Εισαγωγή

Η ψυχολογία και όλες οι εκφάνσεις της στο φιλοσοφικό, κοινωνικό πεδίο, βρίσκεται ψηλά στην ατζέντα των ατομικών προτιμήσεων, είναι από μία ορισμένη θεώρηση η απάντηση στο σημερινό ζοφερό σκοτάδι του καπιταλισμού που σαπίζει.

Αρκετές φορές θ’ ακούσουμε τη γνωστή επωδό, πχ για την ανεργία δεν φταίνε οι δομικές λειτουργίες του αστικού συστήματος αλλά η -κακή- ψυχολογία των ατόμων (για τους σχολαστικούς το σωστό είναι να λέμε ψυχική διάθεση και όχι ψυχολογία που σημαίνει λόγος περί ψυχής).

Η ψυχολογία ως επιστήμη μελετά τα λεγόμενα ψυχικά φαινόμενα και ο ορισμός της που έχει «περάσει» στις γλώσσες της Δύσης προέρχεται από την αρχαία ελληνική γλώσσα (το άυλον της ψυχής: Αριστοτέλης). Γύρω από την επιστήμη της ψυχολογίας που αναπτύσσεται ως τέτοια στον ύστερο καπιταλισμό (19ος – 20ος αιώνας) μπλέχτηκαν μια σειρά θεωρίες που έχουν ως αφετηρία τον υλισμό ή τον ιδεαλισμό και ανάμεσά τους ορισμένες άλλες που προσπάθησαν να συγκεράσουν αυτά τα δύο τεράστια και αντίπαλα κοσμοθεωρητικά ρεύματα.

Είναι αλήθεια ότι η ποιότητα και οι ειδικές πλευρές της ψυχολογίας, ευνοούν τις ιδεαλιστικές θεωρίες και πολλοί αντιδραστικοί δημοσιολόγοι, ερευνητές ή απλώς πολιτικοί κατηγόρησαν τον υλισμό και την ανώτερη έκφρασή του, το Μαρξισμό, ότι παραγνώρισε και παραγκώνισε την ψυχολογία και το ξεχωριστό άτομο, σ’ όφελος των κοινωνικών αναλύσεων και των γενικών όρων. Πρόκειται για ψέμα. Η πραγματικότητα είναι πως ο Μαρξισμός, σαν επιστημονικός υλισμός, αποδέχεται τις επιστήμες και τα αληθινά συμπεράσματά τους, ξεκινώντας από την αξιωματική αρχή πως ο κόσμος μας είναι υλικός και ότι μπορεί να κατανοηθεί. Ο Ι.Β. Στάλιν «κωδικοποίησε» το μαρξιστικό υλισμό με τα γνωρίσματα: α) ο κόσμος είναι υλικός, β) ο κόσμος υπάρχει αντικειμενικά και έξω από τη σκέψη μας και γ) ο κόσμος είναι γνώσιμος, δηλαδή μπορεί να κατανοηθεί.

Ιστορική αναδρομή

Το πρώτο βήμα προς το γνώσιμο του κόσμου γίνεται από τους πρώιμους –άρα και ατελείς– υλιστές Ίωνες φιλοσόφους. Το δυναμικό εμπόριο της Ιωνίας παρωθεί τους Θαλή και Αναξίμανδρο από τον 6ο αιώνα πΧ. να αναρωτηθούν όχι από πού προέρχεται ο «κόσμος», αλλά «από τι υλικό είναι φτιαγμένος». Πρόκειται για ένα πέρασμα από τη μεταφυσική θεοκρατία, στα πρώτα υλιστικά βήματα.

Η τάση της φιλοσοφίας προς την υλικότητα του κόσμου ανακόπτεται από τον πατριάρχη του ιδεαλισμού, τον Πλάτωνα, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ως βαρύ όπλο από όλες τις άρχουσες τάξεις στον δυτικό κόσμο ως την αυγή των αστικών επαναστάσεων (18ος αιώνας).

Ο Μεσαίωνας είναι ο καιρός της θεοκρατίας και του ιδεαλισμού (τα πάντα ξεκινούν από μια ιδέα, το Θεό). Ήταν οι ανακαλύψεις, το σπάσιμο των αλυσίδων με τη γη, το άνοιγμα του νου, οι επιστήμες και κυρίως η Φυσική που «σπρώχνουν» τη φιλοσοφία από τον ουρανό προς τη γη και από το θεό στον άνθρωπο. Όχι εύκολα.

