Κάθε χρόνο, με την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων που αφορούν την εισαγωγή στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, παρουσιάζονται σε «πρώτο πλάνο» οι υποψήφιοι εκείνοι που η επιτυχία τους «ξεδίπλωσε την τροχιά της» μέχρι την κατάληψη των πρώτων θέσεων.
Οι «πρώτοι» και οι «πρώτες» των σχολών παίρνουν τη θέση τους στους «καταλόγους των αρίστων», ενώ από τον «πρώτο/η των πρώτων» αναζητιέται επίμονα να αναλύσει στις «πίστες του θεάματος» των ΜΜΕ, τη συνταγή της επιτυχίας του.
• Πώς τα άτομα αυτά ερμηνεύουν την επιτυχία τους και πώς νοηματοδοτούν τόσο οι ίδιοι όσο και ο περίγυρος των συνυποψηφίων τους το γεγονός της πρωτιάς τους;
Η έρευνά μας (αποτυπώθηκε στο βιβλίο «Σχολείο, τάξη και ιδεολογία – Τα παραμύθια της σχολικής μας ζωής») βασίζεται στην ανάλυση των στοιχείων δεκάδων συνεντεύξεων που έδωσαν στον ημερήσιο Τύπο οι υποψήφιοι που πρώτευσαν στις Πανελλαδικές Εξετάσεις τα τελευταία 25 χρόνια.
«Οργανωμένο διάβασμα και ισχυρή θέληση»
(Η «πρώτη των πρώτων» το 1994)
Η ανάλυση του «λόγου της επιτυχίας» φανερώνει ότι οι νέοι αριστούχοι, την ίδια ώρα που προβάλλουν την αξία του συστηματικού διαβάσματος, του σχεδιασμού και της θέλησης, «υφαίνουν», ασυναίσθητα, στρατηγικές προβολής της ατομικής τους προσπάθειας, «ανακαλύπτοντας» την επιτυχία τους στις ατομικές-προσωπικές τους δυνατότητες.
Ανεπαίσθητα, με αριστοτεχνικό τρόπο, οι όροι του εκπαιδευτικού «παιχνιδιού» της επιλογής, σύμφωνα με τους οποίους η διαφοροποίηση εκφράζεται με τη μορφή μιας σειράς προτεραιότητας, μετασχηματίζονται σε ουσιαστικές ιδιότητες των «παικτών».
Η ταυτότητα της επιτυχίας ή τα μήλα και η μηλιά
Η αντίληψη που κυριαρχεί στα λόγια των αριστούχων αντιλαμβάνεται τη διαφοροποιημένη επίδοσή τους -ιδιαίτερα σε σχέση με τους συμμαθητές τους που δεν πέτυχαν- σαν προϊόν της ύπαρξης φιλομάθειας, επιμέλειας, εργατικότητας και μεθοδικότητας, σαν άμεση και φυσική συνέπεια των ατομικών διαφορών στις ικανότητες.
Η ανάλυση της σχολικής επιτυχίας με όρους ατομικών ικανοτήτων, η προσγείωσή της στην πίστα της «θέλησης», των «στόχων», του «συστηματικού διαβάσματος», της «αποφασιστικότητας», γενικά της ατομικής προσπάθειας, ουσιαστικά διαγράφει, σύμφωνα με τον Χαράλαμπο Νούτσο, με μια μονοκονδυλιά την αντικειμενική και υλική πραγματικότητα των κοινωνικών σχέσεων.
Όμως η σχολική επιτυχία, όπως βέβαια και η αποτυχία, δεν μπορεί να γίνει κατανοητή παρά μόνο εάν τη δούμε μέσα από το κοινωνικό της πλαίσιο, εάν τη θεωρήσουμε ως ένα φαινόμενο κοινωνικά προσδιορισμένο.
Ας δούμε, λοιπόν, ορισμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά των αριστούχων όπως, τουλάχιστον, διαγράφονται μέσα από τα ίδια τους τα λόγια.
Τι παρατηρούμε; Σε όλες τις περιπτώσεις, οι γονείς έχουν υψηλό καταληκτικό εκπαιδευτικό επίπεδο, εργάζονται σε δουλειές του «λευκού κολλάρου» και επαληθεύουν, κατά βάση, τη λαϊκή παροιμία για τη «μηλιά και τα μήλα».
Οι πρώτοι των σχολών, στις περισσότερες περιπτώσεις, αριστεύουν σε επιστημονικούς κλάδους στους οποίους οι γονείς τους έχουν «μακρόχρονη επιτυχημένη προϋπηρεσία», κάνοντας φανερό ότι η επιτυχία τους είναι αποτέλεσμα εξοικείωσης που δεν αναπτύσσεται, παρά σε εκείνους στους οποίους ο κόσμος της επιστημονικής κουλτούρας είναι ο γενέθλιος κόσμος τους.
Αν πλησιάσουμε τους φακούς της ανάλυσής μας στις υλικές συνθήκες ζωής των αριστούχων θα διαπιστώσουμε ότι στην απόλυτη πλειοψηφία τους, είναι «κληρονόμοι» των μορφωτικών αγαθών και καμιά θαυματουργική εξαίρεση, κανένα παράδειγμα μαθητή που «ξεκίνησε από πολύ χαμηλά και έφτασε πολύ ψηλά» δεν μπορεί να αναιρέσει τη διαπίστωση ότι στους κληρονόμους προνομιούχων καταστάσεων «ανήκει» η σχολική επιτυχία.
