Στον Ιστορικό του Περίπατο ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης «διδάσκει» στους Αθηναίους σημαντικές στιγμές από την Κατοχή και τον Εμφύλιο

Γράφει η Μαρία Λούκα

Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Κατσής

Ο Rolan Barthes υποστήριζε ότι οι χώροι συνιστούν «λόγους», ότι οι κάτοικοι μιας πόλης δεν είναι απλοί χρήστες της. Είναι αναγνώστες και συγγραφείς μαζί. Μόνο που κομμάτια αυτών των λόγων, ενδεχομένως τα πιο άβολα, τραυματικά ή οδυνηρά, σκοπίμως αφομοιώνονται από τον εξευγενισμό και την τσιμεντένια ομοιομορφία της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής, με αποτέλεσμα να τα διαβάζουμε σπανίως, να περνάμε από μπροστά τους και να μην τα αναγνωρίζουμε, να βιώνουμε αυτή την πόλη αφυδατωμένη από το ιστορικό της φορτίο.

Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τις καίριες αποσιωπήσεις ή τις μονοσήμαντες προσεγγίσεις των σχολικών εγχειριδίων μας αποκόπτει από την κατανόηση κρίσιμων πτυχών της σύγχρονης ιστορίας που διαμόρφωσε το ελληνικό κράτος, συγκροτώντας ατομικές και συλλογικές ταυτότητες.

Μ’ αυτή την έννοια οι Ιστορικοί Περίπατοι του Μενέλαου Χαραλαμπίδη έχουν έναν αποκαλυπτικό χαρακτήρα. Σε βοηθούν να ανιχνεύσεις θραύσματα μνήμης στον αστικό ιστό, επανασημασιοδοτώντας τόπους και κτίρια που είναι σημαδεμένα από την ιστορία της Αντίστασης, των Δεκεμβριανών αλλά και του ανομολόγητου ταμπού του δοσιλογισμού.

«Διοργάνωσα τον πρώτο ιστορικό περίπατο τον Οκτώβριο του 2013 με σκοπό να αναδείξω την επέτειο της απελευθέρωσης της Αθήνας από τους Ναζί, γιατί είχε ξεχαστεί. Ήταν ένα εγχείρημα συμβολής στο δημόσιο προβληματισμό για την ελληνική παραδοξότητα, που έγκειται στο ότι η Πολιτεία όρισε ως κεντρική μνημονική αναφορά την έναρξη του πολέμου και όχι την απελευθέρωση. Κάποια στιγμή στους περιπάτους έφτασαν να συμμετέχουν 1000 άτομα. Αυτό, όμως, δε μου επέτρεπε τη διαδραστικότητα που επιθυμούσα. Γι’ αυτό από τον περασμένο Δεκέμβρη ξεκίνησα το Athens History Walks, δηλαδή ιστορικούς περιπάτους με μικρές ομάδες ατόμων (20-30 άτομα τη φορά) για να έχουμε τη δυνατότητα να συζητάμε, να σχολιάζουμε φωτογραφίες, να κινούμαστε ελεύθερα παντού στην πόλη.

Δεδομένου ότι ουσιαστικά δεν διδασκόμαστε τη σύγχρονη ιστορία στο σχολείο, η αντίληψη που έχουμε για αυτή έχει διαμορφωθεί σε μεγάλο βαθμό από αφηγήματα πολιτικών φορέων τα οποία, ως τέτοια, είναι επιλεκτικά, φωτίζουν πτυχές του παρελθόντος που τα εξυπηρετούν και αποσιωπούν άλλες που δεν συμφωνούν μαζί τους. Για πολλούς λόγους, η επιστημονική γνώση δεν έχουν βρει διέξοδο στον δημόσιο χώρο.

