«Η παράδοση των καταπιεσμένων μας διδάσκει
πως η «κατάσταση εκτάκτου ανάγκης» που ζούμε είναι ο κανόνας».
Walter Benjamin 1
γράφει ο Θανάσης Πουτόκας*
Ο αθέατος ορίζοντας της εξόδου από την υγειονομική κρίση εγκυμονεί τον κίνδυνο παγίωσης πρακτικών της κατάστασης έκτακτης ανάγκης και εγκαθίδρυσής τους ως κανονικότητας. Σύμφωνα με τον Giorgio Agamben η κατάσταση εξαίρεσης, που συνιστά έναν κενό τόπο δικαίου, είναι εγκατεστημένη στο κέντρο της σύγχρονης εξουσίας 2. Στη χώρα μας, όλα αυτά τα χρόνια της κρίσης, γίνεται με απτό τρόπο αντιληπτή, μέσα από την ολοένα και συχνότερη καταφυγή στην πρακτική των Πράξεων Νομοθετικού Περιεχομένου, η υπερβολική και επικίνδυνη ενδυνάμωση της εκτελεστικής εξουσίας.
Η υγειονομική κρίση δεν αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία της οικονομικής και ευρύτερα κοινωνικής κρίσης που βιώνουν σήμερα οι λαοί. Συνιστά, όμως, έναν αστάθμητο και κρίσιμα επιδραστικό παράγοντα που πυροδοτεί τις εγγενείς αντιφάσεις του καπιταλιστικού συστήματος και επιταχύνει την εκτύλιξη επιθετικών τάσεων που αναφύονται εντός του παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελεύθερου οικονομικού περιβάλλοντος.
Η διαχείριση, εκ μέρους των κυβερνήσεων, της κατάστασης έκτακτης ανάγκης που προκάλεσε η πανδημία, μέσα σε συνθήκες αποψίλωσης των δημοσίων συστημάτων υγείας, ενεργοποίησε μια παγκόσμιας κλίμακας ύφεση που οδηγεί στην απορρύθμιση της εργασίας και κατ’ επέκταση στην κατακόρυφη ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων. Η κατίσχυση του νεοφιλελεύθερου παραδείγματος, που προσεγγίζει διάφορους τομείς του κράτους πρόνοιας, αλλά και την ίδια την κοινωνία υπό το πρίσμα της επιχειρηματικότητας και προσδίδει σε κοινωνικά αγαθά τον αλλότριο χαρακτήρα του εμπορεύματος, δεν προοιωνίζεται θετικές εξελίξεις για τον κόσμο της εργασίας.
Η ηγεμονία του Κεφαλαίου αποτυπώνεται ως ταξικό ίχνος στις κυβερνητικές παρεμβάσεις στο οικονομικό πεδίο. Οι μισθολογικές περικοπές, η διεύρυνση της υποαπασχόλησης, η απελευθέρωση των απολύσεων και τα ελλείμματα που θα δημιουργηθούν, ασκώντας εκ νέου πρόσθετες πιέσεις στην εργατική τάξη και στα μικροαστικά στρώματα, συγκροτούν μια δυστοπική πραγματικότητα που δύσκολα θα αρθεί στο μέλλον, διότι τα κυβερνητικά μέτρα διαμορφώνουν συνθήκες μεγέθυνσης της υπεραξίας και άρα αύξησης της κερδοφορίας του μεγάλου Κεφαλαίου. Είναι, λοιπόν, απίθανο να απεμπολήσει το Κεφάλαιο, μετά το πέρας της πανδημίας, τα κεκτημένα της περιόδου.
Από το κάδρο της σύγχρονης ιστορικής συγκυρίας απουσιάζει εκκωφαντικά η οργανωμένη παρουσία της εργατικής τάξης, που αποτελεί κινητήριο μοχλό της διαλεκτικής της ιστορικής εξέλιξης. Τα συνδικάτα, παραδομένα σε μια πτωτική πορεία χρόνιας φθοράς και απαξίωσης, κατέληξαν άδεια κελύφη 3. Η κηδεμόνευση του συνδικαλιστικού κινήματος από τα αστικά κόμματα εξουσίας, ιδιαίτερα στο νεοελληνικό κράτος που από την ίδρυσή του η πολιτική μπολιάστηκε με το πνεύμα του προεπαναστατικού κοτζαμπασισμού 4, η γραφειοκρατικοποίηση και η κατασκευή στους κόλπους του μιας εργατικής αριστοκρατίας υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες που οδήγησαν στη συνθηκολόγηση, την αμαύρωση και την απίσχνανσή του.
