Η φράση αυτή έρχεται από το μακρινό 1945 και είναι του Σκωτσέζου βιολόγου και φαρμακολόγου, Αλέξανδρου Φλέμινγκ ο οποίος ανακάλυψε την πενικιλίνη και τιμήθηκε για το έργο του με Βραβείο Νόμπελ. Πέραν όμως αυτού του ύψιστου επιστημονικού κατορθώματος, ο Φλέμινγκ φαίνεται πως ήταν και βαθύς γνώστης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Γι′ αυτό και με τη διάσημη αυτή φράση του, φαίνεται πως προέβλεψε, όπως συχνά επισημαίνεται στη μέρες με έναν δραματικό τόνο, το «τέλος των αντιβιοτικών» υπό την έννοια πως δεν θα είναι πλέον αρκετά για τη θεραπεία λοιμώξεων, πάντα εξαιτίας της λάθος χρήσης τους.

Σήμερα, ζούμε σε αυτή την εποχή. Την εποχή που μια σειρά λανθασμένων πρακτικών – που βέβαια ξεπερνούν την πρόβλεψη του Φλέμινγκ- έχουν οδηγήσει σε αυτό που οι επιστήμονες ονομάζουν «γιγάντωση των superbags» δηλαδή των υπερανθεκτικών μικροβίων στα (υπάρχοντα) αντιβιοτικά (AMR).

H διεθνής επιστημονική κοινότητα κάνει λόγο για μια από τις μεγαλύτερες απειλές για τη δημόσια υγεία ενώ ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει αρχίσει καμπάνιες ενημέρωσης.

Οι ειδικοί εκτιμούν ότι περίπου το 70% των βακτηρίων που μπορούν να προκαλέσουν μόλυνση είναι ήδη ανθεκτικά σε τουλάχιστον ένα αντιβιοτικό που χρησιμοποιείται συνήθως για τη αντιμετώπισή τους.

Ουσιαστικά πρόκειται για μια «αόρατη απειλή» τόσο εξαιτίας της φύσης του εχθρού όσο και εξαιτίας της μη επαρκούς επικοινωνίας του προβλήματος και της αδυναμίας να αντιληφθούμε τη σοβαρότητα της κατάστασης.

Ήδη όμως το AMR κοστίζει κάθε χρόνο εκατοντάδες χιλιάδες ζωές παγκοσμίως. Περίπου 700.000 άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο λόγω της ανθεκτικότητας των μικροβίων στα αντιβιοτικά (AMR) – 25.000 από αυτούς στην ΕΕ, ενώ υπάρχει ο φόβος ότι μέχρι το 2050 η AMR μπορεί να προκαλέσει περισσότερους θανάτους απ’ ό,τι ο καρκίνος. Η AMR είναι η αντίσταση στα φάρμακα για λοιμώξεις που προκαλούνται όχι μόνο από τα βακτήρια αλλά και από άλλα μικρόβια όπως τα παράσιτα, οι ιοί και οι μύκητες.

Η ελληνική περίπτωση 

Η «αόρατη απειλή» των superbugs

Ας εξηγήσουμε όμως ποια είναι η ρίζα του προβλήματος.

Τα μικρόβια υπήρχαν πολύ πριν από τον άνθρωπο και χαρακτηρίζονται από έναν πολύ ευφυή μηχανισμό που τους επιτρέπει να προσαρμόζονται στις αλλαγές του περιβάλλοντος. Αυτός εξάλλου είναι που τα καθιστά τόσο ανθεκτικά.

Πώς φτάσαμε όμως στα υπερ-μικρόβια ή μάλλον στα «υπερανθεκτικά ή πανανθεκτικά μικρόβια»;

Όπως εξηγεί στη HuffPost Greece o Θεόδωρος Πέππας, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Ελέγχου Λοιμώξεων, οι βασικοί παράγοντες είναι τρεις:

-η αυξημένη χρήση αντιβιοτικών από τον άνθρωπο

-η κατάχρηση αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία και

-η μη επαρκής τήρηση των κανόνων νοσοκομειακής υγιεινής

Άλλοι παράγοντες, σύμφωνα με μελέτες, είναι η απελευθέρωση αντιμικροβιακών ουσιών στο περιβάλλον, η διάθεση των αχρησιμοποίητων φαρμάκων στα υπόγεια ύδατα κ.α.

