Λίγο έχουν μελετηθεί οι επιπτώσεις της “τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης” στην ταξική πάλη αλλά και σε όλες τις αντιθέσεις που μαστίζουν το σημερινό κόσμο. Κι όμως, αυτή η βιομηχανική επανάσταση, σε αντίθεση με τις προηγούμενες, αντί να δημιουργεί, μαζικά αφαιρεί θέσεις εργασίας, και μάλιστα, όχι μόνο από το βιομηχανικό και τον αγροτικό τομέα, αλλά και τις υπηρεσίες. Μπροστά σε αυτό το φαινόμενο, επανεμφανίζονται διάφορες τάσεις ιδίως στην αποπροσανατολισμένη μάζα των εργαζομένων παγκοσμίως που προφανώς ευνοούν τη διατήρηση του στάτους κβο, της κυριαρχίας της αστικής τάξης: από τον καλογερισμό και το λουδισμό, που φοβάται και “σαμποτάρει” την ανάπτυξη και την εφαρμογή της τεχνολογίας, ως την αποθέωση της τεχνολογίας που θέτει την πολιτική στο περιθώριο, μιας και “αυτόματα”, τάχα, θα πάμε προς την ίση απόλαυση των τεχνολογικών επιτευγμάτων, προς τον κομμουνισμό. Περιττό να ειπωθεί ότι η παραίτηση από την πολιτική αφήνει την αστική τάξη να “παίζει μόνη της” και να θέτει ακόμα και την ίδια την εφαρμογή των τεχνολογικών επιτευγμάτων σε αμφισβήτηση, καθώς μόνο αν τη συμφέρει οικονομικά, περισσότερο από το ήδη υπάρχον επίπεδο της τεχνολογίας, θα την εισάγει στην παραγωγή και την καθημερινότητα. Αυτά και ακόμα περισσότερα ζητήματα πραγματεύεται το παρακάτω άρθρο που συνέγραψε ο σ. Basanta, από το Κομμουνιστικό Κόμμα Νεπάλ (Επαναστατικό Μαοϊκό), το κόμμα που έχει επικεφαλής τον Κιράν.
***
Ο μαρξισμός και ο ρόλος της τεχνολογίας στην ανάπτυξη της κοινωνίας
του σ. Basanta
Ο άνθρωπος είναι ένα έμβιο ον με συνείδηση. Προβαίνει σε εργασία για την κάλυψη των υλικών του αναγκών. Η χρήση της ανθρώπινης γνώσης, ικανοτήτων και εργαλείων ως ένα σύνολο στην κοινωνική πρακτική είναι γνωστή ως εργασία. Ο μαρξισμός πιστεύει ότι η βάση της ανάπτυξης της κοινωνίας είναι η εργασία και αυτή καθιστά τον άνθρωπο διαφορετικό από τα ζώα. Οι ανάγκες του ανθρώπου αυξάνονται. Ως αποτέλεσμα αυτού, χρειάζεται να αναπτύσσει τη γνώση του, τις ικανότητες και τα εργαλεία του προκειμένου να ανταπεξέρχεται στις νέες ανάγκες του. Όλα αυτά τα κάνει μέσω της κοινωνικής πρακτικής. Στη γλώσσα της πολιτικής οικονομίας, η ανθρώπινη εργασία και τα εργαλεία που χρησιμοποιεί στην παραγωγή συνολικά είναι γνωστά ως παραγωγικές δυνάμεις. Ο μαρξισμός θεωρεί ότι αυτές οι παραγωγικές δυνάμεις είναι η κινητήρια δύναμη μιας δεδομένης κοινωνίας.
Αρχικά, στην άγρια κατάσταση, ο άνθρωπος είχε μια φυσική ζωή και τα όργανα του σώματός του ήταν τα εργαλεία για την εργασία του. Στην πορεία του αγώνα του για επιβίωση, τα όργανα του σώματός του αποδείχτηκαν ανεπαρκή για την κάλυψη των αναγκών του. Προκειμένου να ικανοποιήσει τις ανάγκες του, ο άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί χειροποίητα βλήματα, ανέπτυξε τόξα και βέλη, ανακάλυψε τη φωτιά και σφυρηλάτησε το σίδηρο, λιώνοντας στην πορεία σιδηρομεταλλεύματα. Αν ο άνθρωπος δεν είχε αναπτύξει τα εργαλεία για την εργασία του, δηλαδή, την τεχνολογία, ίσως θα περιπλανιόταν στις ζούγκλες και θα έτρωγε ρίζες ακόμα και σήμερα, ή θα είχε εξαφανιστεί προ πολλού. Με την αύξηση των αναγκών της ανθρωπότητας και την ανάπτυξη της κοινωνίας, τα εργαλεία και η τεχνολογία αναπτύχθηκαν επίσης. Αυτή η διαδικασία ανάπτυξης συνεχίζεται και σήμερα, και το ίδιο θα συμβαίνει και στο μέλλον. Πρόκειται, στην πραγματικότητα, για την εκδήλωση της διαλεκτικής ενότητας ανάμεσα στην αναγκαιότητα και την ελευθερία, δηλαδή, την ύλη και τη συνείδηση.
