της Δρος Έλσας Νικολαΐδου

Το πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος είναι από τα αρχέγονα ερωτήματα του ανθρώπου. Στην αρχή επιχείρησε να το απαντήσει με μύθους, αλλά η εξήγηση δεν ήταν επαρκής. Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι πραγματοποίησαν πρώτοι το πέρασμα από τον μύθο στον λόγο, επιχειρώντας να ερμηνεύσουν λογικά τις φυσικές διεργασίες. H εξήγηση του κόσμου δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από τα ενδιαφέροντά τους.

Εκεί, όμως, όπου άλλοι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι αναζητούν την αρχή των πάντων, στο ύδωρ, το άπειρο και τον αέρα, ο Ηράκλειτος συλλαμβάνει το πυρ ως αρχή, όχι της σταθερότητας, αλλά της μεταβολής. Ο σκοτεινός φιλόσοφος, σε μια ποιητική διακήρυξή του, αποκλείει τη δημιουργία εκ του μηδενός. Ο κόσμος υπήρχε από πάντα:

«Αυτόν τον κόσμο, όλων των πραγμάτων, δεν τον δημιούργησε ούτε κάποιος θεός ούτε άνθρωπος, αλλά υπήρχε πάντα, υπάρχει και θα υπάρχει ως μια ζωντανή αιώνια φωτιά που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο». (κόσμον τόνδε, τὸν αὐτὸν ἁπάντων, οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον, ἁπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα.) Ηράκλειτος, DK B30

Ο κόσμος μας είναι ένας. Αλλά υπόκειται σε μεταβολές. Χωρίς αρχή και τέλος, ο Κόσμος, η φωτιά, το πυρ ανάβει και σβήνει με μέτρο, επαναλαμβάνοντας μία αέναη κυκλική πορεία. Ο Ηράκλειτος τόλμησε πρώτος να συλλάβει έναν αιώνιο κόσμο, τον δικό μας, αυτόν εδώ τον κόσμο, αποκλείοντας το, γοητευτικό για τον άνθρωπο, θεϊκό σχέδιο της δημιουργίας. Η αυτορρύθμιση του κόσμου του Ηράκλειτου υπάγεται σε μέτρα ήδη καθορισμένα στα οποία υπακούει η γέννηση και φθορά του. Από το μέτρο δεν μπορεί να ξεφύγει κανείς. Ούτε ο Ήλιος, σύμβολο της φυσικής τάξης:

«Ο ήλιος δεν θα ξεπεράσει τα μέτρα·αλλιώς οι Ερινύες, οι προστάτιδες της δικαιοσύνης, θα τον ανακαλύψουν.» (Ἥλιος οὐχ ὑπερβήσεται μέτρα· εἰ δὲ μή, Ἐρινύες μιν Δίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν.) απ. 94

Είναι δύσκολο να παρακολουθήσουμε την Ηρακλείτεια σκέψη; Και όμως. Η σύγχρονη Φυσική, του Einstein, του Hawkins και του Penrose συνομιλούν μαζί της. Ειδικότερα, το κοσμικό μοντέλο που ο Penrose προτείνει δεν απέχει πολύ από τη θεωρία της εκπύρωσης του Ηράκλειτου, κατά την οποία έχουμε αέναη εναλλαγή διαφορετικών κόσμων, χάρη στις μεταμορφώσεις του πυρός.

Το 2020, στην ομιλία του κατά την παραλαβή του βραβείου Νόμπελ Φυσικής, ο Roger Penrose αναφέρθηκε στη θεωρία της Σύμμορφης Κυκλικής Κοσμολογίας (Conformal Cyclic Cosmology) που προϋποθέτει την ύπαρξη πολλών διαδοχικών (άπειρων) κόσμων ή, όπως ονομάζονται, αιώνων (aeons), ο καθένας από τους οποίους προέρχεται από την προσωπική του Μεγάλη Έκρηξη (Big Bang) για να  εξελιχθεί στη συνέχεια.

Ο Penrose εικάζει ότι σε αρκετά δισεκατομμύρια χρόνια, όταν όλα τα αστέρια του σύμπαντος θα έχουν εξατμιστεί, και λόγω της ακτινοβολίας του Hawking όλες οι μαύρες τρύπες θα έχουν χάσει την ενέργειά τους, το σύμπαν θα είναι εντελώς ομοιόμορφο, έμπλεο αχρείαστης ενέργειας. Ως εκ τούτου, θα προσιδιάζει στην αρχική κατάστασή του, την έναρξή του, όπου ένας σύμμορφος μετασχηματισμός (conformal transformation) συνδέει το κενό στο τέλος του χρόνου με το κενό στην αρχή του, σαν μια κορδέλα χαρτί του οποίου οι δύο άκρες ενώνονται σχηματίζοντας ένα δαχτυλίδι. Σε αυτή τη φάση, τα ανενεργά σωματίδια θα επαναδραστηριοποιηθούν (μηδενική εντροπία). Έτσι, η διάλυση του σύμπαντος θα αποτελέσει μία νέα αρχή για ένα νέο σύμπαν, κόσμο, αιώνα. Ο Νομπελίστας μαθηματικός και φυσικός Penrose είναι πεπεισμένος ότι αυτό το μοντέλο του κόσμου είναι το αληθινό.

Η σύλληψη ενός αιώνιου κυκλικού γίγνεσθαι σήμερα παύει να είναι τόσο δυσνόητη και η σκέψη του σκοτεινού φιλοσόφου φωτίζεται από τη σύγχρονη Φυσική. Ο κόσμος του Ηράκλειτου συναντιέται με εκείνον του Penrose, στον ίδιο κοσμικό αιώνα. Τον Αιώνα της ύπαρξης αυτού εδώ του Κόσμου, όλων των πραγμάτων, που υπήρχε από πάντα, υπάρχει και θα υπάρχει.

***

Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Medhigh

πηγή: antikleidi.com