Ας σκεφτούμε ότι ο αστός επιστήμονας Werner Haisemberg σε ημερίδα το 1964 στη χώρα μας δήλωνε: «Η φιλοσοφία του υλισμού και από την τελευταία του μορφή του διαλεκτικού υλισμού… κατέστη μια από τις κινούσες δυνάμεις στις πολιτικές μεταβολές του 19ου και του 20ου αιώνα. Εφ’ όσον οι φιλοσοφικές ιδέες περί της δομής της ύλης διαδραματίζουν έναν τέτοιο ρόλο εις την ανθρώπινη ζωή, εφ’ όσον ενήργησαν ως εκρηκτική ύλη στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, και μπορεί επίσης να κάνουν το ίδιο και σε άλλα μέρη του κόσμου, είναι επόμενο να μας ενδιαφέρει πολύ περισσότερο να γνωρίσουμε τι έχει να πει η σημερινή επιστημονική γνώση γι’ αυτήν την φιλοσοφία…».

Η αφετηρία γέννησης της ψυχολογίας ως επιστήμης γίνεται στο τέλος του 19ου αιώνα από τον Βίλχελμ Βουντ (1832-1920) στο εργαστήρι του στη Λειψία. Τα επόμενα βήματά της στη Δύση καθορίστηκαν από τις θεωρίες του συμπεριφορισμού (ΗΠΑ), αλλά και από την εκρηκτική εισβολή του Σ. Φρόυντ με τη θεωρία της libido (σεξουαλικότητας). Στη Σοβιετική Ένωση, παρ’ ότι έγιναν άλματα στον τομέα της ψυχολογίας, λίγα πράγματα μάς είναι γνωστά. Η Οκτωβριανή Επανάσταση γίνεται όταν στη δυτική Ευρώπη απογειώνονταν τα ρεύματα του φροϋδισμού. Στις ΗΠΑ, ο προοδευτικός μπιχεβιορισμός (συμπεριφορισμός) με τον Σκίνερ. Στη Σοβιετική Ένωση, ο Π.Π. Μπλόνσκι και στη συνέχεια ο «ογκόλιθος» Λ.Σ. Βιγκότσκι (1896-1934), αλλά και ο Λούρια έδωσαν ώθηση σ’ αυτό που ονομάζουμε ψυχολογία του ύψους. Ο Λ. Σ.Βιγκότσκι έγραψε: «Δεν υπάρχουν πολλές ψυχολογίες, υπάρχουν μόνο δύο: η φυσικοεπιστημονική-υλιστική και η υποκειμενική-σπιριτουαλιστική (πνευματιστική)… και απαιτείται χειρουργική επέμβαση για το διαχωρισμό τους».

Αναγκαία παρένθεση: επειδή πολλά υστερόβουλα γράφονται για τη συμβολή του ψυχολόγου Παβλόφ στον τομέα της συμπεριφοράς και ειδικότερα των εξαρτημένων αντανακλαστικών (τα γνωστά πειράματα με τα σκυλιά), μνημονεύουμε μια παρατήρηση του αμερικάνου ψυχολόγου Σκίνερ, θεμελιωτή του συμπεριφορισμού (μπιχεβιορισμού): «Το 1917 οι Ρώσοι είχαν ανάγκη την αρχή του εξαρτημένου αντανακλαστικού για την ισχυροποίηση της ιδεολογίας τους και έκαναν τον Παβλόφ εθνικό ήρωα. Με τη βοήθεια των αρχών του Παβλόφ η ρώσικη κυβέρνηση υπέθετε ότι θ’ άλλαζε τον κόσμο και έτσι θ’ άλλαζε και τον άνθρωπο». (Σκίνερ 1969).