Τι σημαίνει γνώση και εργαλεία; Ο Μαο λέει ότι “Η νόηση του ανθρώπου προκύπτει από την πράξη: χρησιμοποιούμε τον πέλεκυ και τα μηχανήματα για να μετασχηματίσουμε τον κόσμο, και έτσι η νόησή μας βαθαίνει. Τα εργαλεία είναι προεκτάσεις των ανθρώπινων οργάνων. Ο πέλεκυς είναι μια προέκταση των χεριών μας ενώ το τηλεσκόπιο είναι μια προέκταση των ματιών μας. Όλο το ανθρώπινο σώμα και τα όργανά του μπορούν να προεκταθούν”(1). Αυτή είναι η μαρξιστική σκοπιά αναφορικά με τη νόηση και τα εργαλεία της εργασίας. Δεδομένης αυτής, η ανάπτυξη των εργαλείων για την εργασία, δηλαδή, της τεχνολογίας, είναι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο, ο Λένιν γράφει: “Η ανάπτυξη αυτών των φυσικών πόρων με μεθόδους σύγχρονης τεχνολογίας θα παρέχει τη βάση για μια χωρίς προηγούμενο πρόοδο των παραγωγικών δυνάμεων”(2). Έτσι, ο μαρξισμός θεωρεί ότι η βάση της ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας είναι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που προχωρεί με την απεριόριστη διαδικασία ανάπτυξης της ανθρώπινης νόησης και επιστήμης και τεχνολογίας. Ωστόσο, ο ρόλος του ανθρώπου σε αυτή είναι αποφασιστικός.
Στο περίφημο έργο του, “Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους”, ο Ένγκελς ανέφερε ότι η κύρια αιτία για την αλλαγή των εποχών σχετίζεται με την ανάπτυξη των εργαλείων για την εργασία. Κατά την άποψή του, οι πέλεκες και τα βέλη που ο άνθρωπος ανέπτυξε κατά τη φυσική του ζωή άγριας κατάστασης αποτέλεσε τομή και χαρακτήρισε την είσοδο στη βάρβαρη εποχή. Ομοίως, η κατασκευή σιδερένιων οργάνων με το λιώσιμο σιδηρομεταλλευμάτων άνοιξε, στην πραγματικότητα, την πόρτα στην ανθρωπότητα για την είσοδο στην πολιτισμένη εποχή. Αυτή είναι η ιστορική υλιστική άποψη αναφορικά με την αλληλοσυσχέτιση ανάμεσα στην τεχνολογία και την ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας.
Με το πέρασμα του καιρού, οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύχθηκαν περαιτέρω και αυτό συνέβαλε σε μεγάλη μεγέθυνση της παραγωγής. Όμως δεν προκάλεσε μόνο μεγέθυνση, αλλά έθεσε και ένα ζήτημα αναφορικά με την ιδιοκτησία, για το ποιος θα έπρεπε να κατέχει την υπερβάλλουσα παραγωγή, δηλαδή, την υπεραξία. Επρόκειτο, στην πραγματικότητα, για την εκδήλωση της αντίθεσης ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τις σχέσεις παραγωγής. Ο μαρξισμός πιστεύει ότι αυτή η αντίθεση είναι η κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης κοινωνίας. Όταν αυτή η αντίθεση οξυνθεί στον ανώτατο βαθμό ανταγωνισμού, τότε οι παλιές σχέσεις παραγωγής αλλάζουν και, συνεπώς, η κοινωνία οδηγείται σε νέα ύψη. Να πώς η κοινωνία αναπτύσσεται. Ακριβώς για αυτό το ζήτημα ο Μαρξ γράφει: “σε ένα στάδιο της ανάπτυξης, οι παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε σύγκρουση με τις υφιστάμενες παραγωγικές σχέσεις, ή, για να εκφράσουμε το ίδιο πράγμα με νομικούς όρους, με τις σχέσεις της ιδιοκτησίας, μέσα στο πλαίσιο των οποίων ως τότε είχαν κινηθεί. Οι σχέσεις αυτές, από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, μετατρέπονται σε δεσμά τους. Τότε αρχίζει μια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Οι αλλαγές στην οικονομική βάση, οδηγούν συντομότερα ή αργότερα στο μετασχηματισμό όλου του τεράστιου εποικοδομήματος”(3) Να τι λέει ο μαρξισμός για την ανάπτυξη της κοινωνίας.
Στη μακρά πορεία της ιστορίας, η ανθρώπινη κοινωνία έχει υποστεί αλλαγές μέσα από πολλά στάδια. Κατά το παρελθόν η δουλοκτητική κοινωνία προέκυψε από τα σπλάχνα της πρωτόγονης κοινωνίας. Η φεουδαρχική προέκυψε από τα σπλάχνα της δουλοκτητικής κοινωνίας και η καπιταλιστική προέκυψε από τα σπλάχνα της φεουδαρχικής ακριβώς μέσα από αυτή τη διαδικασία. Και είναι η ίδια αντικειμενική διαδικασία μέσα από την οποία ο κομμουνισμός, μέσω του επιστημονικού σοσιαλισμού, θα προκύψει από τα σπλάχνα του ίδιου του καπιταλισμού. Αυτό μας το διδάσκει ο διαλεκτικός και ιστορικός υλισμός.
Παρότι η κατασκευή τόξων, βελών και σιδερένιων εργαλείων δεν ήταν μικρής σημασίας αναφορικά με την ανάπτυξη που έλαβε χώρα στην τότε πρωτόγονη κοινωνία, η αρίθμηση των βιομηχανικών επαναστάσεων στο σύγχρονο κόσμο άρχισε με την κατασκευή της ατμομηχανής. Η κατασκευή της ατμομηχανής θεωρείται ότι έφερε την πρώτη βιομηχανική επανάσταση. Η επινόηση του ηλεκτρισμού και του ατσαλιού, η ανάπτυξη της πληροφορικής τεχνολογίας και, αργότερα, η ανάπτυξη της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης θεωρούνται ως οι βάσεις στις οποίες εδράζονται η δεύτερη, η τρίτη και η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση αντίστοιχα. Οι προηγούμενες επαναστάσεις είχαν εξαρχής προκαλέσει έντονες συζητήσεις. Ωστόσο, το θέμα αυτών των συζητήσεων ήταν περιορισμένο σε σχέση με το σημερινό. Η ρομποτική, δηλαδή, ο αυτοματισμός και η τεχνητή νοημοσύνη, οι βάσεις της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, έχουν ποιοτικά εκτείνει το εύρος της σημερινής συζήτησης. Αξιοσημείωτο είναι ότι τα πράγματα που θεωρούνταν ανέφικτα μέχρι μόλις πριν λίγα χρόνια, έχουν πρακτικά αποδειχτεί τώρα αντικειμενική πραγματικότητα.