Βέβαια, η παρακμή των συνδικάτων δεν καθίσταται επαρκώς ερμηνεύσιμη αν αρκεστούμε στα προαναφερθέντα ενδογενή, θα λέγαμε, φαινόμενα ή απλά στη μεταβολή των συνθηκών εργασίας που τείνουν σε μια ολοένα πλατύτερη εξατομίκευση. Πρέπει να ανοίξουμε το οπτικό μας πεδίο ώστε να αντιληφθούμε τις ευρύτερες αλλαγές που συντελέστηκαν στις μεταβιομηχανικές, μετανεωτερικές κοινωνίες και οι οποίες επέδρασαν καταλυτικά τόσο στην άσκηση της πολιτικής όσο και στο συνδικαλισμό.
Ο “Μονοδιάστατος Άνθρωπος” του Herbert Marcuse 5, ένα έργο που εκδόθηκε το 1964 και ενέπνευσε τους εξεγερμένους νέους του Μάη του ’68, παραμένει ένα χρήσιμο αναλυτικό εργαλείο, καθώς η κριτική και ερμηνευτική του προσέγγιση διατηρεί τη δραστικότητά της. Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες η επιβολή ενός καταναλωτικού πνεύματος μέσω της κατασκευής αναγκών και η διαχείριση της τεχνολογικής προόδου, που φέρει στον πυρήνα της τη λογική του καπιταλισμού, οδήγησαν στην ολοκληρωτική χειραγώγηση και ενσωμάτωση των μαζών και σε μια ομογενοποίηση των κοινωνιών. Γιατί η τεχνολογία μόνο στη σφαίρα του ιδεατού, εκτός της ανθρώπινης ιστορίας, θα μπορούσε να θεωρηθεί ουδέτερη. Στον ιστορικό χρόνο αναπτύσσεται πάντα εντός συγκεκριμένων παραγωγικών σχέσεων και φέρει το ιδεολογικοπολιτικό φορτίο της εξουσίας που την ελέγχει.
Η ηγεμονία του Κεφαλαίου, προωθώντας την εξατομίκευση μέσα από ποικίλες ατραπούς, οδήγησε στην εξάρθρωση της π ό λ ε ω ς. Με τον όρο “πόλις” αναφέρομαι μετωνυμικά στις έννοιες του πολίτη, της πολιτικής και στο θεσμό της δημοκρατίας, που ιστορικά αναδύθηκαν στα πλαίσια της αρχαίας ελληνικής πόλης-κράτους.
Οι σύγχρονες δημοκρατίες πόρρω απέχουν από την αθηναϊκή δημοκρατία της κλασικής εποχής. Μάλιστα, ενώ τα ελλείμματα της έμμεσης δημοκρατίας θα μπορούσαν να καλυφθούν ως έναν βαθμό από την τεχνολογική ανάπτυξη, παρατηρείται μια εμβάθυνση της ετερονομίας στις μετανεωτερικές κοινωνίες. Το περιεχόμενο της έννοιας του πολίτη έχει συντμηθεί στο ελάχιστο όριο της συμμετοχής στις εκλογικές διαδικασίες. Οι αντιπρόσωποι που προκύπτουν από αυτές συχνά υιοθετούν ένα διεκπεραιωτικό ρόλο επικυρώνοντας, συχνά χωρίς να έχουν λάβει γνώση, αποφάσεις που έχουν ληφθεί από τεχνοκράτες διαφόρων υπερεθνικών οργανισμών που εκπροσωπούν τα συμφέροντα της παγκόσμιας οικονομικής ελίτ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ψήφιση από το ελληνικό κοινοβούλιο των πολυσέλιδων μνημονίων, μέσα σε ασφυκτικά χρονικά όρια, κατά την προηγηθείσα περίοδο της κρίσης. Όμως, αυτή η υποταγή του πολιτικού στον τεχνοκρατικό λόγο προσιδιάζει σε ολιγαρχίες και όχι σε δημοκρατικά πολιτεύματα.
