Η κριτική της λογοτεχνίας στην Ευρώπη πάσχει από έναν «ευρωπαιοκεντρισμό». Η αλαζονεία των αστικών επαναστάσεων τροφοδότησε όλες τις κοινωνικές επιστήμες του 19ου και –εν μέρει– του 20ου αιώνα με μία εσώστρεφη ματιά, η οποία αναδείκνυε σε βάθος την κίνηση των ιδεών σ’ ευρωπαϊκό πεδίο, αλλά παραγνώριζε ή και μηδένιζε την πνευματική και κοινωνική ζωή στις άλλες ηπείρους. Ήταν ο μαρξισμός και αργότερα η γαλλική σχολή των Annales, αλλά και ο δομισμός (στρουκτουραλισμός) που επέφεραν μια ισορροπία ανάμεσα στην Ευρώπη (αναγέννηση-διαφωτισμός) και σε μεγάλα πολιτιστικά ρεύματα σε Ασία-Αφρική-Λατινική Αμερική. Από αυτήν την αυτόκεντρη και αυτάρεσκη ιδεολογική ματιά δεν ξέφυγε ούτε η Ρωσία, που ταυτίστηκε για όλον τον 19ο αιώνα με την αχανή αγροτοκτηνοτροφική και δουλοπαροικιακή Σιβηρία. Ακόμα και μετά την κοσμοϊστορική Οκτωβριανή Επανάσταση τεράστια κινήματα στην τέχνη (όπως πχ η Προλεταριακή Κουλτούρα) δεν ειδώθηκαν στο ύψος τους. Από τον Τολστόι, το Ντοστογιέφσκι και τον Τσέχωφ, ως τον Γκόργκι, τον Σολόχωφ, τον Μαγιακόφσκι και τον Καντίνσκι, οι δυτικοί αστοί αναλυτές, κριτικοί και επιστήμονες ανέδειξαν πλευρές που δεν αντιστοιχούσαν στο εύρος και το βάθος των μεγάλων προσωπικοτήτων. Λέμε λοιπόν πως, ταυτιζόμενη η τσαρική Ρωσία του 19ου αιώνα με τον καθυστερημένο ασιατικό τρόπο παραγωγής, αφιέρωμα: 100 χρόνια Οκτωβριανή Επανάσταση αδικείται η μεγάλη πνευματική παραγωγή της ευρωπαϊκής Ρωσίας.

Σύντομη ιστορική αναδρομή

Στο α΄ μισό του 18ου αιώνα, ο -λεγόμενος- Μέγας Πέτρος επιχειρεί τις πρώτες αστικές μεταρρυθμίσεις. Το 1712 η Ρωσία, με πληθυσμό 17,6 εκ. κηρύσσεται αυτοκρατορία με πρωτεύουσα την Πετρούπολη και γρήγορα εξελίσσεται σε σπουδαίο οικονομικό και πνευματικό κέντρο. Η δουλοπαροικία όμως ενισχύεται σημαντικά σ’ όλη την ύπαιθρο χώρα. Η Αικατερίνη Β΄ (επονομαζόμενη και Μεγάλη) βασιλεύει από το 1768 ως το 1796 και ο θάνατός της συμπίπτει με την αστική γαλλική επανάσταση και το φιλελευθερισμό που επιβάλλουν οι γαλλικές ξιφολόγχες του Ναπολέοντα.

Το 1770 η Ρωσία νικά την Τουρκία στη ναυμαχία του Τσεσμέ και επιβάλει τη συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774), σύμφωνα με την οποία επιτρέπεται η ελεύθερη ναυσιπλοΐα σε όποιο πλοίο φέρει τη ρώσικη σημαία. Είναι η άνοιξη του ελληνικού εφοπλιστικού κεφαλαίου, το οποίο -μ’ αυτόν τον τρόπο- αναπτύσσεται ραγδαία, αξιοποιώντας ταυτόχρονα και τις ελληνικές παροικίες (Οδησσός-Μασσαλία-Λονδίνο, κ.α.). Όταν ολοκληρώνεται η αστική γαλλική επανάσταση οι εγγράμματοι στη Ρωσία ανέρχονται μόνο στο 7% (1800), ενώ μετά έναν αιώνα στο 21%.

