Σύμφωνα με το βαρόμετρο των σουηδικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης για το 2022, ο επίσημος λογαριασμός του στο Facebook είναι ο ισχυρότερος στη Σουηδία. Η σελίδα του Άκεσον καταλαμβάνει την τρίτη θέση. Είναι μια επικερδής απόδοση μετά από μια έξυπνη επένδυση: στην τελική ευθεία πριν από τις εκλογές, ο προϋπολογισμός των Σουηδών Δημοκρατών για το Facebook και το Instagram ήταν τριπλάσιος από εκείνον του σημαντικότερου συντηρητικού πολιτικού σχηματισμού, του Μετριοπαθούς Κόμματος. Παρόλη την ελαφρά υποχώρηση που σημείωσαν οι δυνάμεις των Μετριοπαθών, ο ηγέτης τους Ουλφ Κρίστερσον έγινε πρωθυπουργός στις 18 Οκτωβρίου, επικεφαλής ενός συνασπισμού της Δεξιάς που περιλαμβάνει τους φιλελεύθερους, τους χριστιανοδημοκράτες αλλά και τους Σουηδούς Δημοκράτες, οι οποίοι αρκούνται στη στήριξη της κυβέρνησης χωρίς να συμμετέχουν σε αυτήν. Ωστόσο, έχουν βαρύνοντα ρόλο στο Κοινοβούλιο, δεδομένου ότι διαθέτουν τους 73 από τους 176 βουλευτές της κυβερνητικής πλειοψηφίας.

Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπου όλοι διαγκωνίζονται για να τραβήξουν την προσοχή οι ΣΔ χρησιμοποιούν όλα τα κατάλληλα μέσα: ύμνος του κόμματος που θυμίζει Eurovision, βιντεοκλίπ αμερικανικού στυλ στο YouTube και φωτογραφίες όπου κοπέλες με μαγιό φορούν μπλουζάκια με πολιτικά συνθήματα. Οι ΣΔ γνωρίζουν επίσης να χειρίζονται σε εξαιρετικό βαθμό τη χαρακτηριστική εικονογραφία του Διαδικτύου, τα μιμίδια, με το ιδιαίτερο χιούμορ. Στην αφίσα του Folkfest εμφανίζεται μια αγελάδα με κράνος των Βίκινγκ να παίζει ηλεκτρική κιθάρα, ο Γκοτζίλα ξεπροβάλλει από την καμινάδα ενός παραδοσιακού σουηδικού σπιτιού και μια έκρηξη γίνεται πίσω από τον Άκεσον, ο οποίος κοιτάζει κάπου μακριά, φορώντας γυαλιά Ray-Ban. «Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ευνοούν μια πιο πολωτική ρητορική, απλουστευμένη και στερούμενη αποχρώσεων», υπογραμμίζει η Γκουνίλα Άλμστρομ Πέρσον, καθηγήτρια ρητορικής στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης.

Η συντηρητική ψήφος κερδίζει έδαφος στους νέους. Κάθε χρόνο, ο δημόσιος οργανισμός για τη νεολαία και την αγωγή του πολίτη διοργανώνει εικονικές εκλογές, που αποτελούν μίμηση των βουλευτικών. Παιδαγωγική άσκηση αλλά ταυτόχρονα και εκλογικό βαρόμετρο, αυτές οι «εκλογές» σε γυμνάσια και λύκεια που συμμετέχουν εθελοντικά έδειξαν μια εξέλιξη η οποία προκάλεσε έκπληξη: το 2014, τα λύκεια έδιναν την πλειοψηφία στους Σοσιαλδημοκράτες, με τους ΣΔ να συγκεντρώνουν μονάχα το 11% των ψήφων. Οκτώ χρόνια αργότερα, στις προτιμήσεις των μαθητών λυκείου κυριαρχούσαν οι Μετριοπαθείς, ενώ το 20% επέλεγε τους Σουηδούς Δημοκράτες.