Στην πραγματικότητα, στη Σ. Ένωση με τους Μπλόνσκι, Βιγκότσκι, Λούρια, Παβλόφ, Λεόντιεφ, αλλά και τον Μακαρένκο, ανίχνευαν διαρκώς καινούριους τρόπους και μεθόδους στον τομέα της ψυχολογίας και της διαμόρφωσης των νέων ανθρώπων. Μόνο μικρόψυχοι μπορούν να δουν σ’ αυτά τα κινήματα πολιτική ευτέλεια. Σε πάμπολλες εργασίες και εφαρμογές στη Σοβιετική Ένωση, οι αρχές του προσανατολισμού, των κινήτρων, των στόχων, της συνεργατικότητας, της ενεργούς δραστηριότητας, του προσωπικού νοήματος, της προσπάθειας κλπ αποτέλεσαν άλματα στην ιστορία της ψυχολογίας και μάλιστα σε κλίμακες εκατομμυρίων ανθρώπων.

Ο Μαρξισμός

Έχει μια ιδιαίτερη σημασία να θυμίσουμε ότι το Κεφάλαιο του Μαρξ είναι αφιερωμένο στον Κάρολο Δαρβίνο. Με άλλα λόγια το σπουδαιότερο έργο για την κατανόηση του καπιταλισμού (γιορτάζουμε φέτος τα 150 χρόνια από τη συγγραφή του) είναι αφιερωμένο στον επιστήμονα που με το έργο του τίναξε στον αέρα όλο το θεολογικό οπλοστάσιο και τη θεωρία για την προέλευση του ανθρώπου από το θεό. Οι θεολογικοί κύκλοι, τουλάχιστον οι πιο ευφυείς, αναγκάστηκαν να παραδεχτούν μια σειρά υλιστικών συμπερασμάτων για την καταγωγή του ανθρώπου και να κρατήσουν ως τελευταίο ανάχωμα την ψυχή. Λέγοντας ότι προέρχεται από το θεό, ότι είναι θείο δώρο και σε τελική ανάλυση ότι τα παραπάνω δεν επιδέχονται ερμηνειών, παρατηρήσεων και αποδείξεων.

Μ’ αυτό τον τρόπο, οι θεολογικοί ή αντιδραστικοί εκπρόσωποι της ψυχολογίας διαίρεσαν τον άνθρωπο σε σώμα και ψυχή, δίνοντας στις υλιστικές επιστήμες το πρώτο, κρατώντας όμως το δεύτερο. Προφανέστατα αγνόησαν την επιστημονική θέση του Ένγκελς (στο βιβλίο Διαλεκτική της Φύσης) πως «μπορούμε να εννοήσουμε το σύνολο των φαινομένων του κόσμου χωρίς καμία πρόσθεση πέραν της υλιστικής ερμηνείας».

Οι περισσότεροι σοβαροί επιστήμονες συγκλίνουν (υλιστικά) ότι αυτό που ονομάζουμε ψυχή είναι αποτέλεσμα και πεδίο των νοητικών διεργασιών του εγκεφάλου μας. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, ως μια ανώτατη μορφή ύλης, σε συνδυασμό με όλο το νευροφυσιολογικό μας σύστημα, επεξεργάζεται, ταξινομεί, στοιχειοθετεί όλα όσα πέσουν στην αντίληψή του, σε βαθμό που ο Μαρξ αναφέρεται ότι το έργο ενός αρχιτέκτονα είναι απείρως ανώτερο από μιας μέλισσας, γιατί ο πρώτος δουλεύει με το νου θέτοντας στόχους ενώ το έντομο μόνο με το ένστικτο.

Στις θέσεις για τον Φόυερμπαχ, ο Μαρξ έγραφε, εκτός από το ότι πρέπει ν’ αλλάξουμε τον κόσμο (11η θέση), ότι ο κόσμος είναι υλικός και γνώσιμος και παντού ότι ο υλικός κόσμος δημιουργεί τη συνείδηση. Αυτή η συνείδηση δεν δημιουργείται αυτόματα κι ευθύγραμμα, αλλά φιλτράρεται μέσα από μια σειρά πρίσματα όπως μόρφωση, στενό κι ευρύτερο περιβάλλον, κοινωνικές σχέσεις. Ήταν αυτός ο λόγος που οι Μαρξ-Ένγκελς επιμένουν στην αλλαγή των κοινωνικών όρων για την αλλαγή των ανθρώπων. «Αλλά ο άνθρωπος δεν είναι ένα αφηρημένο ον που κατοικεί έρημο από τον κόσμο. Ο άνθρωπος είναι ο κόσμος των ανθρώπων. Το κράτος και η κοινωνία. Η κατάργηση της θρησκείας, σαν ψευδαίσθηση της ευτυχίας των ανθρώπων είναι μια επιταγή για την πραγματική τους ευτυχία. Το κάλεσμα για την εγκατάλειψη των απανταχού ψευδαισθήσεων. Το άμεσο καθήκον είναι να ξεσκεπάσουμε την ανθρώπινη αλλοτρίωση στην εγκόσμια μορφή της τώρα που έχει απαλλαγεί από την ιερή της μορφή».