Το ρόλο αυτό, της διάδοσης της επιστημονικής γνώσης στην κοινωνία, αναλαμβάνει η Δημόσια Ιστορία. Οι ιστορικοί περίπατοι που πραγματοποιώ είναι μια δράση Δημόσιας Ιστορίας και παράλληλα μια επιλογή η γνώση να γίνει δημόσιο κτήμα και να φωτιστεί η χαμένη μνήμη της πόλης. Αν κάποιος περπατήσει στο Παρίσι ή το Άμστερνταμ θα διαπιστώσει ότι το πρόσφατο παρελθόν είναι σημειωμένο στην πόλη. Στην Ελλάδα έχουμε οχυρωθεί πίσω από τα μνημεία της αρχαιότητας, λες κι αυτή η πόλη δεν έχει σύγχρονη ιστορία. Το παρελθόν της Κατοχής και της Αντίστασης στην πόλη, έχει αποσιωπηθεί.

Αυτό συνέβη αρχικά για πολιτικούς λόγους. Μετά τον Εμφύλιο οι νικητές δεν ήθελαν να μιλήσουν για την Αντίσταση, γιατί μιλώντας για την Αντίσταση έπρεπε αναγκαστικά να μιλήσουν για το ΕΑΜ. Μεταπολιτευτικά η έννοια της Αντίστασης άρχισε να χάνει τον πολιτικό της πρόσημο. Η Αντίσταση έγινε Εθνική, παλλαϊκή και η μοναδική παραφωνία ήταν οι λίγοι που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές.  Δεν αναφερόμαστε στα υποκείμενα και τους όρους της Αντίστασης και αποφεύγουμε με κάθε τρόπο να ξεδιπλώσουμε την κουβέντα γι’ αυτούς που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή», λέει ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης.

Αυτό ακριβώς, το πιο ένοχο και απείραχτο μυστικό εκείνης της εποχής, ήταν το αντικείμενο του ιστορικού περιπάτου της περασμένης Κυριακής. Η Ελλάδα κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ανέπτυξε ένα από τα πιο μαζικά και δραστήρια αντιστασιακά κινήματα πανευρωπαϊκά. Παράλληλα, όμως, με την οργάνωση της Αντίστασης, προχώρησε πολύ πιο μειοψηφικά προφανώς και η οργάνωση της συνεργασίας με τους κατακτητές. Τομή σε αυτή τη διεργασία αποτέλεσε η δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας με ειδική νομοθεσία της κατοχικής κυβέρνησης Ράλλη το 1943.

Προσωπικότητες των μέχρι πριν λίγα χρόνια σκληρά αντιμαχόμενων πολιτικών δυνάμεων (Λαϊκό Κόμμα και Κόμμα Φιλελευθέρων) συσπειρώθηκαν ενάντια στο ΕΑΜ και δε δίστασαν να φτιάξουν και να οπλίσουν μια φονική παραστρατιωτική μηχανή, η οποία σε αγαστή συνεργασία με τους Ναζί διέπραξε ορισμένα από τα πιο ειδεχθή εγκλήματα, όπως ήταν το Μπλόκο της Κοκκινιάς ή οι μαζικές εκτελέσεις στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Στα Τάγματα Ασφαλείας υπολογίζεται ότι  εντάχθηκαν περίπου 25.000 άνθρωποι. Ωστόσο, το πλέγμα του δοσιλογισμού ήταν πολύ πιο διευρυμένο και εμπεριείχε έναν αστερισμό οργανώσεων, δομών και υπηρεσιών ορισμένες από τις οποίες είχαν προπολεμικές ρίζες.

Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης έκανε μια εισαγωγή για το ζήτημα του δοσιλογισμού στην πλατεία Κάνιγγος στα άτομα που είχαν δηλώσει συμμετοχή στον περίπατο και κατηφορίσαμε προς την οδό Γλάδστωνος. Κάπως συνέβη μέσα από αυτές τις πικρές αλλά τόσο οξυδερκείς συσχετίσεις που παράγει η ιστορία, εκείνη την ημέρα να συμπληρώνονται 21 μήνες από τη δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου στη συγκεκριμένη οδό.