Με τη βασιλεία του Αλέξανδρου Α΄ (1801-1825) η Ρωσία προσέρχεται στον αντιγαλλικό συνασπισμό (Αγγλία-Ρωσία-Πρωσία-Σουηδία), που επικυρώνεται στη συνθήκη του Τιλσίτ, ενώ το 1812 ξεκινά ο λεγόμενος Πατριωτικός Πόλεμος. 600.000 γάλλοι στρατιώτες εισβάλουν στη Ρωσία, για να ηττηθούν οικτρά από το «στρατηγό-χειμώνα» και το στρατηγό Κουτούζωφ και ν’ αρχίσει έτσι η αντίστροφη μέτρηση για τον Ναπολέοντα, που θα ηττηθεί τελικά στο Βατερλό (1814).

Η Ρωσία στρέφεται σε πιο αντιδραστικές θέσεις, ενώ γεννιέται το κίνημα των Δεκεμβριστών, οι οποίοι στηρίζονται σε αστικές δημοκρατικές θέσεις, οργανώνονται στα πρότυπα μυστικών συνδέσμων (παρανομία-πυρήνες) και αποτελούν το πρώτο αντιμοναρχικό αστικό κίνημα στη Ρωσία, τροφοδοτώντας με ποικίλες ιδέες το πολιτικό κίνημα του 19ου αιώνα.

Η περίοδος του καπιταλισμού

Το πέρασμα της Ρωσίας στον καπιταλισμό, που όπως λέει ο Λένιν γίνεται μετά το 1861, συμβαίνει κάτω από το βάρος των παρακάτω γεγονότων:

• Παρ’ ότι η Οθωμανική αυτοκρατορία αποσυντίθεται (νότια της Ρωσίας), η Ρωσία ηττάται στον Κριμαϊκό πόλεμο (1853-1856).

• Αρχίζουν εχθροπραξίες με το Ιράν.

• Μόνο την περίοδο 1856-1857 γίνονται 270 αγροτικές εξεγέρσεις, ως αποτέλεσμα της βάρβαρης καταπίεσης των τσιφλικάδων.

Δημιουργείται ένα ευρύ δημοκρατικό κίνημα στη διανόηση. Ο Χέρτσεν εκδίδει στο Λονδίνο το περιοδικό Κόλοκολ (Καμπάνα) προπαγανδίζοντας την απελευθέρωση των αγροτών από τους γαιοκτήμονες, το μοίρασμα της γης και τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής ζωής. Από το 1853 ο Τσερνιτσέφσκι εκδίδει το περιοδικό Σοβρεμένικ (Σύγχρονος), με το οποίο διαδίδει επαναστατικά ριζικά μέτρα για την κατάργηση της απολυταρχίας. Τα παραπάνω αναγκάζουν το βασιλιά Αλέξανδρο Β΄ (1855-1881) να υπογράψει διάταγμα για απελευθέρωση της γης, που όμως αφορά μόνο στο 16% του πληθυσμού.

Είναι φανερό ότι οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις βάζουν τις βάσεις για τον καπιταλισμό στη Ρωσία. Έχουμε μαζική συγκέντρωση πληθυσμού στις μεγάλες πόλεις, αναπτύσσονται εκτεταμένα οι σιδηρόδρομοι και η βιομηχανία καυσίμων, η μεταλλουργία και οι μηχανοκατασκευές, η βιομηχανική επανάσταση αποτυπώνεται στη Ρωσία.

Ο Λένιν γράφει ότι απ’ το 1861, δηλαδή στην αρχή της αστικοδημοκρατικής επανάστασης, παίρνουν πολιτική πρωτοβουλία οι ραζνοτσίντσι (έμποροι, μικροαστοί, αγροτιά) και αναπτύσσεται ραγδαία το κίνημα των ναρόντνικων που υποστήριζαν την εξέγερση (επηρεασμένοι απ’ τον Μπακούνιν).