Σε ό,τι αφορά τον πρώτο παράγοντα, αυτό της λανθασμένης χρήσης αντιβιοτικών από τον άνθρωπο, «Αφενός παρατηρείται το φαινόμενο της μη ορθολογικής χρήσης από την ιατρική κοινότητα. Δηλαδή η συνταγογράφηση-χορήγηση, χωρίς λόγο των αντιβιοτικών ή/και η επιλογή προωθημένων αντιβιοτικών αντί παλαιότερων που όμως είναι επαρκή για αντιμετώπιση μιας δεδομένης λοίμωξης. Η μικροβιακή αντοχή ουσιαστικά έρχεται με την πάροδο του χρόνου». 

Βέβαια υπάρχει και ο παράγοντας της λανθασμένης λήψης των αντιβιοτικών. «Για να λειτουργήσει σωστά ένα αντιβιοτικό πρέπει να χορηγείται όχι μόνο για τους σωστούς λόγους αλλά και να λαμβάνεται για το ενδεδειγμένο χρονικό διάστημα. Ούτε μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα ούτε όμως και να διακόπτεται η λήψη». 

Σημειώνεται πως οι Έλληνες κάνουν πρωταθλητισμό στην κατανάλωση αντιβιοτικών σε επίπεδο ΕΕ ενώ, όπως δείχνουν τα στοιχεία του ΟΟΣΑ για τα κράτη μέλη του (εδώ στο infographic του Statista), μας ξεπερνούν μόνοι οι γείτονες μας, οι Τούρκοι.

Επίσης, όμως γνωρίζουμε πως στην κτηνοτροφία γίνεται ευρεία χρήση αντιβιοτικών τα οποία χορηγούνται στα ζώα. Έχει καταγραφεί πως για να μην αρρωσταίνουν τα ζώα τα οποία είναι στοιβαγμένα, τους χορηγούνται μεγάλες ποσότητες. Το κρέας αυτών των ζώων καταλήγει φυσικά στο τραπέζι μας, ενώ έρευνες έχουν δείξει πως άτομα που εργάζονται ή/και  κατοικούν κοντά σε στάβλους ή πτηνοτροφεία είναι φορείς διάφορων ισχυρών μικροβίων. Συχνά μάλιστα η διασπορά τους στον ευρύτερο πληθυσμό ξεκινά από τέτοιες μονάδες.

Εξαιτίας λοιπόν της κατάχρησης δημιουργείται ένας υπερπληθυσμός μικροβίων που για να επιβιώσουν γίνονται ανθεκτικά στα υπάρχοντα αντιβιοτικά και σε κάποιες περιπτώσεις η χορήγηση για την αντιμετώπιση της λοίμωξης δεν είναι επιτυχής, ειδικά μάλιστα σε περιπτώσεις ατόμων με ελαττωμένη άμυνα». 

Και στις δύο αυτές περιπτώσεις μιλάμε για τις συνθήκες και αιτίες γέννησης των superbugs ή των υπερανθετικών ή πανανθεκτικών μικροβίων στις αντιβιώσεις.

Τι κάνουν οι φαρμακοβιομηχανίες και το βάρος για Εθνικά Συστήματα Υγείας

Τι γίνεται όμως με την ανακάλυψη νέων αντιβιοτικών ικανών να αντιμετωπίσουν τα superbugs και τι κάνουν οι φαρμακοβιομηχανίες.

Η αλήθεια είναι  ότι οι φαρμακοβιομηχανίες θεωρούν πως η επιλογή να επενδύσουν μεγάλα ποσά σε πολυετείς έρευνες για την ανακάλυψη νέων αντιβιοτικών δεν είναι και η πιο συμφέρουσα επιχειρηματική επιλογή, καθότι οι τιμές των αντιβιοτικών είναι χαμηλές και η διάρκεια λήψης τους περιορισμένη σε σύγκριση με άλλα φάρμακα για χρόνιες παθήσεις ή γενικότερα προβλήματα υγείας που είτε είναι πιο ακριβά ή/και χορηγούνται για μακρά χρονικά διαστήματα.

Ωστόσο τα τελευταία χρόνια οι πιέσεις από διεθνείς οργανισμούς και κυβερνήσεις έχουν ενταθεί και φαίνεται πως γίνονται προσπάθειες για την ανάπτυξη νέων αντιβιοτικών που θα ανταποκρίνονται στις νέες ανάγκες που υπάρχουν για την αντιμετώπιση λοιμώξεων.Ήδη πολλές φαρμακοβιομηχανίες πλέον εκπονούν σχετικές έρευνες. Μέχρι όμως να εγκριθεί και να κυκλοφορήσει ένα νέο φάρμακο απαιτείται πολύς χρόνος.