Μέσα, λοιπόν, σε αυτές τις συνθήκες ανάσχεσης του κοινοτικού πνεύματος και τον αξιών που απορρέουν από αυτό, η αποδυνάμωση των συνδικάτων γίνεται κατανοητή και ως παράγωγο αποτέλεσμα του ευρύτερου πολιτικού αποχαρακτηρισμού της κοινωνίας και της διαρκώς εντεινόμενης τάσης προς την ιδιώτευση.
Τα εργατικά σωματεία δεν πρέπει να νοούνται ως γραφειοκρατικές δομές που υπέρκεινται των εργαζομένων και διευθύνουν τη δράση τους. Αποτελούν την οργανωτική έκφρασή τους. Η φυσιογνωμία τους σμιλεύεται από τη συλλογική πράξη. Η συμμετοχικότητα και η ποιοτική της διάσταση επηρεάζουν την κουλτούρα και την επιδραστικότητά τους.
Η μεταμοντέρνα αποδόμηση των συνδικάτων και των κλασικών μορφών διεκδίκησης, όπως η απεργία, που έχει προσβάλει τη συνείδηση μεγάλου μέρους του κόσμου της εργασίας, έχει ιδεολογικά ελατήρια και αντιφάσκει με τη συσσωρευμένη ιστορική πείρα της ανθρωπότητας. Τα εργατικά και ανθρώπινα δικαιώματα, που στην εποχή μας τελούν υπό αίρεση, κατακτήθηκαν μέσα από την κινητοποίηση των μαζών και την ταξική διαπάλη. Τα προσκόμματα που θέτουν οι κυβερνήσεις, με αντεργατικά νομοθετήματα, στη συνδικαλιστική δράση, όπως το πλήγμα που επέφερε η κυβέρνηση της ΝΔ στο δικαίωμα του συνέρχεσθαι με τον αυταρχικό και αντιδημοκρατικό νόμο για τις δημόσιες συναθροίσεις 6, αναδεικνύουν το φόβο της εξουσίας για μια πιθανή αναζωογόνηση των κινηματικών διεργασιών μπροστά στα νέφη που συσσωρεύονται στον ορίζοντα της εποχής της πανδημίας. Διότι μπορεί η πτώση των συνδικάτων να συντελέστηκε βαθμιαία, η άνοδός τους όμως ίσως σημειωθεί με γεωμετρική πρόοδο στις σεισμικές ρηγματώσεις που διανοίγει η κρίση στο σώμα του χρόνου.
Ζούμε σε μια εποχή διακύβευσης και το μέλλον της ανθρωπότητας θα κριθεί από το βαθμό ωριμότητας των λαών, που θα καθορίσει και τις απαντήσεις που θα κληθούν να δώσουν στα αμείλικτα ερωτήματα που εγείρονται. Η αναγκαιότητα ισχυρών κινημάτων που θα ασκήσουν αποτελεσματική πίεση στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές φέρνει τους εργαζόμενους, τους άνεργους και τις ευάλωτες και περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες στο κατώφλι της συλλογικής ευθύνης. Η κοινωνία ή αξιοποιώντας τη μνήμη θα ανασυγκροτήσει την π ό λ ι ν και θα εξέλθει από το καθεστώς της ετερονομίας ή θα βυθιστεί στη βαρβαρότητα.
* Ο Θ. Π. είναι πρόεδρος της ΕΛΜΕ Λευκάδας
1. Walter Benjamin, Για την έννοια της Ιστορίας, μτφρ. Γιώργος Φαράκλας – Αριστείδης Μπαλτάς, στον τόμο Walter Benjamin, Κείμενα 1934-1940, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2019, σελ. 712
2. Giorgio Agamben, Κατάσταση εξαίρεσης, μτφρ. Μαρία Οικονομίδου, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2018, σελ. 148-149
3. Sophie Beroud και Jean-Marie Pernot, Κινήματα και απεργίες στη Γαλλία: Αναζητώντας την αποτελεσματικότητα, στο ένθετο LE MONDE diplomatique (ελληνική έκδοση) της εφημ. Αυγή της Κυριακής, 13-5-2020
4. Παναγιώτης Κονδύλης, Η παρακμή του Αστικού Πολιτισμού, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2007, σελ. 11-47
5. Herbert Marcuse, Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης, εκδ. Παπαζήσης, 1971
6. Τάσος Κωστόπουλος, Χρυσοχοΐδης: Η Χούντα δεν τελείωσε το 1974, Η Εφημερίδα των Συντακτών, 24-6-2020
e-prologos.gr