Το λεξιλόγιο των «αρίστων» και οι υποδηλώσεις του
Ας «φωτίσουμε», τώρα, τα συστατικά της δήλωσης ενός από τους πρώτους της Ιατρικής στις Γενικές Εξετάσεις του 1997: «Η ατομική μου προσπάθεια έπαιξε το σημαντικότερο ρόλο στην επιτυχία μου» (Χρήστος Ηλίας, Ιατρική 1997)
Τι δηλώνεται και τι υποδηλώνεται με τις παραπάνω λέξεις «ατομική προσπάθεια», «θέληση», «αποφασιστικότητα» που παρουσιάζονται ως οι βασικοί πυλώνες της επιτυχημένης εισόδου στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση;
Υποδηλώνεται με σαφήνεια ότι η θέληση, που είναι η κινητήρια δύναμη για τις σπουδές, βρίσκεται στα «ένδον» του ανθρώπου και δόθηκε ως «δώρο», ως «χάρισμα» από τον Θεό ή τη φύση. Το χάρισμα γίνεται ένα με το πρόσωπο, ανεξάρτητα από την ιστορία του και τη συμμετοχή του σε κάποια κοινωνική ομάδα.
Αλλά εδώ, η λειτουργία των λέξεων αυτών αποκρύπτει εν όλω ή εν μέρει την αλήθεια: η θέληση, η επιθυμία για σπουδές δεν γεννιέται ξαφνικά, αλλά γίνεται μέσω των περιβαλλοντικών ερεθισμάτων (προπαιδεία), που μεταποιώνται στη συνέχεια σε αυτοερεθίσματα (αυτο-παιδεία), και εκδηλώνεται ως ικανότητα προσαρμοστικότητας και επίδοσης.
Τα σχέδια των σρίστων: αναμνήσεις από το μέλλον
«Οι νέοι αριστούχοι προβάλλουν στα σχέδιά τους για το μέλλον τις ίδιες αρετές που περιέχουν οι νεκρολογίες διασημοτήτων»
(Πιερ Μπουρντιέ)
Γνώστες όλων των λεπτομερειών της σχολικής διαδρομής, των επιλογών και των διεξόδων που ανοίγονται μπροστά τους, των επαγγελματικών προοπτικών, των δυνατοτήτων εξέλιξης σ’ αυτή ή την άλλη εξειδίκευση, κοντολογίς, έχουν προετοιμάσει, πολύ πριν τον περπατήσουν, τον δρόμο της ανοδικής τους πορείας, πάνω στον «χάρτη της καριέρας» των επιτυχημένων προσώπων.
«Πάντα ήθελα να γίνω δικαστικός», ομολογεί η 1η στη Νομική Αθηνών το 1997 και ακριβώς το ίδιο υπογραμμίζει την ίδια χρονιά και η 1η στο Μαθηματικό Θεσσαλονίκης «από μικρή ήξερα ότι θα γίνω μαθηματικός».
Οι αντικειμενικές πιθανότητες επιτυχίας «κυοφορούν» ανάλογες προσδοκίες και οι προδιαγραφές των σχεδίων τους για το μέλλον δρομολογούνται στην εσωτερίκευση αλάθητων προγνωστικών που τους έχουν πείσει για το σχολικό και επαγγελματικό προορισμό των ανθρώπων της δικής του κοινωνικής κατηγορίας.
Πρόκειται για μια «ταξική συνήθεια» που κάνει το άτομο να θεωρεί κάποια σχολική ή επαγγελματική επιλογή σα δυνατή και αυτονόητη, σαν πεπρωμένο κοινότυπο και καθημερινό που συναντά αναγκαστικά μέσα στην ίδια του την οικογένεια.
Η χαρτογράφηση του «λόγου της επιτυχίας», όσον αφορά στα μελλοντικά σχέδια των αριστούχων, εμφανίζει ένα ακόμη κοινό συστατικό στοιχείο.
«Θα ακολουθήσω μεταπτυχιακές σπουδές», δηλώνει ο 1ος στη Νομική Θεσσαλονίκης το 1997 και τα ίδια σχέδια προβάλλονται και από τους υπόλοιπους υποψήφιους χωρίς να έχουν επικοινωνήσει ποτέ μεταξύ τους.
Την ίδια στιγμή που οι αριστούχοι γίνονται τα υποκείμενα της πανηγυρικής ανακοίνωσης της επιτυχίας τους, την ίδια στιγμή που εισάγονται στη «βασιλεία των αρίστων», τα σχέδιά τους προηγούνται του παρόντος της επιτυχίας τους.
Οι συνταγές της επιτυχίας κα οι αποδέκτες τους
«Οργάνωση, ψυχραιμία, κουράγιο», είναι η συμβουλή του Κωνσταντίνου Κοσκινά, 1ου στην Ιατρική Θεσσαλονίκης (1996) στους νέους υποψήφιους.
Τι σκοπό έχει η προβολή των «συνταγών της επιτυχίας» που συνοψίζονται μονότονα στο «οργανωμένο διάβασμα – ισχυρή θέληση» και παραπέμπουν στην ατομική προσπάθεια του υποψηφίου;
Αυτοί που νομίζουν ότι μια προτροπή ή μια «οδηγία» θα αύξανε σημαντικά τον αριθμό των μαθητών που θα είχαν σχολικές επιτυχίες αγνοούν ότι μια τέτοια ενέργεια θυμίζει τις απεγνωσμένες προσπάθειες των ανθρώπων εκείνων που νομίζουν ότι συνεννοούνται με έναν ξένο όταν μιλάνε αργά, δυνατά και καθαρά, ενώ ο καθένας μιλά τη δική του γλώσσα.
Χρήστος Κάτσικας, μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου – Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης
e-prologos.gr
