γράφει ο Χρήστος Κεφαλής

«Μόνο το άρρωστο μάτι, το θεραπεύσιμα τυφλό, είναι δύναμη της όρασης χωρίς να είναι πράξη· μόνο ο μη ανεπτυγμένος ή στιγμιαία συγχυσμένος λόγος είναι απλή δύναμη της γνώσης […]»

Σε αντίθεση με τον Μαρξ, η νεανική περίοδος του Ενγκελς δεν έχει μελετηθεί επαρκώς. Λίγοι γνωρίζουν ότι πριν γίνει ένας από τους συνιδρυτές του επιστημονικού σοσιαλισμού ο Ενγκελς έγραφε ποιήματα, χρονικά και λογοτεχνικές κριτικές. Λίγοι επίσης έχουν ασχοληθεί με τα πρώτα φιλοσοφικά και πολιτικά γραπτά του, τα οποία παρουσιάζουν σημαντικό ενδιαφέρον.

Ο Ενγκελς, όπως ο Μαρξ, ξεκίνησε σαν συνεπής αστός επαναστάτης δημοκράτης, πολέμιος της πρωσικής απολυταρχίας και του θρησκευτικού σκοταδισμού. Η πορεία των δυο στοχαστών μέσω του Χέγκελ προς τον κομμουνισμό παρουσιάζει αρκετές αναλογίες αλλά και ορισμένες διαφορές.

Στην περίπτωση του Ενγκελς, οι φιλολογικές ενασχολήσεις, η πολεμική του στην αντιδραστική θεολογία του Σέλινγκ και η συγγραφή του πρώτου μεγάλου του έργου, «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», αντιπροσωπεύουν τρεις κύριους σταθμούς της νεανικής του διαδρομής. Με αφορμή τη συμπλήρωση των 200 χρόνων από τη γέννησή του, θα αναφερθούμε παραπέρα συνοπτικά στη μετάβαση του νεαρού Ενγκελς στον κομμουνισμό.

Ποιήματα και κριτικές

Ο νεαρός Ενγκελς είχε μάθει αρχαία ελληνικά στο λύκειο, όπου παρουσίασε σε σχολική γιορτή την ιστορία του Ετεοκλή και του Πολυνείκη. Εγραφε ποιήματα για τον Γουλιέλμο Τέλο και τον Δον Κιχώτη, τον Φάουστ και τον Αχιλλέα, αγαπημένους λογοτεχνικούς ήρωες που εμφανίζονται στα όνειρά μας «για να απομακρύνουν τη θλίψη». Δημοσίευε χρονικά της γενέτειράς του γεμάτα σκωπτικές κρίσεις για τους τοπικούς επαρχιώτες φιλισταίους. Και σε επιστολές σε θεοσεβείς συμμαθητές του, όπως ο Φρίντριχ Γκρέμπερ, επιδιδόταν σε πολεμικές στην ανορθολογική, τυφλή θρησκευτική πίστη.

Τα πρώτα γραπτά του, δημοσιευμένα σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά στα 1839-40, τα περισσότερα με το ψευδώνυμο Οσβαλντ, αποκαλύπτουν τον Ενγκελς ως έναν ευαίσθητο, πολύπλευρο νέο σε αναζήτηση της ταυτότητας και της θέσης του στον κόσμο. Σε εκείνη τη φάση η θεώρησή του ήταν ακόμη εύπλαστη, αφομοιώνοντας μια ποικιλία επιρροών από τον Χέγκελ, αλλά και τους Στράους και Φόιερμπαχ, των οποίων οι κριτικές του χριστιανισμού τον είχαν συναρπάσει.

Ακόμη και στη διάρκεια αυτής της αναζήτησης προβάλλουν όμως ισχυρά τα γνωρίσματα που θα τον έκαναν σύντομα έναν επαναστάτη μαχητή: το ανήσυχο πνεύμα του, η αγάπη για την ελευθερία, η πηγαία εναντίωση σε κάθε σκοταδισμό, καταπίεση και αδικία.