Την ίδια περίοδο, η κομμούνα του Παρισιού (1871) άσκησε επίδραση στη δημοκρατική κι επαναστατική διανόηση, όπως άλλωστε και η δημιουργία της Α΄ Διεθνούς. Το ΣΔΕΚΡ (Σοσιαδημοκρατικό Κόμμα της Ρωσίας-μετέπειτα μπολσεβίκοι) θα πραγματοποιήσει το Α΄ Συνέδριό του το 1898.

Κάτω από την επιρροή των Δεκεμβριστών γράφει ο Γκριμποντέγιεν την κωμωδία του «Είναι κακό να είσαι έξυπνος», εγκαινιάζοντας την εισδοχή της Ρωσίας στην πνευματική ζωή του τέλους του 19ου αιώνα. Τις αισθητικές θεωρίες του αστικού δημοκρατισμού και πάντως με σαφές αντιμοναρχικό πνεύμα, εξέφρασε η σημαντική πεντάδα: Β.Γ. Μπελίνσκι (1811-1848), Ν.Γ. Τσερνιτσέφσκι (1828-1889), Ν.Α. Ντομπρολιούμποφ (1836-1861), Α. Χέρτσεν (1812-1870), Δ.Ι. Πισάρεφ (1840-1868). Και οι 5 κινούνται στη γραμμή της καλλιτεχνικής ολοκλήρωσης μέσα από μια πορεία εθνικής αναγέννησης. Η πεντάδα κινείται παράλληλα με το μεγάλο ρώσο ποιητή Α. Πούσκιν (1799-1837), ο οποίος αποδίδει βαθειά σημασία στα λαϊκά ιδανικά, στην ιδέα του πανανθρώπινου στοιχείου, δηλαδή στην καθολικότητα ενάντια στον τεμαχισμό, τη μερικότητα και την αποσπασματικότητα. Ο Πούσκιν, ο οποίος θεωρείται εθνικός ποιητής της Ρωσίας (κάτι ανάλογο με τον Δ. Σολωμό στα καθ’ ημάς), ανοίγει τους «απεριόριστους» ορίζοντες του ατόμου σ’ ένα πεδίο κοινωνικής απελευθέρωσης.

Πριν περάσουμε στις εμβληματικές φυσιογνωμίες, στην «αγία τριάδα» της λογοτεχνικής προεπαναστατικής ρωσίας (Λ. Τολστόι, Φ. Ντοστογιέφσκι και Α. Τσέχωφ), αξίζει να μνημονεύσουμε τον Ν. Γκόγκολ (1809-1852) και τις αναζητήσεις του για εθνική αναγέννηση και γενικά ιδανικά, τον αυθεντικό εκφραστή της καταπιεσμένης αγροτιάς, τον Νεκράσοφ (1871-1940), τον Μ. Σάλτικοφ-Σεντρίν (1826-1889), ο οποίος μαστιγώνει την αστική υποκρισία με αλλόκοτες μορφές και με τον παραλογισμό, και φυσικά τον Αν. Οστρόφσκι (1823-1886), ο οποίος παρουσιάζει τα κομμάτια της ζωής με βαθειά ηθικά και κοινωνικά κριτήρια.

Τολστόι (1828-1910) – Ντοστογιέφσκι (1821-1881) – Τσέχωφ (1860-1904)

Αναμφίβολα η τριάδα Τολστόι-Ντοστογιέφσκι-Τσέχωφ είναι η «ρώσικη απάντηση» στη δυτική λογοτεχνία.