«Κάθε φορά που βλέπω μια ειδοποίηση στο κινητό, μιλάει για δολοφονίες, για εγκληματικές συμμορίες, για εμπόρους ναρκωτικών, για ένα σωρό πράγματα με κακή αύρα», παρατηρεί ο εικοσάχρονος τραγουδιστής Τούσε Σίζα. «Στον περίγυρό μου, πολλοί κατηγορούν την προηγούμενη κυβέρνηση για όλα αυτά. Και θέλουν να δουν τα πράγματα να αλλάζουν»⁷. Οι συμπλοκές ανάμεσα σε αντίπαλες συμμορίες έκαναν τη Σουηδία τη μοναδική ευρωπαϊκή χώρα όπου αυξάνονται οι επιθέσεις με πυροβόλα όπλα⁸. Σύμφωνα με το Εθνικό Συμβούλιο Πρόληψης του Εγκλήματος (Brå), πρόκειται κυρίως για νεαρούς παραβατικούς από τις «ζώνες προτεραιότητας», τις λαϊκές συνοικίες όπου ζει η πλειονότητα των μεταναστών ή των ατόμων που έχουν γεννηθεί από μετανάστες γονείς⁹, γεγονός το οποίο αυξάνει τον στιγματισμό. Οι ΣΔ υποστηρίζουν ότι θα ξανακάνουν τη Σουηδία έναν ασφαλή παράδεισο: «Θέλω να κρατήσω τη χώρα μου όπως την γνώρισα όταν ήμουν παιδί», δηλώνει η Ανέτ Νύμπεργκ, βουλευτής του κόμματος. «Θέλω να προστατέψω τους ηλικιωμένους και τα παιδιά που μεγαλώνουν»¹⁰.

Πριν από δώδεκα χρόνια, αρκετά κόμματα είχαν εκδηλώσει την επιθυμία τους να αποκλείσουν την πρόσβαση των Σουηδών Δημοκρατών στις κοινοβουλευτικές επιτροπές. Η προσπάθεια δεν ευοδώθηκε, όμως το 2014 και στη συνέχεια το 2018 ο πολιτικός σχηματισμός τους δεν είχε κατορθώσει να καταλάβει θέσεις ευθύνης στη Βουλή, παρ’ όλη την εκλογική άνοδό του. Το αποτέλεσμα των πρόσφατων εκλογών τούς ανοίγει διάπλατα τις θύρες του Κοινοβουλίου: εκτός από τη θέση του δεύτερου αντιπροέδρου της Βουλής, οι ΣΔ εξασφαλίζουν τέσσερις προεδρίες κοινοβουλευτικών επιτροπών (Εργασίας, Οικονομίας, Δικαιοσύνης, Εξωτερικών Υποθέσεων), καθώς και τέσσερις αντιπροεδρίες (στις επιτροπές Υποθέσεων Αστικού Δικαίου, Μεταφορών και Επικοινωνιών, Άμυνας, Φορολογίας).

Προκειμένου να κατορθώσει να κυβερνήσει, ο δεξιός συνασπισμός πρέπει να περιλαμβάνει και τους ΣΔ, κάτι που το 2018 ήταν ακόμα απαράδεκτο. Οι Μετριοπαθείς αρνούνταν τότε να συνεργαστούν με αυτό το «ξενοφοβικό κόμμα» και τους «ανίκανους» βουλευτές του. Προκειμένου να προετοιμάσουν το έδαφος και να εδραιώσουν την αξιοπιστία τους, πριν αρχίσουν την προεκλογική εκστρατεία, οι ΣΔ λείαναν τη ρητορική τους και έκαναν λίφτινγκ στην ιστοσελίδα τους. Η εμφάνισή της είναι πιο «καθαρή» και τα άρθρα που παρουσίαζαν λεπτομερώς το πρόγραμμα του κόμματος καταργήθηκαν. Οι σύνδεσμοι παραπέμπουν σε προτάσεις που κατατέθηκαν στη Βουλή κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων. Ορισμένα κεντρικά σημεία του προγράμματος έχουν απαλειφθεί, όπως ο υποχρεωτικός ιατρικός έλεγχος των νεοαφιχθέντων μεταναστών, η επανεθνικοποίηση του σχολείου και η αμφισβήτηση της ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση –υποστηρίζουν ότι έχουν εγκαταλείψει από το 2019 την πρότασή τους για δημοψήφισμα εξόδου από την Ε.Ε. Αντίθετα, η ιστοσελίδα αναφέρει για πρώτη φορά τη μεταστροφή του κόμματος σε σχέση με την ένταξη στο ΝΑΤΟ, με την οποία οι Σουηδοί Δημοκράτες ήταν αντίθετοι μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2010.