Σε ένα από τα πρώτα δημοσιευμένα ποιήματά του, «Η σοφία των βιβλίων», ο Ενγκελς μέμφεται τη δογματική, σχολαστική θεώρηση των εγχειριδίων:

Δεν είναι σοφός αυτός που απ’ τα διαβάσματά του αντλεί
Μονάχα μια πλημμύρα από άχρηστη ευρυμάθεια…
Αυτός που αποκτά μια πλήρη εγχειριδιακή κατάρτιση…
Ούτε θα διδάξει ποτέ την αληθινή κατανόηση
Οποιος σας λέει κάθε δόγμα που γνωρίζει ⁽¹⁾

Στο «Οπισθοδρομικά σημεία των καιρών», ένα άρθρο λογοτεχνικής κριτικής δημοσιευμένο το Φλεβάρη του 1840, αναδύεται ισχυρά ο ριζοσπαστικός πυρήνας της προσωπικότητάς του. Ο Ενγκελς, στα 19 του ακόμη, μέμφεται τους μοιρολάτρες οπαδούς της αντίληψης «Δεν υπάρχει τίποτα νέο κάτω από τον ήλιο» και της πορείας του κόσμου σε μια ευθεία, μονότονη γραμμή. Απέναντί τους υπερασπίζει μια σπειροειδή διαλεκτική εξέλιξη, που επιβάλλεται ορμητικά κάμπτοντας την αντίσταση του παρωχημένου:

«Δεν υπάρχει τίποτα νέο κάτω από τον ήλιο! Αντίθετα, υπάρχει αρκετό που είναι νέο, αλλά καταστέλλεται αν δεν ανήκει σε εκείνες τις φουσκωμένες ψευδο-αλήθειες […] Αλλά αν μια νέα αυθεντική αλήθεια υψώνεται στον ορίζοντα όπως ο κόκκινος πρωινός ουρανός, τα παιδιά της νύχτας γνωρίζουν πολύ καλά ότι απειλεί την πτώση της βασιλείας τους και παίρνουν τα όπλα εναντίον της […] Οι προσπάθειες απεικόνισης της πορείας της ιστορίας με τη μορφή μιας γραμμής είναι οικείες […] Εγώ όμως προτιμώ μια ελεύθερη τραβηγμένη με το χέρι σπείρα, οι στροφές της οποίας δεν εκτελούνται με υπερβολική ακρίβεια. Η ιστορία ξεκινά την πορεία της αργά από ένα αόρατο σημείο, κάνοντας μαλακά τις στροφές της γύρω του, αλλά οι κύκλοι της γίνονται ολοένα και μεγαλύτεροι, η πτήση γίνεται πιο γρήγορη και πιο ζωντανή, μέχρι που επιτέλους η ιστορία εξακοντίζεται σαν φλεγόμενος κομήτης από αστέρι σε αστέρι, συχνά παρακάμπτοντας τις παλιές της διαδρομές, συχνά διατέμνοντάς τις, και με κάθε στροφή προσεγγίζει πιο κοντά στο άπειρο […] Είναι ακριβώς σε ένα τέτοιο σημείο της ιστορίας που στεκόμαστε τώρα» ⁽²⁾.

Πίσω από τον ενθουσιασμό της νιότης διακρίνει κανείς μια ασυνήθιστη οξυδέρκεια και ωριμότητα σε αυτές τις γραμμές, που απηχούν το πνεύμα της φιλοσοφίας του Χέγκελ στην πιο ριζοσπαστική εκδοχή της. Θυμίζουν από πολλές απόψεις τις ιδέες και τις πεποιθήσεις του νεαρού Μαρξ στην ίδια ηλικία.

Η πολεμική στον Σέλινγκ

Καθώς ο πατέρας του τον προόριζε για την οικογενειακή επιχείρηση, ο Ενγκελς δεν είχε τη δυνατότητα να αποκτήσει μια πλήρη πανεπιστημιακή εκπαίδευση όπως ο Μαρξ. Κάλυπτε όμως τα κενά του, μελετώντας επίμονα τα πιο προοδευτικά ρεύματα και αφομοιώνοντας τις γνώσεις της εποχής του.

Σημείο καμπής στη συγκρότησή του ως στοχαστή ήταν η μετάβασή του στο Βερολίνο, όπου παρακολούθησε το 1841 τις διαλέξεις του Σέλινγκ στο Πανεπιστήμιο της πόλης. Ηδη τότε ο Ενγκελς είχε ενταχθεί στην αριστερή, ριζοσπαστική πτέρυγα των χεγκελιανών, τους Νέους Χεγκελιανούς. Ο Σέλινγκ είχε κληθεί στο Βερολίνο από τον Πρώσο αυτοκράτορα Φρειδερίκο Γουλιέλμο Δ΄ για να καταπολεμήσει την επιρροή της χεγκελιανής σχολής, η οποία με την επιμονή της στο λογικό είχε φτάσει να θεωρείται επικίνδυνη από την απολυταρχία, μια φιλοσοφική προπαρασκευή της αστικής επανάστασης. Παρουσίασε, λοιπόν, στις διαλέξεις του μια μυστικιστική-θεολογική φιλοσοφία της αποκάλυψης, που υποτίθεται αναιρούσε και ξεπερνούσε τον Χέγκελ.