Η ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας τώρα δεν είναι περιορισμένη σε έναν μόνο τομέα. Είναι πολυδιάστατη. Εκτείνεται σε ένα μεγάλο εύρος: τρισδιάστατη εκτύπωση, τεχνητή νοημοσύνη, ρομποτική, νανοτεχνολογία, αυτόνομα μη επανδρωμένα αεροσκάφη και οχήματα, βιοτεχνολογία, νευροτεχνολογία κλπ. Όλα αυτά έχουν επιφέρει ένα βαθύ σημάδι στην ανθρώπινη κοινωνία σήμερα. Μερικά από αυτά, μαζί με παραδείγματα, παρουσιάζονται παρακάτω.
Μια ιστοσελίδα του Χονγκόνγκ δημοσίευσε μια είδηση με τίτλο: “12 κινεζικά ρομπότ μάς παίρνουν τις καθημερινές δουλειές μας”(4). Και το άρθρο συνεχίζει ως εξής: Πρώτον, “μια κινεζική εταιρία μειώνει στο μισό το κόστος εργασίας με την πρόσληψη στρατιάς ρομπότ για την τακτοποίηση 200.000 πακέτων την ημέρα”. Δεύτερον, “ένα κινεζικό δικαστήριο στην Κιαοξί έχει εισάγει ρομπότ-οδηγούς που μπορούν να σας κατευθύνουν εκεί που χρειάζεται να πάτε ανάλογα με τις υπηρεσίες που επιθυμείτε, έχουν γνώσεις για τις νομικές και δικαστικές διαδικασίες και είναι επίσης σε θέση να παρέχουν υπηρεσίες νομικών συμβουλών στους επισκέπτες”. Τρίτον, “σχεδόν το 1/4 των εργοστασίων πυρομαχικών στην Κίνα έχουν αντικαταστήσει τους εργάτες με ρομπότ”. Τέταρτον, “ένα ρομπότ με το όνομα Αϊντάμ πήρε βαθμό 134 στα 150 στο μάθημα των μαθηματικών για το Γκαοκάο, τις εισαγωγικές εξετάσεις της Κίνας, σε λιγότερο από 10 λεπτά”. Πέμπτον, ένα “κινεζικό ρομπότ-οδοντίατρος είναι το πρώτο που τοποθετεί εμφυτεύματα στο στόμα του ασθενούς χωρίς οποιαδήποτε ανθρώπινη ανάμειξη”. Έκτον, “το Ξιαογί έγινε το πρώτο ρομπότ με τεχνητή νοημοσύνη που πέρασε τις εξετάσεις για την απόκτηση άδειας εξάσκησης ιατρικού επαγγέλματος”. Έβδομον, “ένα εργοστάσιο ντάμπλινγκ στην Κίνα δεν έχει καθόλου προσωπικό, καθώς τα ρομπότ κάνουν όλοι τη δουλειά 24 ώρες το 24ωρο. Όμως τα ντάμπλινγκ αυτά δεν είναι τόσο γευστικά όσο αυτά που παρασκευάζονται από άνθρωπο” κοκ. Όλα αυτά ήταν πέραν κάθε φαντασίας λίγο καιρό πριν. Ωστόσο, έχουν καταστεί ενώπιόν μας μια αντικειμενική πραγματικότητα.
Πέραν αυτών, πολλά μηχανήματα, όπως το Άντριαν Χ που μπορεί να βάλει 1000 τούβλα την ώρα για να χτίσει έναν τοίχο κτιρίου και το Τρανσπλάντερ (“Μετεμφυτευτής”) που μπορεί να σπείρει ένα εκτάριο ορυζώνων σε μόλις 3 ώρες, χρησιμοποιούνται πλέον σε καθημερινή βάση. Τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη και οχήματα χωρίς οδηγούς έχουν επιτυχώς δοκιμαστεί και τα ανεπτυγμένα έθνη προετοιμάζονται για να τα χρησιμοποιήσουν σύντομα. Πολλοί γνωρίζουν ότι ένα “θηλυκό” ρομπότ ονόματι Σοφία έχει πάρει υπηκοότητα από την κυβέρνηση της Σαουδικής Αραβίας. Μπορεί αυθόρμητα και στη στιγμή να απαντήσει σε ερωτήματα που θέτει οποιοσδήποτε. Είναι η σημερινή πραγματικότητα που έχει προκύψει από την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας.
Παρότι ο Μαρξ δεν είχε τη δυνατότητα να αντιληφθεί τέτοιες εξελίξεις κατά τη διάρκεια της ζωής του, είχε πραγματευτεί τη σχέση ανάμεσα στους εργάτες και την αυτοματοποίηση των μηχανών. Γράφει: “Όταν εντάσσεται στην παραγωγική διαδικασία του κεφαλαίου, το μέσο εργασίας υφίσταται διάφορες μεταμορφώσεις, των οποίων η κορύφωση είναι …ένα αυτόματο σύστημα μηχανημάτων…που τίθεται σε κίνηση με αυτοματισμό, μια κινητήρια δύναμη που αυτο-κινείται: αυτό το αυτόματο σύστημα που αποτελείται από διάφορα μηχανικά και πνευματικά όργανα, ώστε οι ίδιοι οι εργάτες μετατρέπονται σε μόλις τους συνειδητούς συνδέσμους του”(5). Ακόμα και στην αρχική φάση τεχνολογικής ανάπτυξης ο Μαρξ σωστά είχε προβλέψει ότι η ανάπτυξη της τεχνολογίας μπορεί να φτάσει στη δημιουργία αυτόματων μηχανών και είχε πει πως, όποιο και να είναι το επίπεδο της ανάπτυξής της, είναι η ανθρώπινη συνείδηση που ελέγχει τη μηχανή, όχι η ίδια η μηχανή.
