Κείμενα για την Τέχνη*

Η δουλεία ανακαλύφθηκε. Έγινε γρήγορα ή κυρίαρχη μορφή παραγωγής σ’ όλους τους λαούς που εξελίσσονταν ξεπερνώντας την παλιά κοινότητα, αλλά τελικά αποδείχτηκε βασική αιτία της παρακμής τους. Χάρη στη δουλεία ο καταμερισμός της εργασίας ανάμεσα στη γεωργία και τη βιομηχανία έφτασε σε σημαντικό επίπεδο και δημιούργησε το άνθος του αρχαίου κόσμου : τον ελληνικό πολιτισμό. Δίχως τη δουλεία δεν θα μπορούσε να υπάρξει μήτε το κράτος, μήτε η τέχνη, μήτε η  επιστήμη της αρχαίας Ελλάδας· δίχως αυτήν δε θα είχε υπάρξει ποτέ η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Χωρίς όμως τις βάσεις του ελληνικού πολιτισμού και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δε θα υπήρχε και η σύγχρονη Ευρώπη. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ούτε στιγμή πως ολόκληρη η οικονομική και πνευματική ανάπτυξή μας έχει σαν προηγούμενό της μια κατάσταση, όπου η δουλεία ήταν και αναγκαία αλλά και γενικά αναγνωρισμένη. Μ’ αυτή την έννοια μπορούμε να πούμε πως χωρίς την αρχαία δουλεία δε θα υπήρχε ο σύγχρονος πολιτισμός.

Είναι πολύ εύκολο να καταφερόμαστε γενικά ενάντια στη δουλεία και στις παρόμοιες συνθήκες, εκφράζοντας την ηθική αγανάκτησή μας απέναντι σ’ ένα τέτοιο αίσχος. Δυστυχώς μ’ αυτό τον τρόπο δε λέμε τίποτα παραπάνω απ’ ό,τι ήδη ξέρουμε : δηλαδή πως αυτοί οι αρχαίοι θεσμοί δεν είναι πια σύμφωνοι με τις σημερινές συνθήκες ούτε με τα αισθήματά μας, που καθορίζονται απ’ αυτές τις συνθήκες. Έτσι όμως δε μαθαίνουμε τίποτα για την καταγωγή αυτών των θεσμών, για τις συνθήκες που τούς διατήρησαν και για το ρόλο πού έπαιξαν στην ιστορία. Αν εμβαθύνουμε στο θέμα, θα πρέπει να παραδεχτούμε πώς -όσο κι αν φανεί αντιφατικό ή αιρετικό- η ύπαρξη της δουλείας στις τοτινές συνθήκες υπήρξε μεγάλη πρόοδος. Τώρα πια είναι γνωστό ότι ό άνθρωπος κατάγεται από τα ζώα, για τούτο και αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει βάρβαρα -και σχεδόν κτηνώδικα- μέσα για να ξεφύγει απ’ αυτή τη βαρβαρότητα. Όπου εξακολούθησαν να διατηρούνται οι παλιές κοινότητες, από τις Ινδίες ως τη Ρωσία, συγκροτούν εδώ και χιλιάδες χρόνια τη βάση της πιο χοντροκομμένης μορφής κράτους, τον ανατολικό δεσποτισμό. Μόνο όπου αυτές οι κοινότητες διαλύθηκαν, οι λαοί έγιναν κύριοι του εαυτού τους και η παραπέρα εξέλιξή τους οδήγησε στην αύξηση και την πρόοδο της παραγωγής με την εργασία των δούλων. Είναι φανερό πως όσο η ανθρώπινη εργασία ήταν τόσο λίγο παραγωγική, ώστε να προσφέρει μονάχα ένα μικρό πλεόνασμα πάνω απ’ όσο χρειαζόταν για τη συντήρηση, η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, η εξάπλωση του εμπορίου, η ανάπτυξη του κράτους και του δικαίου και η δημιουργία της τέχνης και της επιστήμης ήταν δυνατές μόνο διαμέσου ενός αυξημένου καταμερισμού της εργασίας· αυτός έπρεπε να έχει σα βάση το μεγάλο καταμερισμό της εργασίας ανάμεσα στις μάζες που ασχολούνταν με την απλή χειρωνακτική εργασία, και στους λίγους προνομιούχους πού είχαν στα χέρια τους τη διεύθυνση της εργασίας, το εμπόριο, τις κρατικές υποθέσεις κι αργότερα τις τέχνες και τις επιστήμες. Η πιο απλή και φυσική μορφή αυτού του καταμερισμού της εργασίας υπήρξε ή δουλεία. Ενόψει των ιστορικών συνθηκών του κόσμου της αρχαιότητας, και ειδικά του ελληνικού κόσμου, η εξέλιξη σε μια κοινωνία βασισμένη στον ταξικό ανταγωνισμό μπορούσε να συντελεστεί μόνο κάτω από τη μορφή της δουλείας. Αυτό βέβαια υπήρξε πρόοδος και για τους σκλάβους : φτάνει να σκεφτούμε πως τώρα οι αιχμάλωτοι -απ’ τους οποίους στρατολογούσαν τις μάζες των δούλων- έσωζαν τουλάχιστο τη ζωή τους, ενώ πριν τούς σκότωναν ή, ακόμα πιο παλιά, τους μαγείρευαν.