Στη συμβολή με την Πατησίων βρίσκονταν τα γραφεία της Εθνικής Σοσιαλιστικής Πατριωτικής Οργάνωσης (ΕΣΠΟ). Η βασική της δράση την περίοδο της Κατοχής ήταν η στρατολόγηση Ελλήνων με σκοπό να πολεμήσουν για τη Βέρμαχτ εναντίον του Κόκκινου Στρατού. Δεν κατάφεραν όμως να συγκροτήσουν ένα ελληνικό ένοπλο τμήμα κι αυτό ήταν μια αντανάκλαση της επίδρασης του αντιστασιακού κινήματος. Επιπλέον, εκμεταλλευόμενη τον λιμό, η ΕΣΠΟ οργάνωνε συσσίτια.

Όσοι λάμβαναν φαγητό ήταν υποχρεωμένοι να παρακολουθήσουν τις προπαγανδιστικές διαλέξεις  για τους κινδύνους του μπολσεβικισμού. Παράλληλα, η οργάνωση προσέλκυε τους λιμοκτονούντες Αθηναίους προσφέροντάς τους ευκαιρίες επιβίωσης μέσω της αποστολής τους στη Γερμανία προς εργασία. Το Σεπτέμβρη του 1942 η αντιστασιακή οργάνωση Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζόμενων Νέων (ΠΕΑΝ) ανατίναξε τα γραφεία της ΕΣΠΟ, σκοτώνοντας τον αρχηγό της. Στη συνέχεια οι συνεργάτες των Ναζί κατόρθωσαν να καταδώσουν πολλά στελέχη της ΠΕΑΝ, τα οποία συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν. Τον πιο μαρτυρικό θάνατο είχε η Ιουλία Μπίμπα, η γυναίκα που κουβάλησε τη βόμβα κρυμμένη σ’ ένα καρότσι από το Κουκάκι μέχρι εκεί. Υπέστη άγρια βασανιστήρια και εκτελέστηκε με γκιλοτίνα στη Βιέννη.

.

ΟΜενέλαος Χαραλαμπίδης εξιστορούσε τα γεγονότα όταν φτάσαμε έξω από τα κατεβασμένα ρολά του κοσμηματοπωλείου, όπου δολοφονήθηκε βάναυσα ο Ζακ Κωστόπουλος. «Εδώ συνέβη κάτι, επίσης, τραγικό. Εδώ σκότωσαν το Ζακ» είπε. Μας έδειξε το μνημείο των εκτελεσθέντων αγωνιστών της ΠΕΑΝ. Σκεφτόμουν ότι αν υπήρχε κάτι που μπορεί να έκανε λιγότερο αδυσώπητη τη μοναξιά της βάρβαρης θανάτωσης του Ζακ, ήταν το δικό τους βλέμμα, μαρμάρινο αλλά σίγουρα πιο ανθρώπινο από όλα τα υπόλοιπα που με την απάθεια της απονεκρωμένης ζωής παρακολούθησαν τη δολοφονία. Ότι τα βαμμένα με το ροζ της οργής και του πένθους ρολά της βιτρίνας που έσπασε πάνω σ’ ένα σώμα, λειτουργούν κι αυτά ως μνημείο. Ότι η συνομιλία των δύο μνημείων συναρθρώνεται στην ανοιχτή εκκρεμότητα να απελευθερωθούν τα εδάφη που αποικιοποιήθηκαν από το ακροδεξιό μίσος.

Ο δεύτερος σταθμός ήταν η Πανεπιστημίου 64. Σήμερα είναι μια στοά με εμπορικά καταστήματα. Τότε στεγάζονταν εκεί η ρουλέτα του Μαυροκέφαλου. Οι κατακτητές χρησιμοποιούσαν αυτούς τους χώρους για να χρηματοδοτήσουν τις δραστηριότητες τους αλλά και για λόγους κατασκοπίας. Πάντα με τη σύμπραξη πρόθυμων ντόπιων, όπως ο Ε. Κωνσταντινίδης που ήταν επικεφαλής μιας ομάδας πρακτόρων εναντίον του ΕΑΜ και εκτελέστηκε από το κίνημα την περίοδο των Δεκεμβριανών. Ελάχιστοι από τους δοσίλογους καταδικάστηκαν μεταπολεμικά. Ακόμα κι αυτοί, όμως, που καταδικάστηκαν είχαν εξαιρετικά ευνοϊκή μεταχείριση και οι περισσότεροι αποφυλακίστηκαν μέχρι το 1951. Μόλις δύο εκτελέστηκαν στην Αθήνα με απόφαση του ελληνικού κράτους. Κάποιοι εκτελέστηκαν από τις αντιστασιακές οργανώσεις του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ. Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης τόνισε ότι από την μέχρι τώρα έρευνα του προκύπτει πως το 80% των εκτελεσμένων από τις δύο οργανώσεις ανήκαν τεκμηριωμένα στο τμήμα του ένοπλου δοσιλογισμού.