Ο Τολστόι συλλαμβάνει «επικά» την πραγματικότητα, ανοίγει δρόμους με νεωτερικές αναζητήσεις και σκιαγραφεί όσο κανένας άλλος την αγροτική ζωή στη Ρωσία. Ταυτόχρονα όμως, φτάνοντας ως ένα σημείο, εισέρχεται στο στάδιο της μεταφυσικής αναζήτησης του θεού. Γράφει ο Λένιν σχετικά: «Ο Τολστόι από καταγωγή και ανατροφή ανήκε στην ανώτατη αστικοτσιφλικάδικη αριστοκρατία της Ρωσίας, όμως ξέκοψε από όλες τις συνηθισμένες αντιλήψεις του περιβάλλοντός του και επιτέθηκε με πάθος ενάντια στο σύγχρονο κρατικό, εκκλησιαστικό κοινωνικό και οικονομικό σύστημα που στηρίζεται στην υποδούλωση και εξαθλίωση των μαζών.» (3/11/1910). «Ο ρώσικος λαός θα πετύχει την απελευθέρωσή του μόνον όταν καταλάβει ότι δεν είναι ο Τολστόι που θα τον διδάξει πώς να κατακτήσει μια καλύτερη ζωή, αλλά το προλεταριάτο, η τάξη που δεν καταλάβαινε ο Τολστόι, αλλά που είναι ικανή να συντρίψει τον παλιό κόσμο που μισούσε ο Τολστόι» (Ραμπότσαγια Γκαζέτα, 18/8/1910). «Εδώ και εικοσιπέντε χρόνια τα κριτικά στοιχεία της διδασκαλίας του Τολστόι μπορούσαν κάποτε να ήταν ωφέλιμα στην πράξη για μερικά στρώματα του πληθυσμού, παρά τα αντιδραστικά και ουτοπικά χαρακτηριστικά του Τολστοϊσμού.» (Ζβεντά 22/11/1911). «Και ο Τολστόι δεν έδωσε μόνο λογοτεχνικά έργα, που πάντα θα τα εκτιμούν και θα τα διαβάζουν οι μάζες όταν θα δημιουργήσουν ανθρώπινες συνθήκες ζωής για τον εαυτό τους, αφού ανατρέψουν τον ζυγό των τσιφλικάδων και των καπιταλιστών, αλλά κατόρθωσε με υπέροχη δύναμη να μεταδώσει την ψυχολογία των πλατιών μαζών που καταπιέζονται από το σημερινό καθεστώς, να περιγράψει την κατάστασή τους, να εκφράσει το αυθόρμητο αίσθημά τους, αίσθημα διαμαρτυρίας και αγανάκτησης.» (Σοσιαλντεμοκράτ, 16/11/1910).

Ο Φ. Ντοστογιέφσκι (1821-1881), ζει το μετασχηματισμό της Ρωσίας από καθυστερημένη αγροτική σε καπιταλιστική χώρα. Οι μεταρρυθμίσεις του 1861 επιτάχυναν τη συγκέντρωση στις μεγάλες πόλεις. Η ζωή έγινε πιο σύνθετη και πιο πολύπλοκη, πράγμα που αντανακλάται στους πρωταγωνιστές του. Αναμφίβολα, το β΄ μισό του 19ου αιώνα, η Ρωσία βρίσκεται σε μετάβαση. Ο Ντοστογιέφσκι αρνείται την επανάσταση ως γεγονός, αλλά στηρίζει (λογοτεχνικά) την εξέγερση ενάντια στη δυστυχία.

Παραμένει ερωτηματικό γιατί ο «ψυχολογιστής» Ντοστογιέφσκι δεν βρίσκει καθόλου χώρο στα γραπτά του Λένιν και στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε σύγκριση με τον Τολστόι. Η ανακάλυψη του Ντοστογιέφσκι από τους Σοβιετικούς γίνεται μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά πάσα πιθανότητα υπό την πίεση των δυτικών κριτικών. Ο συγγραφέας των έργων «Έγκλημα και τιμωρία», «Το υπόγειο», «Οι δαιμονισμένοι», «Αδερφοί Καραμαζώφ», «Ο παίκτης», «Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι», «Ο Ηλίθιος», «Λευκές Νύχτες», παραμένει αδιαμφισβήτητα στο πάνθεον της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Το ίδιο ισχύει για τον Άντον Τσέχωφ (1860-1904). Η επιμονή του Τσέχωφ στη λεπτομέρεια, η περιγραφή της καταστροφής των ανθρώπων της παλιάς Ρωσίας από τον επελαύνοντα καπιταλισμό, η αποτύπωση όλων των αλλαγών στη Ρωσία, τον καθιστούν έναν Ονορέ Ντε Μπαλζάκ της Ρωσίας. Έργα του Α.Τσέχωφ: «Γλάρος», «Βυσσινόκηπος», «Τρεις αδελφές», «Αρραβωνιαστικιά», «Νύχτα Χριστουγέννων», «Η προίκα», «Πλατόνοφ», «Κύκνειο άσμα», «Ιβάνοφ», «Αρκούδα», «Πρόταση γάμου», «Θείος Βάνιας», «Η επέτειος» κλπ.