Το σημείο στο οποίο χρειάζεται να επιστήσουμε την προσοχή είναι ότι η πρώτη και η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση είχαν στην πορεία δημιουργήσει ένα ευρύ πεδίο για δουλειά για εργάτες, παρότι μερικά ζητήματα είχαν τεθεί αρχικά. Όμως τώρα, η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη, η βάση, δηλαδή, της τέταρτης επανάστασης, έχουν αρχίσει να αντικαθιστούν τον άνθρωπο από ρομπότ, από τις δουλειές εκείνες που η πρώτη και η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση είχαν δημιουργήσει και, συνεπώς, έχουν θέσει τον άνθρωπο σε τέτοιο ρόλο που αυτός παίζει το ρόλο του ενσυνείδητου συνδέσμου των μηχανών. Έχει επιδράσει αυτό όχι μόνο στο βιομηχανικό τομέα, αλλά και στον τομέα των υπηρεσιών. Πρόκειται για ένα νέο φαινόμενο, πάρα πολύ διαφορετικό από αυτά της πρώτης και της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης.
Αυτό το φαινόμενο έχει αναδείξει μια τρομακτική αντίθεση. Όταν τα ρομπότ, που εμπλέκονται στην παραγωγή, δεν αγοράζουν, αλλά οι άνθρωποι που καταναλώνουν στερούνται αγοραστικής δύναμης λόγω της απώλειας της δουλειάς τους, τότε τι θα γίνει με την παραγωγή; Το προφανές αποτέλεσμα στο οποίο οδηγούμαστε δεν είναι μόνο η κατάρρευση του καπιταλισμού, αλλά και η πλήρης διάλυση του ανθρώπινου πολιτισμού συνολικά. Αυτή είναι η κύρια πτυχή της πρόκλησης που τίθεται από την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας σήμερα. Επιπρόσθετα, οι οικολόγοι έχουν επίσης επισημάνει ότι η ανεξέλεγκτη χρήση της τεχνολογίας οδηγεί ολόκληρη την ανθρωπότητα στην πλήρη καταστροφή. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Ντέιβιντ Ατένμπορο γράφει: “Η κατάρρευση του πολιτισμού και του φυσικού κόσμου βρίσκεται πια στον ορίζοντα”(6). Αυτό το είπε σε μια Σύνοδο του ΟΗΕ για το Κλίμα που πρόσφατα έλαβε χώρα στην Πολωνία με εκπροσώπους από 200 και πλέον χώρες.
Στο ίδιο πλαίσιο, ο Πήτερ Φρέηζ, αριστερός κοινωνιολόγος και γνωστός δημοσιογράφος, έκδωσε το 2016 ένα σημαντικό βιβλίο. Το ονόμασε: “Τα τέσσερα μέλλοντα: Η ζωή μετά τον καπιταλισμό”. Ακριβώς στην πρώτη πρόταση της εισαγωγής του βιβλίο γράφει: “Δυο φαντάσματα πλανώνται πάνω από τη Γη στον 21ο αιώνα: αυτά της οικολογικής καταστροφής και του αυτοματισμού”. Στο βιβλίο αυτό, το συμπέρασμα που συνάγει είναι ότι το τέλος του καπιταλισμού βρίσκεται κοντά λόγω αυτών των δύο φαντασμάτων.
Όχι μόνο συνήγε σε αυτό το βιβλίο το συμπέρασμα ότι το τέλος του καπιταλισμού επίκειται, αλλά και προέβλεψε τέσσερα πιθανά κοινωνικά συστήματα που θα εγκαθιδρυθούν ανάλογα με το τότε επίπεδο παραγωγής και την πολιτική διανομής που θα επιλέξει η κοινωνία. Αυτά είναι: πρώτον, αν η παραγωγή είναι άφθονη και η πολιτική διανομής είναι υπέρ της ισότητας μετά τον καπιταλισμό, τότε το κοινωνικό σύστημα θα είναι ο κομμουνισμός. Δεύτερον, αν η πολιτική διανομής είναι υπέρ της ισότητας, όμως η παραγωγή δεν είναι άφθονη, τότε το κοινωνικό σύστημα μετά τον καπιταλισμό θα είναι ο σοσιαλισμός. Τρίτον, αν η παραγωγή είναι άφονη μέσω της ενοικίασης λογισμικού από λίγους πλούσιους ανθρώπους, όμως η κοινωνική ιεραρχία δεν θα αλλάξει, τότε το κοινωνικό σύστημα μετά τον καπιταλισμό θα είναι οραντιερισμός. Και τέταρτον, αν υπάρχει ανεπάρκεια στην παραγωγή και η ταξική ιεραρχία επίσης δεν αλλάξει στη μετακαπιταλιστική κοινωνία, τότε ένα πολύ μικρό τμήμα της προνομιούχας τάξης θα προσφύγει στην εξολόθρευση όλων των χωρίς δουλειά και “χρησιμότητα” ανθρώπων, ώστε να καταστήσει το μέλλον της ασφαλές διά παντός. Αυτό το σύστημα το όρισε εξολοθρευτισμό. Οι τέσσερις πιθανότητες που πρόβλεψε για τη μετακαπιταλιστική εποχή δεν είναι απλώς το αποτέλεσμα της υποκειμενικής του φαντασίας, γιατί υπάρχει αντικειμενική βάση για να φτάσει κανείς σε αυτό το συμπέρασμα.
Τα αποτελέσματα της ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι ορατά παντού στις μέρες μας. Και έχουν προκαλέσει μια έντονη συζήτηση παγκοσμίως. Προφανώς, οι οπτικές γωνίες εξέτασης του ζητήματος είναι διαφορετικές και για αυτό η συζήτηση είναι έντονη. Συνολικά, οι απόψεις που διατυπώνονται σε αυτή μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε δύο κύρια ρεύματα. Αυτά είναι το αστικό και υπέρ του στάτους κβο ρεύμα και το προλεταριακό και υπέρ της αλλαγής ρεύμα. Αυτά εξετάζονται εν συντομία παρακάτω.