Στο μεταξύ ο ΟΟΣΑ σε σχετική έκθεση προειδοποιεί ότι αυξάνεται με ανησυχητικό ρυθμό η αντίσταση των παθογόνων μικροοργανισμών στα αντιβιοτικά «τρίτης γραμμής»(ουσιαστικά τελευταίας καταφυγής) όπως οι καρβαπενέμες (carbapenem). Οι μόνες επιλογές που απομένουν σε περιπτώσεις τέτοιας ανθεκτικότητας θα είναι κάποια παλαιότερα αντιβιοτικά μικρότερης αποτελεσματικότητας όπως οι πολυμιξίνες (π.χ. κολιστίνη) ή οι συνδυαστικές θεραπείες.

Όμως η έκθεση αναφέρει ότι σε μερικές χώρες -μεταξύ των οποίων η Ελλάδα- έχει ήδη εμφανισθεί αντίσταση και στις πολυμιξίνες,  «με δυνητικά καταστροφικές συνέπειες», όπως υπογραμμίζεται. 

Μεταξύ άλλων, όμως η έκθεση επισημαίνει ότι στην Ελλάδα, καθώς επίσης και στη Βουλγαρία και στην Τουρκία, προβλέπεται να αυξηθεί η αντίσταση του βακτηρίου ψευδομονάς η αεριογόνος (Pseudomonas aeruginosa) απέναντι στα ισχυρά αντιβιοτικά carbapenem.

Παράλληλα, η επιβάρυνση που προκαλείται από την εκδήλωση αυτών των λοιμώξεων είναι συγκρίσιμη με αυτή της γρίπης, της φυματίωσης και  του ΗΙV, όπως επισημαίνει το Lancet, και τα εθνικά συστήματα υγείας – που ήδη είναι αναιμικά σε πολλές χώρες- μελλοντικά θα έχουν να αντιμετωπίσουν ακόμη μεγαλύτερες προκλήσεις.

Την παράμετρο αυτή έχει επισημάνει και ο ΟΟΣΑ  εκτιμώντας πως την μεγαλύτερη οικονομική επιβάρυνση μεταξύ των συστημάτων υγείας των χωρών μελών του θα έχει η Ιταλία με 662.000 δολάρια ανά 100.000 κατοίκους, ενώ πολύ υψηλό εκτιμάται και το κόστος για την Ελλάδα, κοντά στα 600.000 δολάρια/100.000 άτομα κάθε χρόνο.    

Μέχρι πάντως να ανακαλυφθούν νέα αντιβιοτικά χρειάζεται να ρίξουμε το βάρος στην πρόληψη- κάτι που πρέπει ούτως ή άλλως να γίνει.

Σχεδόν 70.000 θάνατοι στην Ελλάδα μέχρι το 2050;

Πόσο χρόνο έχουμε όμως στη διάθεσή μας; Σύμφωνα και πάλι με έκθεση του ΟΟΣΑ μεταξύ 2015-2050 θα υπάρξουν στη χώρα μας 69.774 θάνατοι εξαιτίας λοιμώξεων ανθεκτικών στα αντιβιοτικά. Η δε Ελλάδα και η Ιταλία είναι οι δύο χώρες μέλη του Οργανισμού όπου το ΑΜR  θα προκαλέσει τη μεγαλύτερη θνησιμότητα στο μέλλον.

Ήδη εκτιμάται ότι στην Ελλάδα το ποσοστό των λοιμώξεων που εμφανίζουν μικρότερη ή μεγαλύτερη αντίσταση στα αντιβιοτικά, προσεγγίζει το 38% (εμφανίζοντας αύξηση περίπου 7% μεταξύ 2005-2015), ενώ αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω κατά ένα επιπλέον 3% έως το 2030. Το ποσοστό αυτό είναι περίπου επταπλάσιο σε σχέση με άλλες χώρες (Ολλανδία, Νορβηγία κ.α.), όπου οι ανθεκτικές λοιμώξεις κινούνται περίπου στο 5%.

Ο ΟΟΣΑ εκτιμά ότι, με τη λήψη των κατάλληλων μέτρων, όπως ο περιορισμός στην αλόγιστη χρήση αντιβιοτικών και ο τακτικός και σωστός καθαρισμός των χεριών, η Ελλάδα μπορεί να σώσει 1.207 ζωές ετησίως τα επόμενα χρόνια.