Ο Ενγκελς έγραψε τρία δοκίμια ενάντια στον Σέλινγκ, από τα οποία πιο σημαντικό είναι το «Ο Σέλινγκ και η Αποκάλυψη». Εκεί ασκεί μια διεξοδική, διεισδυτική κριτική στη φιλοσοφία του Σέλινγκ, αναδεικνύοντας τις θεωρητικές αυθαιρεσίες της και την υπηρεσία της στην αντίδραση. Σε αυτή την κριτική ο Ενγκελς όχι μόνο γίνεται ο πρώτος από τους Νέους Χεγκελιανούς που υιοθετεί μια ρητά αθεϊστική στάση (ο Στράους και ο Μπάουερ, παρά την κριτική τους στα Ευαγγέλια, δεν είχαν τότε αποτολμήσει κάτι ανάλογο), αλλά προσεγγίζει επιπλέον σε αρκετά σημεία σε μια υλιστική ερμηνεία της διαλεκτικής.

Οπως ο νεαρός Μαρξ στη διδακτορική του διατριβή για τον Επίκουρο, ο Ενγκελς, για να καταπολεμήσει τη μεταφυσική-θεολογική απολογία της υφιστάμενης τάξης, τονίζει την εγκοσμιότητα του πνεύματος, συνταυτίζοντάς το με τον ανθρώπινο νου. Σε αυτή τη βάση αντικρούει τον περιορισμό της φιλοσοφίας από τον Σέλινγκ στην εξέταση των δυνατοτήτων του είναι, τονίζοντας ότι μόνο μια φιλοσοφία που συνδέεται με την πραγματικότητα και επιβεβαιώνεται μέσα σε αυτή μπορεί να είναι γόνιμη και έγκυρη:

«Μόνο το άρρωστο μάτι, το θεραπεύσιμα τυφλό, είναι δύναμη της όρασης χωρίς να είναι πράξη· μόνο ο μη ανεπτυγμένος ή στιγμιαία συγχυσμένος λόγος είναι απλή δύναμη της γνώσης […] Η σκέψη πρέπει να αποδείξει την αξία της με την εσωτερική της δύναμη να γίνει πραγματική […] Ως λόγος γίνεται δεκτός μόνο εκείνος ο λόγος που πραγματικά αποδεικνύει τον εαυτό του με τη γνώση, το μάτι γίνεται δεκτό ως ένα αληθινό μάτι μόνο αν βλέπει […] Ο Φόιερμπαχ μας έκανε πρώτα συνειδητούς σε όλη του την οξύτητα, ότι ο λόγος δεν μπορεί να υπάρχει παρά ως νους και ότι ο νους μπορεί να υπάρχει μόνο μέσα και με τη φύση» ⁽³⁾.

Ο Ενγκελς επικρίνει παραπέρα γνωρίσματα της φιλοσοφίας του Σέλινγκ όπως η άρνηση της εξέλιξης, η στροφή στον μυστικισμό, ο ελιτισμός και αντιιστορισμός, που τον έκαναν έναν από τους εισηγητές του ανορθολογισμού.

Στην υπάρχουσα αστική φιλολογία, η οποία επιχειρεί να μειώσει τους Μαρξ και Ενγκελς ανυψώνοντας τους άλλους Νέους Χεγκελιανούς, ο ρόλος του Ενγκελς είτε αποσιωπείται είτε υποβιβάζεται υπέρμετρα. Η αλήθεια όμως είναι ότι ο Ενγκελς με την κριτική του Σέλινγκ, αν και παραμένοντας στο πλαίσιο της χεγκελιανής θεώρησης, αναδείχτηκε στη συγκεκριμένη διαμάχη σε κύριο εκπρόσωπο του ριζοσπαστικού στρατοπέδου, από το οποίο ξεπήδησε αργότερα ο μαρξισμός. Αυτή η αλήθεια αναγνωρίζεται από σοβαρούς μελετητές όπως ο Τζ. Λάφλαντ:

«Οι διεισδυτικοί πολιτικοί παρατηρητές όπως ο Ενγκελς παρατήρησαν αμέσως τι συνέβαινε, ο Σέλινγκ είχε γίνει όχι μόνο μια πολιτικά συντηρητική φιγούρα αλλά και μια φιλοσοφικά και θρησκευτικά επίσης […] Φυσικά ο Ενγκελς συντάχθηκε ζωηρά με τον Χέγκελ ενάντια σε αυτό που αργότερα αποκάλεσε “τελευταία απόπειρα της αντίδρασης ενάντια στην ελεύθερη φιλοσοφία”. Οπως ήρθαν τα πράγματα, η “τελευταία απόπειρα” του Σέλινγκ αποδείχτηκε αξιοσημείωτα αναποτελεσματική και οι επίγονοι του Χέγκελ, οι μαρξιστές, επρόκειτο σύντομα να επιδοθούν σε αυτό που αποδείχτηκε να είναι ένας αιώνας πολιτιστικής ηγεμονίας…» ⁽⁴⁾.

«Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία»

Ο Ενγκελς μυήθηκε στον κομμουνισμό από τον Μόζες Ες σε μια συνάντησή τους τον Οκτώβρη του 1842 στην Κολωνία. Ο ίδιος ο Ες περιέγραψε αργότερα αυτή τη συνάντηση: «Μιλήσαμε για τα ζητήματα της ημέρας. Ο Ενγκελς, ο οποίος ήταν ένας επαναστάτης ώς το μεδούλι όταν με συνάντησε, αναχώρησε φλογερός κομμουνιστής» ⁽⁵⁾.

Ωστόσο, η αποφασιστική καμπή στη μετάβαση του Ενγκελς στον κομμουνισμό ήταν η διαμονή του αμέσως μετά, στα 1842-44, στην Αγγλία. Εκεί ο Ενγκελς μαθήτευσε στην οικογενειακή επιχείρηση στο Μάντσεστερ και γνώρισε τη Μαίρη Μπερνς, μια Ιρλανδή εργάτρια με την οποία έζησε μαζί ώς τον θάνατό της στα 1863. Η Μπερνς εξοικείωσε τον Ενγκελς με τις άθλιες συνθήκες ζωής των εργατών στις φτωχογειτονιές του Λονδίνου και του Μάντσεστερ, φέρνοντάς τον έτσι σε επαφή με τις πραγματικές βάσεις του κοινωνικού ζητήματος. Αυτό απέφερε το πρώτο μεγάλης αξίας έργο του Ενγκελς, «Η κατάσταση της εργατικής Τάξης στην αγγλία», όπου τεκμηρίωσε τα μαρτύρια των βιομηχανικών εργατών, γυναικών και παιδιών, που πέθαιναν πρόωρα από τη φτώχεια, τις αρρώστιες, τα εργατικά ατυχήματα και την εξαντλητική εργασία.

Το βιβλίο δημοσιεύθηκε το 1845 στα γερμανικά. Ο ίδιος ο Ενγκελς στον πρόλογό του τόνισε την ανάγκη να βασίζονται οι κομμουνιστές σε μια πραγματική γνώση των συνθηκών ζωής της εργατικής τάξης:

«Ο γερμανικός σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός προχώρησαν, περισσότερο από κάθε άλλον, από θεωρητικές υποθέσεις· εμείς οι Γερμανοί θεωρητικοί γνωρίζαμε ακόμα πολύ λίγα για τον πραγματικό κόσμο […] Οι πραγματικές συνθήκες ζωής του προλεταριάτου είναι τόσο ελάχιστα γνωστές μεταξύ μας […] Εμείς οι Γερμανοί περισσότερο από κάθε άλλον χρειαζόμαστε μια γνώση των γεγονότων σχετικά με αυτό το ζήτημα» ⁽⁶⁾.

Και σε μια επιστολή του στον Μαρξ σημείωνε: «Κατηγορώ την αγγλική αστική τάξη μπροστά σε ολόκληρο τον κόσμο για φόνο, ληστεία και άλλα εγκλήματα σε μαζική κλίμακα» ⁽⁷⁾.

