γράφει ο Μαρίνος Σαρηγιάννης

Α. Καρακατσούλη, Β. Σειρηνίδου, Γ. Λιερός, Σ. Λυκουργιώτης, Μ. Σαρηγιάννης (επιμ.), 1821 Η γνωστή-άγνωστη Επανάσταση. Μια παράδοση ανταρσίας – Τέλος ή αρχή;, Αθήνα: Οι εκδόσεις των συναδέλφων 2025

Μπορεί η επέτειος των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση του 1821 να μην γιορτάστηκε με κάποιο εμπνευσμένο τρόπο αναστοχασμού ή απολογισμού (και ποιος άλλωστε θα το περίμενε στ’ αλήθεια αυτό;), ωστόσο προκάλεσε καταιγισμό συλλογικών εκδόσεων και συνεδρίων που πραγματικά έδωσαν νέα, τεράστια ώθηση στην ιστορική μελέτη της περιόδου, φέρνοντας στο φως νέες πηγές (ιδίως τις σχεδόν άγνωστες μέχρι τώρα οθωμανικές) και εφαρμόζοντας νέες προσεγγίσεις διαφόρων ειδών, από την έμφαση στην παγκόσμια διάσταση μέχρι την ανάδειξη των φιλελεύθερων πολιτικών ιδεολογιών. Μπορεί βέβαια να πει κανείς ότι από όλες τις ιστοριογραφικές ζυμώσεις και εκδόσεις επ’ ευκαιρία της επετείου των διακοσίων χρόνων δεν προέκυψε κάποιο μείζον αφήγημα για το 1821, το οποίο να αντικαθιστούσε ριζικά τα υπάρχοντα. Προφανώς, μια επανάσταση είναι γεγονός πολυεπίπεδο και πρέπει να εξεταστεί από πολλές διαφορετικές πλευρές, όπως άλλωστε και κάθε ιστορικό γεγονός. Υπήρξε η τάση να τονιστεί η «ευρωπαϊκή» πλευρά της Επανάστασης, είτε με θετικό τρόπο (η έμφαση στις φιλελεύθερες ιδέες των επαναστατικών συνταγμάτων, η ένταξή της στην ευρύτερη ευρωατλαντική «Εποχή των επαναστάσεων», ή σε λιγότερο εκλεπτυσμένη μορφή η πρόσληψή της ως ένα αίτημα εξευρωπαϊσμού όπως την είδαμε στο περίφημο ντοκιμαντέρ του ΣΚΑΪ πριν από δεκατέσσερα χρόνια) είτε με αρνητικό (η πρόσληψή της ως αποικιακό εγχείρημα το οποίο έβλεπε το νεοσύστατο κράτος ως προγεφύρωμα της λευκής Δύσης στην «απολίτιστη Ασία»). Από την άλλη μεριά, ιδιαίτερα έντονη ήταν η έμφαση στην οθωμανική πλευρά της· και δεν αναφέρομαι μόνο στις ογκώδεις και σημαντικότατες εκδόσεις πηγών, αφηγηματικών ή αρχειακών, αλλά και στην οπτική που βλέπει το 1821 ως ένα επεισόδιο της οθωμανικής ιστορίας, το εντάσσει δηλαδή έστω και εν μέρει στους μετασχηματισμούς, τις κρίσεις και τις συγκυρίες της εξέλιξης μιας πολυεθνικής αυτοκρατορίας, αντιμέτωπης με τις προκλήσεις της νεωτερικότητας. Ο τόμος που παρουσιάζουμε εντάσσεται περισσότερο στο δεύτερο αυτό ρεύμα: μακριά από το αφήγημα περί «ανατολίτικου δεσποτισμού» που επιτάσσει απόλυτη υποταγή και μοιρολατρία, τονίζει τα κοινά χαρακτηριστικά του 1821 με μια παράδοση ανυπακοής η οποία, σε επαφή με τις ευρωπαϊκές ιδέες περί έθνους και ελευθερίας δημιούργησε ένα εκρηκτικό, επαναστατικό μίγμα.

Ο τόμος είναι προϊόν ενός συνεδρίου που έγινε το Δεκέμβριο του 2021, το οποίο διέφερε από τα υπόλοιπα ως προς δύο πράγματα. Αφενός, δεν είχε την αιγίδα κανενός οργανισμού, δημόσιου ή ιδιωτικού: οργανώθηκε από μια μεγάλη ομάδα «πανεπιστημιακών, διανοουμένων και ανθρώπων των κινημάτων» (αντιγράφω από την παρουσίασή του), με όρους (αντιγράφω και πάλι) «οργανωτικής ανεξαρτησίας και ακαδημαϊκής αρτιότητας». Ο αναγνώστης θα δει, πράγματι, τόσο την πολυμορφία της προέλευσης και της στόχευσης των μελετητών που συνεισέφεραν στον τόμο, όσο και –ελπίζουμε, καθώς ο γράφων συγκαταλέγεται στους επιμελητές!– το υψηλό επίπεδο επιστημονικής ανάλυσης και τεκμηρίωσης των συνεισφορών τους, είτε πρόκειται για πανεπιστημιακούς είτε για ανεξάρτητους ερευνητές.