Περιορισμός του δικαιώματος ασύλου

Διευκρινίστηκαν επίσης ορισμένα μέτρα τα οποία θα μπορούσαν να προσελκύσουν ψήφους, όπως το κλείσιμο όλων των ιδιωτικών μουσουλμανικών σχολείων. Την περασμένη άνοιξη, ο Δανοσουηδός εξτρεμιστής Ράσμους Πάλουνταν που ανήκει στο κόμμα Stram Kurs («Σκληρή Γραμμή») έκαψε αντίτυπα του Κορανίου σε αρκετές σουηδικές πόλεις. Το κάψιμο βιβλίων στην πυρά, που σε όλες τις περιπτώσεις έλαβε την άδεια της σουηδικής αστυνομίας και πλαισιώθηκε από αστυνομικές δυνάμεις, προκάλεσε την αγανάκτηση των μουσουλμάνων, μέχρι του σημείου να προκληθούν ταραχές. Σε ένα πλαίσιο ένοπλων συμπλοκών μεταξύ ομάδων, το κάψιμο αυτοκινήτων και οι συγκρούσεις με την αστυνομία σόκαραν την κοινή γνώμη. Ρίχνοντας λάδι στη φωτιά, ο γραμματέας των ΣΔ Ρίκαρντ Γιόμσχοφ πολλαπλασίασε τις δηλώσεις, γράφοντας επιθετικά στο Twitter ότι «το Ισλάμ, αυτή η προσομοίωση θρησκείας, (…) δεν έχει καμία θέση στη χώρα μας». Ως βουλευτής, διέδωσε το μήνυμά του κάνοντας μια διακριτική τουρνέ σε ολόκληρη την χώρα, παράλληλα με τα ψυχαγωγικά Folkfest. Σήμερα, ο Γιόμσχοφ είναι πρόεδρος της Επιτροπής Δικαιοσύνης του Κοινοβουλίου.

Η συμφωνία για τον συνασπισμό των δεξιών κομμάτων (Tidӧavtalet), που ανακοινώθηκε τον Οκτώβριο, αναδεικνύει σε μεγάλο βαθμό την πολιτική των Σουηδών Δημοκρατών για τη μετανάστευση και την ασφάλεια. Το κυβερνητικό πρόγραμμα περιλαμβάνει για παράδειγμα τον περιορισμό του δικαιώματος ασύλου και την αυστηροποίηση των ποινών για τα μέλη συμμοριών. Προβλέπει επίσης την επέκταση της επιτήρησης με κάμερες και τη διευκόλυνση των κατ’ οίκον ερευνών από την αστυνομία.

Αν και οι Σουηδοί Δημοκράτες κατάφεραν να επιβάλουν τις απόψεις τους σε αυτά τα θέματα, από την άλλη πραγματοποίησαν στροφή προς τον φιλελευθερισμό. Αμέσως μόλις στήριξαν την κυβέρνηση, απάλειψαν τις κριτικές τους προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και ήδη αποδέχθηκαν την κατάργηση των ελεγχόμενων ενοικίων, καθώς και τη μείωση των ασφαλιστικών εισφορών ως κίνητρο στους εργοδότες για προσλήψεις –παρόλο που ως αντιπολίτευση απέρριπταν όλα αυτά τα μέτρα. Επίσης, εγκατέλειψαν την πρόταση για φορολόγηση των υπερκερδών των ιδιωτικών επιχειρήσεων που συνάπτουν συμβάσεις με το Δημόσιο. Απ’ ό,τι φαίνεται, από τις υποσχέσεις τους για επιστροφή στο σουηδικό κράτος πρόνοιας της παλιάς εποχής, η μόνη που εξακολουθεί να ισχύει είναι η εμμονή στην εθνική ταυτότητα.

---

1. Jenny Andersson, När framtiden redan hänt?: socialdemokratin och folkhemsnostalgin, Ordfront, Στοκχόλμη, 2009.
2. Alva Myrdal και Gunnar Myrdal, Kris i befolkningsfrågan, Bonnier, Στοκχόλμη, 1934.
3. David Naylor, «How the Sami were affected by research in “racial biology”», Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, 10 Δεκεμβρίου 2021, www.uu.se.
4. Ο νόμος για την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης χρονολογείται μόλις από το 1952. Ο χωρισμός κράτους και σουηδικής προτεσταντικής λουθηρανικής Εκκλησίας χρονολογείται από το 2000.
5. Maija Runcis, Steriliseringar i folkhemmet, Ordfront, 1998.
6. «Sverigedemokraterna byter partisymbol», δελτίο Τύπου των ΣΔ, 26 Μαΐου 2006.
7. «Unga kulturskapare om valresultatet: “Det har blivit töntigt att vara sosse”», «Dagens Nyheter», Στοκχόλμη, 30 Σεπτεμβρίου 2022.
8. «Dödligt skjutvapenvåld i Sverige och andra europeiska länder: en jämförande studie av nivåer, trender och våldsmetoder», Σουηδικό Εθνικό Συμβούλιο Πρόληψης του Εγκλήματος, Στοκχόλμη, 2021.
9. «Tydliga skillnader bland unga i särskilt utsatta områden», Εθνικό Γραφείο Στατιστικής, με στοιχεία της 19^ης Οκτωβρίου 2022.
10. «SD-väljare: Därför röstar vi på Sverigedemokraterna», «Expressen», Στοκχόλμη, 2021.

πηγή: monde-diplomatique.gr