Ο τρίτος σταθμός ήταν η οδός Παπαρηγοπούλου στην πλατεία Κλαυθμώνος. Μέσα στην πλατεία κάποιοι άστεγοι και απόκληροι προσπαθούσαν να βρουν λίγη σκιά για να ξαποστάσουν ή να κρυφτούν από το φως και τον κόσμο. Στα αριστερά, εκεί που σήμερα στεγάζονται το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών κι ένα καφέ, βρίσκονταν η έδρα της φασιστικής οργάνωσης Μπουντ (Σύνδεσμος), στην οποία ενσωματώθηκε το 1943 η Ένωση Φίλων Χίτλερ. Οι Έλληνες πράκτορες των οργανώσεων αυτών, εντόπιζαν τις οδούς διαφυγής των Ελλήνων προς τη Μέση Ανατολή και τους παγίδευαν. Ήταν, επίσης, υπεύθυνοι για καταδόσεις, συλλήψεις και δολοφονίες μελών του ΕΑΜ. Μεταξύ των θυμάτων τους ήταν και η 17χρονη αγωνίστρια Ηρώ Κωνσταντοπούλου.

Στο νούμερο οχτώ της οδού Σίνα, αυτό που θα αντικρίσει ένας περαστικός είναι ένα περιφραγμένο κενό οικόπεδο με αγριόχορτα εγκατάλειψης και ένα δέντρο στο κέντρο. Δεν υπάρχει τίποτα που να θυμίζει τη διαβόητη Εθνική Ένωσις «Ελλάς» (ΕΕΕ ή Τρία Έψιλον). Ήταν μια αντισημιτική, πρωτοφασιστική και αντικομμουνιστική στη συνέχεια οργάνωση που σχηματίστηκε το 1927 στη Βόρεια Ελλάδα. Την περίοδο της Κατοχής επέκτεινε την προδοτική και σκοτεινή της δράση στην Αθήνα σε απόλυτη ευθυγράμμιση με τις ορέξεις των Ναζί. Η κύρια επιδίωξη τους ήταν ο εντοπισμός Εβραίων εμπόρων. Τους εκβίαζαν και τους κατέδιδαν. Από το 1943 και μετά έφτιαξαν ειδικά αντικομμουνιστικά τμήματα κυνηγώντας ανηλεώς αριστερούς, τους βασάνιζαν στο χώρο τους και για να ικανοποιήσουν το μένος τους, ζητούσαν να κάνουν κι αυτοί εκτελέσεις, πράγμα που τους επιτράπηκε σε κάποιες περιπτώσεις από τους Γερμανούς.