Αφετέρου, το συνέδριο επέλεξε εξαρχής να εστιάσει σε μια συγκεκριμένη πλευρά της Επανάστασης: την ένταξή της σε μια παράδοση ανταρσίας, με απώτερο στόχο να πυροδοτήσει νέες συζητήσεις σχετικά με το χαρακτήρα της. Με τον τρόπο αυτό συνεχίζει το νήμα που άφησε το έργο παλιότερων ιστορικών και κοινωνιολόγων, με προεξάρχοντα βέβαια τον Στάθη Δαμιανάκο. Ωστόσο, όπως φαίνεται εύκολα από τον κατάλογο των περιεχομένων του τόμου, η παράδοση αυτή της ανταρσίας νοείται όχι μόνο στην ιστορία των ελληνικών πληθυσμών, αλλά ευρύτερα στο πλαίσιο της οθωμανικής ιστορίας. Βέβαια η ένταξη της Επανάστασης στο οθωμανικό της πλαίσιο ήταν μια χαρακτηριστική πλευρά της ιστοριογραφικής δραστηριότητας στο πλαίσιο των εορτασμών του 2021· άλλωστε, ένας ακόμα τόμος πρακτικών με τίτλο Η Ελληνική Επανάσταση ως οθωμανική κρίση πρόκειται να κυκλοφορήσει πολύ σύντομα σε επιμέλεια της Ελένης Γκαρά. Η εστίαση όμως στην οθωμανική παράδοση ανταρσίας ήταν μια καινοτομία του ανά χείρας εγχειρήματος: ο τόμος πλαισιώνεται από μια εναρκτήρια ενότητα που εξετάζει την ανυπακοή και εξέγερση στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και τελειώνει με ένα κείμενο του Τζεμάλ Καφαντάρ, ενός από τους σημαντικότερους οθωμανιστές ιστορικούς, που εξετάζει διαχρονικά το ίδιο ζήτημα. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι οι οργανωτές του συνεδρίου, το 2021, προχώρησαν και σε μια ευρύτερη προσπάθεια, μεταφράζοντας και διαθέτοντας σε ανοιχτή πρόσβαση μια σειρά από κείμενα σπουδαίων ιστορικών σχετικά με την οθωμανική ιστορία και πιο συγκεκριμένα τους Αλεβήδες της Μικράς Ασίας, τις κινήσεις των Τζελαλήδων στα τέλη του 16ου αιώνα ή την κριτική της έννοιας της παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (https://congress1821.gr/%CE%B1%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%B1.html).

Βέβαια, η θεματική των άρθρων που έχουν συγκεντρωθεί στον τόμο (49 από τις 74 εισηγήσεις του συνεδρίου) δεν περιορίζεται στην προβληματική που περιέγραψα παραπάνω. Στις 600 σελίδες του ο αναγνώστης θα βρει αναλύσεις για την πρόσληψη της Επανάστασης σε άλλες βαλκανικές χώρες, για το πολυδιάστατο ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκείνη ξεκίνησε, για το ρόλο της γεωγραφίας, για τις εσωτερικές κοινωνικές αντιθέσεις και το πώς αυτές εκφράστηκαν στο πολιτικό πεδίο, για τις εκφάνσεις του πολιτικού οράματος στον λαϊκό πολιτισμό, τις ζυμώσεις στο χώρο του επαναστατικού δικαίου, της οικονομίας ή της πολιτικής οργάνωσης, τις κοινωνικές δυνάμεις και τις μορφές που πήραν στο στρατιωτικό και πνευματικό στερέωμα της περιόδου, καθώς βέβαια και για την πορεία που πήρε η εικόνα και η μνήμη της Επανάστασης στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Καταλαβαίνει κανείς ότι πρόκειται για ένα έργο που εκπροσωπεί πολλές και διαφορετικές σχολές σκέψης, τις οποίες όμως ενώνει ένα κοινό νήμα, η έμφαση στην κοινωνική δυναμική και σε αυτό που λέμε «ιστορία από τα κάτω». Και αυτό το νήμα προσφέρει μια οπτική που, σε συστηματικό τουλάχιστον βαθμό, έλειψε από την ιστοριογραφική συζήτηση.

πηγή: epohi.gr