Τα βάσανα των εργατών περιγράφονται εκτενώς στο βιβλίο, όπου θα βρει κανείς δυνατές αφηγήσεις για την κατάσταση των εργατών που είχαν πέσει θύματα εργατικών ατυχημάτων, μένοντας ανάπηροι χωρίς καμιά πρόνοια, αν δεν πέθαιναν άμεσα από τέτανο, και για τους άστεγους που κοιμούνταν στα πάρκα ή σε άθλια πανδοχεία όπου στοιβάζονταν ανά δεκάδες σε πνιγηρά δωμάτια. Το βιβλίο απέχει όμως από το να είναι μια απλή παρουσίαση αυτών των βασάνων. Ο Ενγκελς δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία και στατιστικές για την ανάπτυξη του βρετανικού καπιταλισμού και την επακόλουθη ταξική και άναρχη δόμηση των βρετανικών πόλεων. Παρουσιάζει αναλυτικά την αντικατάσταση της χειρωνακτικής από τη μηχανική εργασία, την ανάπτυξη των διαφόρων κλάδων της βιομηχανίας και τη δημιουργία των εργοστασίων και των εργατουπόλεων.

«Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» δεν είχε μεγάλη εκδοτική επιτυχία, για προφανείς λόγους, όταν κυκλοφόρησε, καταξίωσε όμως τον Ενγκελς ως σοσιαλιστή συγγραφέα. Εκανε ισχυρή εντύπωση στον Μαρξ, δίνοντάς αποφασιστική ώθηση στο πέρασμά του στον κομμουνισμό, ενώ αργότερα άσκησε διαρκή επίδραση σε μαρξιστές και άλλους ιστορικούς ερευνητές του πρώιμου καπιταλισμού, γνωρίζοντας πολλές επανεκδόσεις.

Ο ίδιος ο Μαρξ εξήρε αργότερα την Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία, ενώ σύγχρονοι ερευνητές δίνουν έμφαση στις επίκαιρες όψεις των αναλύσεων του Ενγκελς. Χαρακτηριστικά ο βιογράφος του Τρ. Χαντ παρατηρεί ότι «με όρους της αστικής θεωρίας ο Ενγκελς είναι ένας λαμπρός στοχαστής. Η ανάλυσή του του χώρου της πόλης, της μορφής της πόλης, χρησιμοποιώντας ένα ταξικό παράδειγμα για να καταλάβει πώς φτιάχνονται και ξαναφτιάχονται οι πόλεις, είτε είναι το Μάντσετερ, είτε το Λονδίνο και το Παρίσι… παρουσιάζει κάθε λογής ενδιαφέρουσες ενοράσεις» ⁽⁸⁾.

Οι εμπειρίες του στην Αγγλία οδήγησαν τον Ενγκελς στο συμπέρασμα ότι η κατάσταση της εργατικής τάξης δεν μπορούσε να αλλάξει μεταρρυθμιστικά, ούτε ειρηνικά, αλλά μόνο με μια βίαιη επανάσταση, θέση που υποστήριξε σε άρθρα του στον Τύπο των χαρτιστών και στην εφημερίδα του Ρόμπερτ Οουεν. Την ίδια περίοδο οι πρώτες μελέτες του της πολιτικής οικονομίας αποκρυσταλλώθηκαν στην μπροσούρα του «Περιγράμματα μιας κριτικής της πολιτικής οικονομίας», δημοσιευμένη το 1844 στα «Γερμανογαλλικά Χρονικά» των Ρούγκε και Μαρξ. Με τον τρόπο αυτό τέθηκαν οι βάσεις της κομμουνιστικής θεώρησης του Ενγκελς αλλά και της διαρκούς φιλίας και συνεργασίας του με τον Μαρξ, που θα ωθούσε παραπέρα τους δυο επαναστάτες στοχαστές στο κοινό τους έργο.

---

Σημειώσεις

1. Marx-Engels Collected Works (MECW), τόμ. 2, σελ. 6.

2. MECW, τόμ. 2, σελ. 47-48.

3. MECW, τόμ. 2, σελ. 208.

4. Τζ. Λάφλαντ, Schelling versus Hegel: From German Idealism to Christian Metaphysics, Ashgate Publishing Limited, Μπέρλινγκτον 2007, σελ. 125.

5. Παρατίθεται στο Γκ. Μάγιερ, Friedrich Engels. A Biography, H. Fertig, Νέα Υόρκη 1969, σελ. 30.

6. MECW, τόμ. 4, σελ. 303.

7. «Ενγκελς στον Μαρξ», 19/11/1844, MECW, τόμ. 38, σελ. 10.

8. «Η νέα αναφορικότητα του Φρίντριχ Ενγκελς. Συνέντευξη με τον Τρίστραμ Χαντ»

Στη φωτογραφία του “εξωφύλλου”: Αριστερά, ο νεαρός Ενγκελς (μεταξύ 1840-45)

πηγή: efsyn