Αυτή η ξεκάθαρη και επιστημονική θέση «ο άνθρωπος είναι κοινωνικό δημιούργημα» βρίσκεται ακριβώς στον αντίποδα των αντιλήψεων «ο άνθρωπος είναι δημιούργημα του θεού», τόσο εγωιστικό και στενόκαρδο ή των παραψυχολογικών δοξασιών πως η αλήθεια κρύβεται στο υποσυνείδητο, το ασυνείδητο, το προεγώ, το μεταεγώ ή το υπερεγώ. Τα τελευταία πεδία της ψυχανάλυσης, πέρα από το ότι αποτελούν ένα αγαπημένο «σπορ» των διανοούμενων, ακυρώνουν κάθε εμπιστοσύνη του ατόμου να γνωρίσει τον κόσμο. Το φτιάξιμο μυστικών οντοτήτων που βρίσκονται στο λαβύρινθο του εσωτερικού μας κόσμου, παραλύει κάθε προσπάθεια του ανθρώπου να γνωρίσει τον εαυτό του σε συνάρτηση με την κοινωνία. Έτσι που να αναζητά έναν «ψυχοντετέκτιβ» για να μάθει ποιος είναι. Ακόμα και τεράστιες κινήσεις των μαζών, όπως είναι οι επαναστάσεις ή τα εθνικά κινήματα, αναζητούνται στον εσωτερικό ατομικό μικρόκοσμο. Για να μην πούμε πως ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ερμηνεύεται όχι ως ιμπεριαλιστική αντίθεση, αλλά ως αποτέλεσμα της… καταπίεσης του Χίτλερ στην παιδική του ηλικία!

Ψυχολογία και ανθρώπινη συνείδηση

Στον εικοστό αιώνα και αφότου η ψυχολογία έγινε μια εφαρμοσμένη επιστήμη, οξύνθηκαν στο εσωτερικό της όλες οι αντιθέσεις. Ανάμεσα στις υλιστικές-κοινωνιστικές σχολές που θεωρούσαν τον «εσωτερικό κόσμο» του ατόμου ως αντανάκλαση των υλικών όρων ζωής και στις ιδεαλιστικές που απέκοβαν τον ψυχισμό από τον κοινωνικό περίγυρο. Ανάμεσα στην ψυχολογία και τους κλάδους που γέννησε ή συνυφαίνονταν με αυτήν (πχ ψυχιατρική). Από την αδυναμία των ιδεαλιστικών σχολών να εφαρμόσουν μία ενιαία μεθοδολογία. Παρ’ όλα αυτά, η ψυχολογία ως επιστήμη στο δυτικό κόσμο, επειδή ακριβώς στηρίχτηκε στο ξεχωριστό άτομο ως αντικείμενο έρευνας κι εφαρμογής, κατάφερε να επιβιώσει εξετάζοντας –κατά βάση– τα ψυχικά φαινόμενα σε απόσταση και αποσπασμένα από την κοινωνική δράση των ανθρώπων. (Με την επέκταση της βιομηχανικής παραγωγής ανέπτυξε μια σειρά νέους κλάδους).