Πρώτα από όλα, ας μιλήσουμε για το αστικό και υπέρ του στάτους κβο ρεύμα. Κυρίως οι άνθρωποι που ανήκουν στην εργατική τάξη και τοποθετούνται σε αυτό το ρεύμα πιστεύουν ότι τα ρομπότ και η τεχνητή νοημοσύνη μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τις δυνατότητές τους για εργασία και, συνεπώς, να θέσουν μια υπαρξιακή απειλή για την ίδια την ανθρωπότητα. Ο αρθρογράφος Τομ Γουότσον, σε ένα άρθρο του έβαλε τον τίτλο “Όταν τα ρομπότ κάνουν όλη τη δουλειά, πώς θα ζουν οι άνθρωποι;”(7). Ομοίως, μια έκθεση που προετοίμασε η εταιρία συμβούλων Μακ Κίνσευ και Σία γράφει: “Ο αυτοματισμός με τα ρομπότ θα μειώσει ως το 2030 κατά 800 εκατομμύρια τις θέσεις εργασίας”(8). Η Ουόλ Στρητ Τζέρναλ γράφει: “Οι μισοί εργαζόμενοι της Ιαπωνίας μπορεί να αντικατασταθούν από ρομπότ ή προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης εντός των επόμενων 10-20 ετών, ανέφερε σε έκθεση που δημοσιεύτηκε την Τετάρτη το Ερευνητικό Ινστιτούτο Νομούρα”(9). Κατά τον ίδιο τρόπο, ο δρ.Γιουβάλ Νόα Χαράρι, διάσημος ιστορικός και καθηγητής του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ γράφει ότι “Η τεχνητή νοημοσύνη και ο αυτοματισμός θα δημιουργήσουν μια “παγκόσμια μη χρήσιμη τάξη””(10) κλπ. Οι άνθρωποι που ανήκουν στην εργατική τάξη και τοποθετούνται σε αυτό το ρεύμα δείχνουν να είναι πιο φοβικοί επειδή βλέπουν τις δουλειές τους να χάνονται από τα ρομπότ, όμως δεν βλέπουν καμία εναλλακτική για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος.
Οι καπιταλιστές και τα ιδρύματά τους επίσης έχουν άποψη για τον κοινωνικό ρόλο του αυτοματισμού και της τεχνητής νοημοσύνης. Και φαίνονται πολύ ευχαριστημένοι με αυτό. “Η Τράπεζα της Αμερικής πρόσφατα ισχυρίστηκε ότι τα αυτοματοποιημένα συστήματα θα κάνουν σχεδόν τις μισές βιομηχανικές εργασίες εντός μιας γενιάς – εξοικονομώντας το εκπληκτικό ποσό των 9 τρις $ σε εργατικά κόστη”(11), γράφει ο Τομ Γουότσον. Ομοίως, η έκθεση της Πράις Γουτερχάους Κούπερς υπηρηφάνως σχολιάζει ότι “η Τεχνητή Νοημοσύνη θα συμβάλλει με 15,7 τρις $ στην παγκόσμια οικονομία το 2030, ποσό που υπερβαίνει το αντίστοιχο της συνολικής παραγωγής της Κίνας και της Ινδίας αθροιστικά”(12). Όλα αυτά δείχνουν τη σοβαρότητα της επερχόμενης κατάστασης, την οποία προκαλεί η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Και δεν πρέπει να εξετάζεται χαλαρά, όπως πριν.
Από την άλλη, απαντώντας στο ερώτημα πώς τα προβλήματα της ανεργίας που ο αυτοματισμός προκαλεί μπορούν να λυθούν, ο Μπιλ Γκέητς, ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στον κόσμο, λέει: “Το ρομπότ που σου παίρνει τη δουλειά θα πρέπει να φορολογείται” (13). Και όχι μόνο αυτό. Εμμέσως υπέδειξε ότι ο σχετικός φόρος θα πρέπει να αποζημιώνει εκείνους τους εργάτες που χάνουν τις δουλειές τους από τα ρομπότ και όσους χρειάζεται. Η καπιταλιστική τάξη που αποσπά επιπρόσθετη υπεραξία με τη χρήση τεχνολογίας είναι εξαιρετικά χαρούμενη με την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και της ρομποτικής.
Ας δούμε τώρα το προλεταριακό και υπέρ της αλλαγής ρεύμα. Όσοι αποκαλούν τον εαυτό τους κομμουνιστή, ισχυρίζονται ότι εκπροσωπούν αυτό το ρεύμα. Ωστόσο, όλες οι απόψεις που συμπίπτουν σε αυτό το ρεύμα δεν έχουν κοινή θέση αναφορικά με τις δυνατότητες και προκλήσεις που θέτει η ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Αντίθετα, διαιρούνται σε διαφορετικές τάσεις, που μπορούν κυρίως να κατηγοριοποιηθούν ως εξής:
Πρώτον, υπάρχει μια τάση που ισχυρίζεται ότι είναι προλεταριακή, όμως, στην πράξη, εκπροσωπεί το αστικό ρεύμα. Μπορεί να ονομαστεί δεξιά ρεβιζιονιστική τάση. Φαίνεται ότι ανησυχεί για τις προκλήσεις που δημιουργούν η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη, ωστόσο, δεν έχει ούτε μια ξεκάθαρη ιδέα ούτε μια ατζέντα για την αντιμετώπιση των προκλήσεων με επιστημονικό τρόπο. Ουσιαστικά, αυτή η τάση δεν έχει καμία βασική διαφορά από αυτή του αστικού και υπέρ του στάτους κβο ρεύματος. Πρόκειται για μια τάση που βρίσκεται στην ουρά της αστικής τάξης.
