Τα Εξάρχεια την περίοδο της Κατοχής ήταν μια γειτονιά λαϊκή, όπου ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ δρούσαν δυναμικά, αλλά και ο δωσιλογιμός, οικονομικός και στρατιωτικός.
Η συνοικία των Εξαρχείων πήρε το όνομά της από κάποιον Ηπειρώτη έμπορο, ονόματι Έξαρχο, ο οποίος άνοιξε ένα μεγάλο κατάστημα γενικού εμπορίου στην περιοχή, στις αρχές του 18ου αιώνα. Η ταξική διαστρωμάτωση των Εξαρχείων υπήρξε ήδη από το 1865 εργατική, καθώς στα Εξάρχεια κατοικούσαν εργάτες και οικοδόμοι, που προέρχονταν κυρίες από τα νησιά των Κυκλάδων. Κατά την περίοδο της Κατοχής, τα Εξάρχεια υπήρξαν μια από τις συνοικίες που εντάχθηκαν σχεδόν μαζικά στην ΕΑΜική Εθνική Αντίσταση. Εντός της συνοικίας δρούσε και τοπικός λόχος του ΕΛΑΣ σε συνθήκες ασφυκτικές και βαθιάς παρανομίας, καθώς στη γειτονική συνοικία του Κολωνακίου, οι Γερμανοί και τα Τάγματα Ασφαλείας είχαν ισχυρό έρεισμα, στην ντόπια αστική ταξική και τους μεσαίας κατηγορίας εμπόρους.
Το 1943, στα Εξάρχεια εντοπίζεται η δωσιλογική δράση κάποιου εμπόρου, ονόματι Νίκος Έξαρχος. Δεν στάθηκε κατορθωτό να εξακριβωθεί, το εάν και το πώς συνδέεται με την οικογένεια του πρώτου εμπόρου με το ίδιο όνομα, όμως θεωρούμε αρκετά πιθανό να προερχόταν από την ίδια οικογένεια. Για τον Έξαρχο της Κατοχής ελάχιστα είναι γνωστά. Γνωρίζουμε ότι εκμεταλλεύτηκε τις συνθήκες πείνας της εποχής και πλούτιζε εμπορευόμενος τρόφιμα και λάδι, σε συνθήκες μαύρης αγοράς. Ο Έξαρχος συμμετείχε στην οργάνωση και τη στρατολογία δωσιλογικών ενόπλων ομάδων, συμμοριτών δηλαδή, που συνεργάζονταν με την Ειδική Ασφάλεια, τη Γκεστάπο της Μέρλιν και τα Τάγματα Ασφαλείας.
Στοιχεία για αυτόν αποκαλύπτονται μέσα από τις διάφορες καταθέσεις μαρτύρων, στις δίκες των δωσιλόγων του 1945-1947. Στην κατάθεσή του, ο θεατρικός συγγραφέας Θανάσης Τσουμπρής αναφέρει:
“Πιάστηκα στις 4 Απριλίου 1943 από τους Γερμανούς. Μεταφέρθηκα στη Μέρλιν όπου βασανίστηκα για να μαρτυρήσω Έλληνες πατριώτες. Με υπέβαλλαν σε φρικτά βασανιστήρια. Με κρέμασαν με τα πόδια ψηλά σε μια τροχαλία και με χτυπούσαν. Στην ομάδα αυτών που με συνέλαβαν και με πήγαν στους Γερμανούς ήταν και ο Έξαρχος. Στα κρατητήρια τον είδα να βασανίζει προσωπικά τον Πασιανίδη, που μαζί με τη Βαρβέρη ανήκαν στην ΕΠΟΝ. Δεν υπάρχει κανένα ελαφρυντικό για αυτόν τον άνθρωπο”.
(Νίκος Καρκάνης, Οι δοσίλογοι της Κατοχής, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983, σελ. 243.)
Ο Έξαρχος δεν υπήρξε απλώς και μόνο μέλος κάποιας δωσιλογικής συμμορίας τραμπούκων της εποχής, αλλά καθώς διέθετε τα οικονομικά μέσα, υπήρξε οργανωτής των δωσιλογικών συμμοριών του Πολυτεχνείου, οι οποίες παρεισέφρυαν στο σπουδαστικό κίνημα και κατέδιδαν, απήγαγαν και δολοφονούσαν σπουδαστές και σπουδάστριες της ΕΠΟΝ, του ΕΑΜ και άλλων μικροομάδων. Ο Έξαρχος υπήρξε στενός συνεργάτης των Γερμανών. Το 1944, τον συνέλαβαν εικονικά για “κομμουνιστική δράση” και τον έκλεισαν στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου. Εκεί έδρασε για ένα μικρό διάστημα ως χαφιές τους, καταδίδοντας κομμουνιστές από τους παράνομους κομματικούς πυρήνες του στρατοπέδου. Μερικούς μήνες μετά, οι Γερμανοί απέσυραν τον Έξαρχο από το Χαϊδάρι και τον έστειλαν να λειτουργήσει ως χαφιές κατά τα γεγονότα του μπλόκου του Γκύζη.