Ωστόσο, η διαμάχη ανάμεσα στην υλιστική και ιδεαλιστική «σχολή» στο πεδίο της ψυχολογίας και ανεξάρτητα από την υποχώρηση των προοδευτικών ιδεών, υπάρχει. Η ανθρώπινη συνείδηση, ως προϊόν των υλικών όρων γέννησής της, δεν είναι ένας παθητικός και στατικός δέκτης πληροφοριών και μηνυμάτων. Λειτουργεί ενεργητικά και δυναμικά. Ο ψυχισμός, δηλαδή μια μορφή συνείδησης του ανθρώπου, αποτελεί μία διαδικασία ενεργητικής αντανάκλασης του υλικού κόσμου στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Κανένας εγκέφαλος ζώου, όσο βελτιωμένα αισθητήρια κι αν έχει, κι όσο ψηλά κι αν βρίσκεται στη ζωική αλυσίδα, δεν μπορεί να λειτουργήσει όπως το ανθρώπινο μυαλό. Βεβαίως, η εξέλιξη του νευρικού συστήματος των ζώων, έχει θετικές επενέργειες στον εγκέφαλό τους, αλλά ο λεγόμενος «ψυχισμός των ζώων» δεν μπορεί να υπερβεί ορισμένα όρια.

Η υπέρβαση από τη ζωώδη κατάσταση στην ανθρώπινη φύση έγινε (όπως εύστοχα υπέδειξε ο Ένγκελς) με τη χρησιμοποίηση και -κυρίως- με την κατασκευή εργαλείων. Εργαλεία που αποτέλεσαν την παραγωγική προέκταση του χεριού και ταυτόχρονα τον μηχανισμό ανωτεροποίησης του εγκεφάλου. Ο ανθρώπινος τύπος εγκεφάλου, γνωστός ως ανθρώπινος εγκέφαλος του Κρο-Μανιόν, δημιουργήθηκε στην πορεία εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων, έτσι που η ιστορία των τελευταίων αιώνων φαντάζει μπροστά τους εντελώς μικροσκοπική. Αλλά από τη δημιουργία των πρώτων κοινωνιών μέχρι σήμερα, ο ψυχισμός του ξεχωριστού ανθρώπου έχει κοινωνικό και ιστορικό χαρακτήρα. Δημιουργείται μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες και από άποψη ιστορική «μετριέται» στον ιδιαίτερο τόπο και χρόνο.

Οι ιδεαλιστικές σχολές μιλούν για τον υλισμό του ανθρώπου υπεριστορικά και υπερκοινωνικά. Δηλαδή παραγκωνίζουν τους ειδικούς και εντελώς συγκεκριμένους όρους γέννησης και ανάπτυξης. Αλλά αλλιώτικα δομείται ο ψυχισμός ενός ανθρώπου στη ζούγκλα του Αμαζονίου κι αλλιώς σ’ έναν μπατιρημένο χρηματιστή στη Ν.Υόρκη. Για να το διατυπώσουμε διαφορετικά. Ο ψυχικός κόσμος άρα και η συνείδηση ενός ανθρώπου είναι μια υποκειμενική πρόσληψη, υποκειμενικό προϊόν ενός αντικειμενικού κόσμου, ενός κόσμου και μιας κοινωνίας που υπάρχει αντικειμενικά και υπήρχε πριν τη γέννησή μας.

Φυσικά, οι δοσμένες κοινωνικές σχέσεις μεταβάλλονται, μεταπλάθονται και μετασχηματίζονται κάτω από την επίδραση της ταξικής πάλης, των μαζών, της πολιτικής και της συνεισφοράς, τελικά, και του ατόμου. Οι συμπεριφορές, οι σκέψεις, οι ηθικοί κώδικες, οι στόχοι, τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων που αποτελούν στοιχεία αυτού του εποικοδομήματος, λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κίνητρα για δράση.

Διαδραματίζουν ρόλο άλλοι παράγοντες όπως πχ η κληρονομικότητα στη διαμόρφωση της συνείδησης; Αναμφίβολα ναι. Αλλά και αναμφίβολα δευτερεύοντα ή τριτεύοντα. Σε μια κοινωνία που αναδεικνύει τη σωματική δύναμη, ένας εύρωστος σωματότυπος είναι «γερή» κοινωνική βάση και σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία υπάρχουν «παιδιά» και «κορίτσια». Αλλά το κοινωνικό υλικό, το κοινωνικό είναι, αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα. Ο καθένας/καθεμιά από μας γεννιέται με μια ειδική ποιότητα νευρικού ιστού, αλλά διαμορφώνει τις ικανότητές του στην πορεία της κοινωνικής του δραστηριότητας.