Δεύτερον, υπάρχει μια τάση που ισχυρίζεται ότι είναι επαναστατική, όμως είναι, στην πράξη, ορθόδοξη. Οι οπαδοί αυτής της τάσης συμφωνούν ότι η τεχνολογία έρχεται με νέες δυνατότητες που συνοδεύονται αρχικά από προκλήσεις, όμως δεν θεωρούν απαραίτητο να εμβαθύνουν στο πρόβλημα. Παρακάμπτουν το ζήτημα, επικαλούμενοι το προηγούμενο με τους Λουδίτες που αρχικά έσπαγαν τις μηχανές γνεσίματος, γιατί πίστευαν ότι τους έπαιρναν τη δουλειά, όμως όταν περισσότερες θέσεις εργασίας δημιουργήθηκαν, ήταν ευχαριστημένοι. Πιστεύουν ότι πρόκειται για μια συνήθη διαδικασία και, επομένως, δεν θεωρούν απαραίτητο να σταθούν στο ρόλο που η ανάπτυξη της τεχνολογίας παίζει στο καθορισμό της ιδεολογικής και πολιτικής γραμμής, της στρατηγικής και της τακτικής της επανάστασης. Χωρίς να μπαίνουν στον κόπο να προβούν σε συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης, πιστεύουν πως ό,τι ορθά κατάλαβαν ότι ίσχυε χτες, ισχύει και σήμερα. Με αυτό τον τρόπο, όμως, κατρακυλούν στον υποκειμενισμό κατά την ανάλυση της αντικειμενικής κατάστασης στη χώρα και την εκπόνηση μιας επαναστατικής γραμμής που να ταιριάζει σε αυτή. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια συντηρητική μαρξιστική τάση. Αντιλαμβάνεται την επανάσταση με δογματικό τρόπο, όμως δεν μπορεί να την αναπτύξει.
Τρίτον, υπάρχει μια τάση που θέτει μπροστά την τεχνολογία και βάζει το μαρξισμό-λενινισμό-μαοϊσμό στην άκρη, υπό το πρόσχημα της δημιουργικής ανάλυσης της ιδιαίτερης αντικειμενικής κατάστασης που δημιουργεί η ανάπτυξη της τεχνολογίας. Οι απολογητές αυτής της τάσης πιστεύουν ότι ο ρόλος του ανθρώπου στην παραγωγή κατακρημνίζεται, γιατί η τεχνολογία έχει καταστεί η κύρια παραγωγική δύναμη στην κοινωνία. Κατ’ αυτούς, οποιοσδήποτε μπορεί να αξιοποιήσει την επιστήμη και την τεχνολογία ανάλογα με τις ανάγκες του γιατί πρόκειται για αταξικά πράγματα όπως η φύση, και έτσι, όλοι μπορούν να έχουν ίσα δικαιώματα σε αυτά τώρα, όπως είχε ο άνθρωπος με τη φύση τις πρώτες μέρες της πρωτόγονης κοινωνίας. Ισχυρίζονται ότι καμία καπιταλιστική κρατική εξουσία δεν μπορεί να ελέγξει την επιστήμη και την τεχνολογία, γιατί πρόκειται για την γνώση που οποιοσδήποτε, ανεξαρτήτως τάξης προέλευσης, μπορεί να αξιοποιήσει. Λέγοντας όλα αυτά, ισχυρίζονται ότι η ταξική πάλη δεν είναι πλέον η κύρια πτυχή της σημερινής κοινωνίας.
Σε αυτό το πλαίσιο, ένας αριστερός θεωρητικός νεπαλέζος ακαδημαϊκός, ο Ράμες Σουνουουάρ, γράφει: “Ως αποτέλεσμα της επαναστατικής αλλαγής, της επανάστασης που η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν φέρει στο πεδίο της παραγωγής, είναι πιθανό όλα τα προβλήματα και συγκρούσεις που προκύπτουν από την έλλειψη των απαραίτητων μέσων στην κοινωνική ζωή να τερματιστούν”(14). Αυτή η αντίληψη, που πιστεύει ότι η ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας επιλύει το πρόβλημα της ταξικής σύγκρουσης, δεν στέκεται στις γραμμές του μαρξισμού. Αναμφίβολα, σχετίζεται με το μεταμοντερνισμό και το μεταμαρξισμό, και όχι με τον διαλεκτικό και τον ιστορικό υλισμό. Αυτό που ισχύει είναι ότι ο ταξικός ανταγωνισμός ανάμεσα στην “παγκόσμια μη χρήσιμη τάξη” μαζί με όλους τους εργαζομένους, που αναμένεται να χάσουν τις δουλειές τους από τον αυτοματισμό, από τη μια, και την καπιταλιστική άρχουσα τάξη, που απολαμβάνει μονοπώλιο στην επιστήμη και την τεχνολογία και όλα τα μέσα παραγωγής, από την άλλη, είναι βέβαιο ότι θα οξυνθεί περαιτέρω μελλοντικά. Παρ’ όλα αυτά, πώς συνάγει ένα τέτοιο παράλογο σκεπτικό; Πρόκειται για μια σοβαρή παρέκκλιση από το μαρξισμό και όχι μια δημιουργική ανάπτυξή του.
Σαφώς, η λογική τους ότι η ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας έχει αυξήσει το εύρος της οικονομικής παραγωγής είναι σωστό. Ανοίγει το δρόμο για την δημιουργία άφθονου συλλογικού πλούτου, κάτι που αποτελεί μια από τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την οικοδόμηση του κομμουνισμού. Ωστόσο, το δόγμα τους ότι “η παραγωγική δύναμη της σημερινής εποχής είναι η επιστήμη και η τεχνολογία και, ομοίως, ο επερχόμενος σοσιαλισμός θα βασίζεται στην επιστήμη και την τεχνολογία”(15) δεν έχει καμία σχέση με το μαρξισμό. Πρόκειται για τεχνολογισμό. Με το πρόσχημα της δημιουργικής ανάπτυξης του μαρξισμού, η σκέψη που ωθεί τις εργαζόμενες μάζες μακριά από το μαρξισμό διάκειται ενάντια στην προλεταριακή στάση. Δεν αποτελεί έκπληξη, επομένως, ότι αυτή η τάση έχει, με αυτό τον τρόπο, καταστεί ένας ειλικρινής υπέρμαχος της αστικής τάξης.