Επίσης, ο Έξαρχος ευθύνεται για την εν ψυχρώ δολοφονία, με βασανιστήρια πολλών μελών της ΕΠΟΝ και του ΕΑΜ, όπως ο Πασιανίδης, φοιτητής της ΕΠΟΝ Πολυτεχνείου, που αναφέραμε παραπάνω. Ο Πασιανίδης υποβλήθηκε προσωπικά από τον Έξαρχο σε διάφορα βασανιστήρια. Του ξερίζωσε τα δόντια και του έσπασε το τύμπανο του αυτιού του. Μετά από βασανιστήρια ημερών και όντας τέλεια παραμορφωμένος, ο Πασιανίδης εκτελέστηκε. Η μαρτυρία της Μαρίας Μοντεσάντου, μέλους του ΕΑΜ αναφέρει ότι Έξαρχος βρισκόταν στο γραφείο των Ες- Ες κατά τη δική της σύλληψη, ενώ ο μάρτυρας κατηγορίας Μ. Ρούσος, σπουδαστής του Πολυτεχνείου αναφέρει ότι ο Έξαρχος συνέλαβε προσωπικά τον φοιτητή Αρχήτα.
(Νίκος Καρκάνης, Οι δοσίλογοι της Κατοχής, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983, σελ. 244.)
Άλλες καταθέσεις μαρτύρων αναφέρουν σχετικά με τον Έξαρχο:
Χατζηλάμπρου: Καταθέτει ότι στο μπλόκο του Γκύζη, ο Έξαρχος κατέδιδε Έλληνες πατριώτες στα Τάγματα Ασφαλείας.
Σοφία Συλάζωφ, γεωπόνος: Καταθέτει ότι ο Έξαρχος συνέλαβε προσωπικά τον Πασιανίδη και τον υπέβαλε σε βασανιστήρια.
Αλίκη Γεωργιάδου, φοιτήτρια: Καταθέτει ότι τη Μεγάλη Βδομάδα του 1944, ο Έξαρχος επιχείρησε να τη συλλάβει στο σπίτι της. Καθώς δεν τη βρήκε εκεί συνέλαβε τον γαμπρό της και τον Θανάση Τσουμπρή. Αργότερα, η ίδια είδε τον Έξαρχο να ληστεύει έναν περαστικό στα Εξάρχεια.
Χρήστος Δημόπουλος: Καταθέτει ότι ο Έξαρχος βασάνισε το γιο του, που αργότερα εκτελέστηκε στη Μέρλιν, παρά το γεγονός ότι ο Έξαρχος έλαβε από αυτόν 110 λίρες για να αποφυλακιστεί το παιδί του.
Αλέξανδρος Σφήκας: Καταθέτει ότι ο Έξαρχος είχε κυριολεκτικά ερημώσει με τις συλλήψεις του, το Πολυτεχνείο. Όλοι οι συλληφθέντες από αυτόν ανήκαν στην ΕΠΟΝ του Πολυτεχνείο, εκτός από έναν που ανήκε στην οργάνωση ΕΣΑΣ και απελευθερώθηκε αμέσως.
Κ. Κρέτσας: Καταθέτει ότι ο Έξαρχος είχε συλλάβει δεκάδες φοιτητές της ΕΠΟΝ Πολυτεχνείου και τους υπέβαλε σε απάνθρωπα βασανιστήρια, παραδίδοντάς τους και στις γερμανικές αρχές.
Δ. Παυλάκης: Επιβεβαίωσε ότι ο Έξαρχος είχε συλλάβει τουλάχιστον τρεις ΕΠΟΝίτες σπουδαστές του Πολυτεχνείου.
(Νίκος Καρκάνης, Οι δοσίλογοι της Κατοχής, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983, σελ. 244-245.)