Πρέπει εδώ να προσθέσουμε πως όλοι οι ιστορικοί ανταγωνισμοί που γεννήθηκαν ίσαμε σήμερα ανάμεσα στις εκμεταλλεύτριες και στις εκμεταλλευμένες τάξεις, ανάμεσα σε κυρίαρχους και κυριαρχούμενους, εξηγούνται από την -σχετικά λίγο ή καθόλου αναπτυγμένη- παραγωγικότητα της ανθρώπινης εργασίας. Όσο ο πραγματικά εργαζόμενος πληθυσμός ήταν τόσο απασχολημένος με την αναγκαστική του εργασία, ώστε δεν είχε τον καιρό ν’ ασχοληθεί με τις κοινωνικές υποθέσεις, με τη διεύθυνση της εργασίας, τα κρατικά και νομικά ζητήματα, την τέχνη και την επιστήμη, ήταν πάντα ανάγκη να υπάρχει μια ιδιαίτερη τάξη που, ελεύθερη από την πραγματική εργασία, να καταπιάνεται μ’ όλα τούτα. Μ’ αυτό τον τρόπο όμως τούτη ή τάξη φόρτωνε συνέχεια στις πλάτες των εργατικών μαζών μια ολοένα και μεγαλύτερη εργασία -για δική της ωφέλεια. Μόνο η τεράστια αύξηση των παραγωγικών δυνάμεων διαμέσου της μεγάλης βιομηχανίας επιτρέπει τον καταμερισμό της εργασίας ανάμεσα σ’ όλα τα μέλη τής κοινωνίας δίχως εξαίρεση. ’Έτσι ό εργάσιμος χρόνος ελαττώνεται και για όλους μένει ελεύθερος χρόνος ώστε να μπορούν να παίρνουν μέρος στις γενικές κοινωνικές υποθέσεις και θεωρητικά και πρακτικά. Μόνο σήμερα λοιπόν κάθε άρχουσα κι εκμεταλλεύτρια τάξη αποδείχνεται άχρηστη και περιττή, αλλά και εμπόδιο στην κοινωνική ανάπτυξη, και μόνο τώρα μπορεί να εξαφανιστεί ολότελα, ακόμα κι αν έχει στα χέρια της την «άμεση δύναμη»[1].

[1] Φ. ’Ένγκελς,  Αντι-Ντν ρινγκ. Στο’Αντι-Ντύρινγκ, ο Ένγκελς, πολεμώντας το φιλελεύθερο και μικροαστικό σοσιαλισμό του Ντύρινγκ, παραθέτει μια συστηματική έκθεση των πολιτικών, φιλοσοφικών και οικονομικών εννοιών του μαρξισμού.

*Από το βιβλίο: Κ . Μάρξ – Φ. Ένγκελς: Κείμενα για την Τέχνη, Εξάντας 1975