«Δεν γεννιούνται οι ποιητές και οι ζωγράφοι». Όμως οι κοινωνικές συνθήκες και το κατάλληλο περιβάλλον, αυξάνουν και επιταχύνουν ή ανάστροφα μειώνουν και επιβραδύνουν τις ικανότητές τους. Ο Λένιν για να δώσει μεγεθυντικά την παραπάνω παρατήρηση έγραψε για τη μαγείρισσα που μπορεί να κυβερνήσει. Αντίθετα, οι αστοί λένε ότι μόνο οι γόνοι τους ή οι απόφοιτοι των καλών πανεπιστημίων μπορούν να μας διοικήσουν! Στη νεαρή Σοβιετική Ένωση αλλά και στην Κίνα αργότερα (κάθε μία χώρα με την ιδιαίτερη κουλτούρα της) μίλησαν για τα μέσα, τις μεθόδους, τα κίνητρα και τους στόχους κάτω από τους οποίους μπορεί να αναπτυχθεί η νεανική προσωπικότητα και είδαν το κοινωνικό περιβάλλον όχι ως εχθρική και ανταγωνιστική δύναμη, αλλά ως φιλικό και συναγωνιστικό τοπίο ανάπτυξης του ατόμου.

Φυσικά, οφείλουμε να διακρίνουμε αυτή την ανάπτυξη αν συντελείται σε ένα εκμεταλλευτικό καθεστώς ή σε μία κοινωνία ανθρώπινης χειραφέτησης και προόδου. Έχουν περάσει 2.500 χρόνια περίπου ιστορίας και ταξικών αγώνων απ’ όταν ο Σοφοκλής βάζει στο στόμα της Αντιγόνης τα λόγια: «Δε γεννήθηκα για να μισώ, αλλά για να συμφιλιώνομαι» και οι κοινωνικές επιστήμες έχουν γίνει πιο ώριμες και πιο έμπειρες.

Επίλογος

Θα ’πρεπε να διαθέσουμε πολύ χρόνο και χώρο για να υπεισέλθουμε σε διάφορους τομείς της ψυχολογίας ως επιστήμης. Νέοι κλάδοι της, όπως η κοινωνική ψυχολογία, η τεστολογία, η ψυχολογία ειδικών ομάδων (σχολείο, φυλακή) έχουν ήδη αναπτυχθεί και φυσικά η νεότευκτη ψυχανάλυση με μήτρα τη Γαλλία και φορείς τους ηττημένους διανοούμενους του Γαλλικού Μάη. Εκείνο που θέλαμε να καταγράψουμε και να καταδείξουμε είναι η διαφορετική αφετηρία των σχολών της ψυχολογίας. Είτε αποδεχτούμε την κοινωνία ως πομπό και το άτομο ως δυναμικό αποδέκτη που προβάλλει η θέση των διαλεκτικών υλιστών, ειδικότερα των μαρξιστών επιστημόνων, είτε θα χαθούμε στον αχανή εσωτερικό λαβύρινθο του ξεχωριστού ατόμου που προκρίνουν οι ιδεαλιστές επιστήμονες σ’ όλες τις παραλλαγές τους. Αν έχουμε ως στόχο το μετασχηματισμό της κοινωνίας και οδηγό την υλικότητά της θα καταλήξουμε στα συμπεράσματα των μαρξιστών. Αν όχι, θα χαθούμε στο αρχιπέλαγος του «εγώ», στη θεοκρατία και τη μεταφυσική.

Παραγνωρίζει ο επιστημονικός μαρξισμός τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπου ξεκινώντας απ’ τη συνείδησή του; Ασφαλώς όχι. Αλλά τα εντάσσει στο γενικότερο πλαίσιο ανάπτυξης της ξεχωριστής προσωπικότητας, κριτικάροντας αυστηρά τις φυλετικές θεωρίες του αίματος και του DNA.

Στις μέρες μας, όπου η αγωνία των ανθρώπων για το βιοπορισμό και το αύριο γιγαντώνεται, η εφαρμοσμένη ατομική ψυχολογία υποτίθεται πως έρχεται να δώσει απαντήσεις στον ξεχωριστό άνθρωπο.

Ας παραφράσουμε μία λεκτική υπερβολή: ο ψυχικός κόσμος των ανθρώπων είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήσουμε στα χέρια των ψυχολόγων.

Θανάσης Τσιριγώτης

πηγή: Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης, τ. 117