Τέταρτον, υπάρχει η επαναστατική τάση που βασίζεται στο μαρξισμό. Οι επαναστάτες σε αυτή την τάση πιστεύουν ότι η ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι το αποτέλεσμα της συνολικής γνώσης που η ανθρωπότητα έχει συσσωρεύσει στην πορεία της ταξικής πάλης, της πάλης για την παραγωγή και τον επιστημονικό πειραματισμό. Στην πραγματικότητα, η ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης έχει τη δύναμη να ανεβάσει τον ανθρώπινο πολιτισμό σε νέα, χωρίς προηγούμενο, ύψη. Αυτή η χωρίς προηγούμενο ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας φέρνει μεγάλες δυνατότητες και προκλήσεις. Οι κομμουνιστές επαναστάτες εντός αυτής της τάσης πιστεύουν ότι χρειάζεται να αναπτύξουν μια στρατηγική και τακτική της προλεταριακής επανάστασης για να μετατρέψουν αυτή τη δυνατότητα σε πραγματικότητα και να απαλλαχτούν από τις προκλήσεις. Έτσι πρέπει να τα αντιλαμβάνεται αυτά ένας πραγματικός κομμουνιστής σήμερα.
Η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και του αυτοματισμού είναι, στην πραγματικότητα, η ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης, που σήμερα έρχεται αντιμέτωπη με τις επικρατούσες καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Οι καπιταλιστές πάντοτε δίνουν έμφαση στην ανάπτυξη και αξιοποίηση της τεχνολογίας ώστε αυτή να τους βοηθά να αποσπούν περισσότερη υπεραξία από την επένδυσή τους. Ωστόσο, αυτό προκαλεί μείωση της απασχόλησης, αύξηση όσο ποτέ των ανέργων και ημιαπασχολούμενων, των ορδών της “παγκόσμιας μη χρήσιμης τάξης”, για να παραφράσουμε το Χαράρι, και έτσι διευρύνει το χάσμα της ανισότητας ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Όλα αυτά οδηγούν σε μια κατάσταση όπου η αντίθεση ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τις σχέσεις παραγωγής, δηλαδή, η αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία, προσεγγίζει το βαθμό της έκρηξής της.
Και όχι μόνο αυτό: η ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας έχει συμβάλει στην όξυνση και άλλων βασικών αντιθέσεων του κόσμου. Στην παρούσα κατάσταση, όπου ο ιμπεριαλισμός των ΗΠΑ έχει εξασθενίσει στον παγκόσμιο ανταγωνισμό και ο νεοφιλελευθερισμός έχει επίσης αποτύχει, αποπειράται τώρα να επανεπιβάλλει την παγκόσμια ηγεμονία του με το σύνθημα “Να κάνουμε την Αμερική μεγάλη ξανά”. Οι υπερδυνάμεις, πρωτίστως η Ρωσία και η Κίνα, σχολαστικά παρακολουθούν αυτές τις κινήσεις των ΗΠΑ. Εντείνεται ο εμπορικός πόλεμος, ιδίως ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κίνα. Όλα αυτά έχουν επιταχύνει την παγκόσμιας κλίμακας διαδικασίας πόλωση ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, και έτσι, οι ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις επίσης οξύνονται. Μερικοί προβλέπουν ότι αυτή η κατάσταση μπορεί να οδηγήσει σε έναν καταστροφικό Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου θα χρησιμοποιηθούν καταστροφικά πυρηνικά όπλα. Επιπρόσθετα, οξύνεται και η αντίθεση ανάμεσα στον ιμπεριαλισμό και τα καταπιεζόμενα έθνη και λαούς, δηλαδή η κύρια αντίθεση στον κόσμο σήμερα. Δεν θα πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι η χωρίς προηγούμενο ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης που προκλήθηκε από νέες εφευρέσεις και ανακαλύψεις στην επιστήμη και την τεχνολογία βρίσκεται στη ρίζα της έντασης όλων των βασικών αντιθέσεων του κόσμου σήμερα.
Μιλώντας συγκεκριμένα, η αντίθεση ανάμεσα στις τόσο εντατικά ανεπτυγμένες παραγωγικές δυνάμεις και τις επικρατούσες σχέσεις παραγωγής σίγουρα θα φτάσει στην κορύφωσή της στο μέλλον. Οι ιμπεριαλιστικές άρχουσες τάξεις θα προσπαθήσουν να αμβλύνουν την αντίθεση αυτή με την εισαγωγή κάποιων διακοσμητικών αλλαγών στις συνήθεις οικονομικές τους πολιτικές και τις πολιτικές τους γενικότερα. Παρ’ όλα αυτά, οποιαδήποτε μεταρρύθμιση δεν είναι δυνατό να αμβλύνει αυτή την αντίθεση ακόμα και για μια σύντομη περίοδο στη δεδομένη κατάσταση, ούτε η ιμπεριαλιστική παγκόσμια τάξη, που την υπέθαλψε, θα την επιλύσει. Έτσι, το ιμπεριαλιστικό σύστημα εμπλέκεται σε τέτοιες αντιθέσεις που δεν μπορούν έστω και προσωρινά να αμβλυνθούν με ειρηνικά μέσα. Αυτό δείχνει ότι στο μέλλον θα έρθουν μέρες χάους και εξέγερσης σε όλο τον κόσμο. Τα σημάδια αυτής της κατάστασης είναι ήδη ορατά στον ορίζοντα.