Η προτελευταία στάση ήταν στο ύψος του Νομισματικού Μουσείου. Κάτσαμε στη φιλόξενη και δροσερή αυλή του Μουσείου και ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης μας εξηγούσε ότι απέναντι ακριβώς την περίοδο της Κατοχής βρίσκονταν διάφοροι χώροι εστίασης και ψυχαγωγίας των Γερμανών. Στον τελευταίο όροφο του σημερινού πολυκαταστήματος, οι Γερμανοί είχαν κατασκευάσει μια πεζογέφυρα που τους συνέδεε με το απέναντι κτίριο της οδού Αμερικής, όπου βρισκόταν η Αθηναϊκή Λέσχη. Εκεί γευμάτιζαν συχνά αξιωματούχοι των Ναζί, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τη γέφυρα για να αποφεύγουν το θέαμα του εξαθλιωμένου κόσμου στο πεζοδρόμιο της Πανεπιστημίου. Στο αρχειακό υλικό που μας έδειξε υπήρχαν αφίσες που διαφήμιζαν το φαγητό συγκεκριμένων εστιατορίων χωρίς κανένα αίσθημα αιδούς απέναντι στα κάρα που μάζευαν τα σκελετωμένα πτώματα εξαιτίας του κατοχικού λιμού. Εκμηδενίστηκε η αξία της ζωής. Κι αυτό προκύπτει από ένα ακόμα σοκαριστικό στοιχείο που παρέθεσε ο ιστορικός. Η δεύτερη αιτία θανάτου μετά το λιμό το 1942 στην Αθήνα ήταν τα τροχαία ατυχήματα παρά το γεγονός ότι δεν κυκλοφορούσαν πολλά αυτοκίνητα στην Αθήνα. Μεθυσμένοι Ναζί φεύγοντας τα βράδια από τα μαγαζιά που γλεντούσαν, σκότωναν για πλάκα με τα αυτοκίνητα τους διερχόμενους πολίτες.

Η τελευταία στάση που δένει κόμπο το στομάχι ήταν στην οδό Μέρλιν 6 στο Κολωνάκι. Ένα γιγαντιαίο κτίριο που υπόσχεται «ομορφιά» καταδεικνύει την απροθυμία του ελληνικού κράτους να διασώσει το παρελθόν του και επισκιάζει το γλυπτό του Θανάση Απάρτη στην είσοδο με τη μικρή πλακέτα «Εδώ ήταν το κολαστήριο της Γκεστάπο 1941- 1944». «Στην Ελλάδα έχουμε μια μεγάλη έλλειψη μνημείων για εκείνη την εποχή. Πρόκειται για μια πολιτική επιλογή του τι επιλέγουμε να αναδείξουμε στο δημόσιο χώρο. Το συγκεκριμένο μνημείο αναφέρεται γενικά σε πατριώτες, αποκρύπτοντας ότι το 90% των ανθρώπων που μεταφερθήκαν εδώ και βασανίστηκαν ήταν μέλη του ΕΑΜ», σχολιάζει ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης.  Στις εγκαταστάσεις που γκρεμίστηκαν ήταν τα κεντρικά των SS όπου δραστηριοποιούταν εκτός των άλλων 186 Έλληνες διερμηνείς, καταδότες και βασανιστές. Ένας από αυτούς, ο Γιώργος Έξαρχος, που κατέδωσε μια ολόκληρη ομάδα του ΕΑΜ Πολυτεχνείου ήταν ο πρώτος που δικάστηκε μεταπολεμικά και ένας από τους δυο που εκτελέστηκαν στην Αθήνα. Επέλεξαν μάλιστα να τον εκτελέσουν στο Σκοπευτήριο Καισαριανής σε μια κίνηση μάλλον υβριστική για το αίμα των εκατοντάδων αντιστασιακών (στη συντριπτική τους πλειοψηφία κομμουνιστές) που είχε ποτίσει εκείνο το χώμα.

Καταλήξαμε στον Εθνικό Κήπο, σε μια απόμερη και ήσυχη γωνιά, που παρουσιάστηκαν ορισμένες φωτογραφίες και ακολούθησε συζήτηση μεταξύ του ιστορικού και των συμμετεχόντων. Ήταν Κυριακή μεσημέρι με ήλιο. Μάλλον υπήρχαν πιο ανέμελα πράγματα να ξοδέψει κανείς το χρόνο του αλλά σίγουρα αυτή η εμπειρία ακόμα και τις στιγμές που σε μούδιαζαν τα υπόκωφα μηνύματα που εκπέμπουν οι δρόμοι, ήταν συναρπαστική. Γιατί ο χώρος δεν είναι απλώς το υλικό φόντο της ανθρώπινης παρουσίας. Πάνω του έχουν εγγραφεί συγκρούσεις, οράματα, ματαιώσεις και απωθημένα, αφήνοντας ενεργά ίχνη στο σήμερα. Το κομμάτι του δοσιλογισμού δεν είναι μόνο ένα ελάχιστα μελετημένο συντελεσθέν γεγονός. Είναι μαζί μια αντίθεση που στοίχειωσε την ελληνική κοινωνία, γιατί δεν αντιμετωπίστηκε κατάματα με όρους αλήθειας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Κουκουλώθηκε, λειάνθηκε και επέστρεψε σε μεγάλο βαθμό αναβαπτιζόμενο σε ρυθμιστή της μεταπολεμικής πραγματικότητας, συντηρώντας ισχυρούς θύλακες ακροδεξιάς στον κρατικό μηχανισμό.