Ενδιαφέροντα στοιχεία παρουσιάζει και η ίδια η απολογία του Νίκου Έξαρχου στο δικαστήριο των δοσιλόγων. Αρχικά, ο Έξαρχος αναφέρει ότι όπως όλος ο εθνικιστικός κόσμος είχε ενταχθεί και αυτός στα τάγματα εργασίας του Μανιαδάκη. Εκεί γνώρισε τον Χρήστο Χατζώκο που ήταν πράκτορας των Ες-Ες. Αναφέρει ότι για μικρό διάστημα εντάχθηκε εθελοντικά στην πυροσβεστική. Κατά την Κατοχή εντάχθηκε στην Ειδική Ασφάλεια, στην ομάδα του Παναγιωτόπουλου, στο ίδιο διάστημα που ο πατέρας του είχε φύγει για εργασία στη Γερμανία. Σε κάποια συγκέντρωση της οργάνωσης ΟΕΔΕ, ανάμεσα σε άλλους χωροφύλακες είδε ξανά τον Χατζώκο. Αναφέρει ότι οι κατηγορίες εναντίον του είναι όλες πλαστές και κατασκευασμένες από κομμουνιστές, που τον εκδικούνταν γιατί αγάπησε κάποια Αγάπη Λομάγιαρ και μετά την εγκατέλειψε.
Αρνήθηκε ότι ευθύνεται για τη σύλληψη και το θάνατο του Παστιανίδη και κλείνοντας την απολογία του, αναφέρει ότι είναι και ο ίδιος αντιστασιακός, αλλά εθνικόφρων, καθώς κλείστηκε στο Χαϊδάρι από τους Γερμανούς, όπου και βασανίστηκε. Για τη συμμετοχή του στα Ες-Ες αρνήθηκε κάθε ανάμιξη, αλλά δέχθηκε ότι υπηρέτησε στα Τάγματα Ασφαλείας, της οδού Ριζάρη, με διοικητή τον συνταγματάρχη Μανέτα.
Τελικά, το δικαστήριο επέβαλε τη θανατική ποινή στο Νίκο Έξαρχο και ο συνήγορος υπεράσπισης ζήτησε να του αποδοθούν ελαφρυντικά “λόγω σύγχυσης”. Το δικαστήριο δεν δέχθηκε τα ελαφρυντικά, αλλά σύστησε να δοθεί χάρη στον Έξαρχο, λόγω του νεαρού της ηλικίας του. Ήταν μόλις 22 ετών.
(Νίκος Καρκάνης, Οι δοσίλογοι της Κατοχής, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983, σελ. 245-247.)
Η απόφαση του δικαστηρίου εκδόθηκε επίσημα στις 10 Μαρτίου 1945.
Η μετέπειτα μοίρα του Νίκου Έξαρχου παραμένει σκιώδης. Διάφορες πηγές αναφέρουν ότι υπήρξε ο πρώτος δοσίλογος που εκτελέστηκε με απόφαση δικαστηρίου. Αναφέρεται επίσης ότι κατά την εκτέλεσή του φώναξε “Χάιλ Χίτλερ”. Ωστόσο, τα παραπάνω δεν μπορούν τεκμηριωθούν με ακρίβεια και να διαπιστωθούν χωρίς αμφιβολία. Πιθανώς, ο Έξαρχος να μην εκτελέστηκε, καθώς τα δωσιλογικά δικαστήρια εκτέλεσαν ελάχιστους δωσιλόγους της Κατοχής, αποδίδοντάς τους συνήθως, ελάχιστες ποινές κράτησης και εκδίδοντας δεκάδες αθωωτικά ή απαλλακτικά βουλεύματα. Πρόκειται για την περίοδο που στο στόχαστρο της αστικής δικαιοσύνης βρίσκονται οι κομμουνιστές, η ΕΑΜική Εθνική Αντίσταση και ο προοδευτικός κόσμος της εποχής. Έτσι, ίσως ο Νίκος Έξαρχος υπήρξε ένας από τους πολλούς δωσιλόγους που έμειναν στη φυλακή για 5-6 χρόνια αργότερα απελευθερώθηκαν με χαριστικούς όρους. Εάν πάντως, κατέληξε στο απόσπασμα, πρόκειται για μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις απόδοσης δικαιοσύνης, στο διάστημα 1945-1947.
Κλείνοντας, να επισημάνουμε ότι ο επικεφαλής της νεοναζιστικής Χρυσής Αυγής, Νίκος Μιχαλολιάκος εξέδωσε το 2001, το βιβλίο: Ομάδα Κρούσης Λόγχη, με το ψευδώνυμο “Νίκος Έξαρχος”. Πιθανώς, το ψευδώνυμο εμπνέεται από τον παραπάνω δοσίλογο.