Ο Άντον Πάβλοβιτς Τσέχωφ δίκαια συγκαταλέγεται στους κλασικούς της παγκόσμιας θεατρικής δραματουργίας. Από τα πρώτα νεανικά του αφηγήματα, όπου διακρίνεται το λεπτό χιούμορ και η αγάπη του για τους ανθρώπους, ως το Γλάρο και το Βυσσινόκηπο, όπου σκιαγραφεί τις αστικές αλλαγές στη Ρωσία και τον επερχόμενο σοσιαλισμό, ο Τσέχωφ, όπως και ο περισσότερο ερμητικός Ερ. Ίψεν, ακουμπάει στο κοινωνικό έδαφος του ρεαλισμού. Το εθελοντικό ταξίδι του στη νήσο Σαχαλίνη (1890), που το πραγματοποίησε άρρωστος για να την δει από κοντά, δείχνει μια βαθειά αγάπη προς τους ανθρώπους.

Την εποχή που έζησε ο Τσέχωφ, η επιστήμη στη Ρωσία αναπτύσσεται αλματικά, η βιομηχανία επίσης, οι πρώτες προοδευτικές ιδέες κυκλοφορούν στους χώρους της διανόησης και των πρωτοπόρων πολιτικών κύκλων. Μπορεί η δουλοπαροικία να καταργήθηκε με νόμο το 1861, ωστόσο οι επιβιώσεις της ζουν και βασιλεύουν σ’ όλη την έκταση της Ρωσίας. Ο Α. Τσέχωφ δε λυπάται την παλιά τάξη που καταρρέει, συμπονά όμως τους ανθρώπους που, όπως κι αυτός σιγολιώνει από τη φυματίωση, έτσι κι αυτοί συντρίβονται από τις βαθειές αιτίες που τους αλυσοδένουν. Ο Α. Τσέχωφ είναι οπαδός των νέων ανατρεπτικών ιδεών, διαβλέπει στον ορίζοντα μία νέα πατρίδα, απαλλαγμένη από τη δουλοπαροικία και τον τσαρισμό. Στο Βυσσινόκηπο, που προαναγγέλλει το προανάκρουσμα των επαναστάσεων του 1905 και 1917, οι Λοπάχιν και Τροφίμωφ εκφράζουν το μέλλον της Ρωσίας. Οι ήρωες του Τσέχωφ πιστεύουν σε μια μελλοντική ευτυχία της ανθρωπότητας, με μια πίστη απόλυτη, δίκαιη και λυτρωτική. «Πρέπει με όλη μας τη δύναμη να συντρέξουμε αυτούς που αναζητούν την αλήθεια» γράφει στο Βυσσινόκηπο. Ο μεγάλος ηθοποιός, σκηνοθέτης και δάσκαλός του Κονσταντίν Στανισλάφσκι, ήταν αυτός που επέμεινε και καθιέρωσε τον Τσέχωφ σαν μεγάλο θεατρικό συγγραφέα. Η καλοσύνη, η δικαιοσύνη, το θάρρος και η αισιοδοξία του Α. Τσέχωφ ήταν η αγαπητή και οικεία πλευρά του θεάτρου, δίπλα στην οργάνωση των μπολσεβίκων που γιγάντωνε.

(Στους μεγάλους λογοτέχνες της Ρωσίας θα επανέλθουμε).

Θανάσης Τσιριγώτης

πηγή: Αντιτετράδια, τ. 115