Με δεδομένη αυτή την κατάσταση, υπάρχουν μόλις τρεις δυνατότητες ενώπιον του κόσμου. Πρώτον, η ανάδυση ενός κύματος προλεταριακών επαναστάσεων στα περισσότερα μέρη του κόσμου, δεύτερον, ο καταστροφικός Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος και, τρίτον, η αυθόρμητη, αλλά ταχύτατη διάλυση του ίδιου του ανθρώπινου πολιτισμού. Η πρώτη ανοίγει το δρόμο στην αντικατάσταση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής που επικρατούν και την εγκαθίδρυση των σοσιαλιστικών στη θέση τους. Αυτή είναι η κύρια τάση σήμερα. Η δεύτερη καταστρέφει όλα όσα έχει πετύχει η ανθρωπότητα. Αν αυτές οι δύο δυνατότητες δεν γίνουν πράξη, τότε θα έρθει η τρίτη. Θα προκαλέσει παγκόσμια ανεργία, ελλείψεις, πείνα, “παράνομες” μεταναστεύσεις, οικολογικές καταστροφές, διακοινοτικές και διαθρησκευτικές συγκρούσεις, περιφερειακούς πολέμους κλπ. Προοπτικά, όλα αυτά βαθμιαία θα οδηγήσουν στο τέλος ολόκληρο τον ανθρώπινο πολιτισμό. Όπως και να καταρρεύσει ο καπιταλισμός, ορθά δικαιώνει αυτό που οι Μαρξ και Ένγκελς εννοούσαν λέγοντας “Όλα όσα οι καπιταλιστές παράγουν αποτελούν τους νεκροθάφτες τους” στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Κατ’ αυτό τον τρόπο, οι κομμουνιστές επαναστάτες, το προλεταριάτο και όλες οι καταπιεζόμενες τάξεις σε όλο τον κόσμο πρέπει συνειδητά να παλέψουν σκληρά για την υλοποίηση της πρώτης δυνατότητας. Δεν υπάρχει άλλη επιλογή. Η επιτυχία των σοσιαλιστικών επαναστάσεων όχι μόνο θα διαφυλάξουν τον ανθρώπινο πολιτισμό, αλλά επίσης θα ανοίξουν τον δρόμο προς μια ευημερούσα ανθρώπινη κοινωνία με ισότητα, τον κομμουνισμό.
Συμπερασματικά, ως αποτέλεσμα της όξυνσης της αντίθεσης ανάμεσα στην άνευ προηγουμένου ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και των αναχρονιστικών καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, ο κόσμος οδεύει πλέον προς μια μεγάλη αναταραχή, εν μέσω της σημερινής κατάστασης της “ηρεμίας πριν την καταιγίδα”. Σε αυτή την κατάσταση, δεν υπάρχει άλλος δρόμος για τους κομμουνιστές επαναστάτες από το να εργαστούν για την προετοιμασία της παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης, όχι μόνο για να απελευθερώσουν τις καταπιεζόμενες τάξεις από τα δεσμά του ιμεπριαλισμού, αλλά για να σώσουν επίσης τον ανθρώπινο πολιτισμό. Η επιστήμη και η τεχνολογία δεν έχουν τη δική τους τάξη: υπηρετούν την τάξη που τις καθοδηγεί. Μόνο μετά την επιτυχία της προλεταριακής επανάστασης μπορεί η πρωτοπορία του προλεταριάτου να αξιοποιήσει την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας προς το συλλογικό συμφέρον του προλεταριάτου, των καταπιεζόμενων τάξεων και των λαϊκών μαζών. Και μόνο τότε η επιστήμη και η τεχνολογία δεν θα αποτελεί κατάρα που αφαιρεί θέσεις εργασίας από τον άνθρωπο, αλλά μια ευλογία που υπηρετεί τον ανθρώπινο πολιτισμό, εμποδίζει οικολογικές καταστροφές, περιορίζει την εργάσιμη ημέρα, παρέχει εργασία στην “παγκόσμια μη χρήσιμη τάξη” και, σε αυτή την πορεία, δημιουργεί άφθονο συλλογικό πλούτο απαραίτητο για την οικοδόμηση του κομμουνισμού παγκοσμίως. Έτσι, η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης όχι μόνο προετοιμάζει το αντικειμενικό έδαφος που είναι ευνοϊκό για την προλεταριακή επανάσταση σχεδόν σε όλο τον κόσμο, αλλά και φέρνει τον κομμουνισμό πιο κοντά με την εκπληκτική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, κάτι που είναι απαραίτητο για τη δημιουργία άφθονου συλλογικού πλούτου για την ανθρωπότητα.
Σημειώσεις
1.Μάο Τσε Τουνγκ, Διαλεχτά Έργα, τόμος 9, σ.133 (σ.parapoda: “Ομιλία για το άρθρο του Σακάτα (Σόιτσι)”, 24 Αυγούστου 1964)
2.Λένιν, Διαλεχτά Έργα, τόμος 27, σ.257 (σ.parapoda: “Τα άμεσα καθήκοντα της σοβιετικής εξουσίας”, 28 Απρίλη 1918)
3.Μαρξ, Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας, πρόλογος, σ.4
4.South China Morning Post, 24/01/2018
5.Μαρξ, Γκρουντρίσε, σ.531 (σ.parapoda:στα ελληνικά, τ.Β’,σ.531)
6.The Guardian, 03/12/2018
7.The Guardian, 08/03/2016
8.BBC, 29/11/2017
9.WSJ, 03/12/2015
10.NYT,03/03/2018
11.The Guardian,03/12/2018
12.PwC, 27/06/2017
13.Quartz,17/02/2017
14.Journey to Socialism, σ.44
15.Στο ίδιο, σ.44.
Μετάφραση parapoda. Το αρχικό κείμενο δημοσιεύτηκε στην αγγλόφωνη έκδοση του θεωρητικού περιοδικού του ΚΚ Νεπάλ (Επαναστατικού Μαοϊκού), Maoist Outlook, τεύχος Ιούλη 2019, σ.σ.11-17.
e-prologos.gr