«Τα τελευταία δέκα πέντε χρόνια εστιάζω σε μια παράλληλη μακροχρόνια έρευνα που κάνω για το δοσιλογισμό, ετοιμάζοντας ένα καινούργιο βιβλίο. Τα τεκμήρια προκύπτουν από την προσωπική μου έρευνα που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στα βρετανικά και τα διάσπαρτα και κατακερματισμένα ελληνικά αρχεία. Για τους ιστορικούς η πρώτη ύλη είναι τα αρχεία. Μόνο που για το συγκεκριμένο ζήτημα τα ελληνικά αρχεία είτε έχουν καταστραφεί, είτε δεν έχουν ανοίξει ακόμα στην έρευνα. Ένας λόγος που συμβαίνει αυτό είναι κάποιοι από τους δοσίλογους έπαιξαν ρόλο στη μεταπολεμική Ελλάδα. Αυτό δυσκολεύει και καθυστερεί την έρευνα. Ο,τι λέω, όμως, στους περιπάτους είναι προϊόν τεκμηρίωσης και είναι επιλογή μου να είναι ένα project προσωπικό και να έχω εγώ την ευθύνη αυτών που λέω. Δεν είναι μια απλή ξενάγηση. Αυτό που εντυπωσιάζει τον κόσμο είναι ότι, αν και περνάμε από μέρη γνωστά, μαθαίνει για άγνωστα και σημαντικά γεγονότα που εκτυλίχθηκαν εκεί, βλέπει τα πολλαπλά στρώματα της μνήμης της Αθήνας, τα οποία κρύβονται κάτω από την άσφαλτο και πίσω από τα κτίρια. Βλέπει αλλιώς την πόλη, όχι σαν τουρίστας. Το ίδιο συνέβη και σε μένα. Έμαθα την ιστορία και είδα αλλιώς την πόλη» καταλήγει ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης.

Είναι σημαντικό να μαθαίνουμε την πόλη μας. Λίγο πονάει. Είναι, όμως, ένα διάβημα συνειδητοποίησης και ενδυνάμωσης απέναντι σε ιστορικές αναθεωρήσεις, σχετικισμούς και διαστρεβλώσεις που κυκλοφορούν αφειδώς, λαδώνοντας τις μηχανές του σκοταδισμού και του φασισμού.

Στο ¨εξώφυλλο”: “Χώρος Ιστορικής Μνήμης 1941-1944” βρίσκεται στον οδό Κοραή 4 στο κτίριο όπου είχε εγκατασταθεί το Γερμανικό Φρουραρχείο Αθηνών

*Τα ιστορικά στοιχεία που αναφέρονται στο άρθρο προέρχονται από την έρευνα του Μενέλαου Χαραλαμπίδη

Στο www.athenshistorywalks.com υπάρχουν όλες οι πληροφορίες για τους περιπάτους, μπορεί κάποιος ή κάποια να γραφτεί στο mailing list και να λαμβάνει ενημερώσεις και εκεί κλείνουν θέσεις οι συμμετέχοντες. Μπορεί κάποιος/α να ενημερώνεται για το πρόγραμμα και να επικοινωνεί με τον ιστορικό μέσω των σελίδων του στο facebook 

https://www.facebook.com/menelaos.charalampidis.77 Και https://www.facebook.com/Menelaos-Haralabidis-874551622575314/

πηγή: popaganda