Ελλάδα του 1945-1953. Μια χώρα γεμάτη φυλακές, τόπους εξορίας και κρατητήρια. Τα δικαστήρια και τα στρατοδικεία λειτουργούν πυρετωδώς. Σε κάθε μήκος και πλάτος της, χιλιάδες κομμουνιστές και δημοκράτες διώκονται ποικιλοτρόπως. Οι αριθμοί αν και αποσπασματικοί μιλούν από μόνοι τους. 30.000 Μακρονησιώτες. 17.000 εξόριστοι στην Ικαρία, 3174 απολύσεις από δημόσιους οργανισμούς και υπηρεσίες. 11.043 πολιτικοί κρατούμενοι μόνο μέσα στο 1946. Ενώ πολλά έχουν γραφεί σχετικά με τις συνθήκες κράτησης των κομμουνιστών του Εμφυλίου, λιγότερα είναι γνωστά για τα σωφρονιστικά ιδρύματα της εποχής σαν κτίρια και σαν συνθήκες διαβίωσης.

Εκτός από τους τόπους εξορίας, το ντόπιο κατεστημένο εκμεταλλεύτηκε από το πρώτο τέταρτο του 20^ου αιώνα τις υπάρχουσες φυλακές για την κράτηση, την “αναμόρφωση” και την εξόντωση των κομμουνιστών και των πατριωτών αγωνιστών, και σε κάποιες περιπτώσεις, όπως αυτή της Ακροναυπλίας, τις αναδιαμόρφωσε και τις επέκτεινε. Οι γνωστότερες από τις φυλακές που “φιλοξένησαν” πολιτικούς κρατούμενους, ήταν το Γεντί Κουλέ στη Θεσσαλονίκη, απ’ όπου μάλιστα απέδρασε δυο φορές ο Ν. Ζαχαριάδης, ο πειθαρχικός ουλαμός Καλπακίου (το γνωστό Καλπάκι στην Ήπειρο), οι φυλακές της Κέρκυρας, οι φυλακές Συγγρού και Αβέρωφ στην Αθήνα, των Βούρλων στη Δραπετσώνα, οι φυλακές της Αίγινας, οι φυλακές της Αλικαρνασσού στην Κρήτη, και βέβαια, η Ακροναυπλία, το πιο βάρβαρο από τα γνωστά κάτεργα απ’ όπου πέρασαν – και κάποτε άφησαν την τελευταία τους πνοή οι πιο χαλύβδινοι από τους καταδιωγμένους αγωνιστές.

      Γεντί Κουλέ

Η ιστορία του μνημείου ξεκινά από τον 4ο π.Χ. αιώνα, καθώς τμήμα του ακουμπά στο αρχαίο τείχος. Το φρούριο του Επταπυργίου κατασκευάστηκε περίπου το 12ο μ.Χ., και μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, έγινε έδρα του διοικητή του σουλτάνου. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο χώρος μετατρέπεται σε φυλακές, που λειτούργησαν μέχρι τη δεκαετία του ’70. Σύμφωνα με απόφαση του ΚΑΣ, πρέπει να κατεδαφιστούν οι ακτίνες των φυλακών, ο πύργος του φυλακίου της αυλής, τα βοηθητικά κτίρια και οι στρατιωτικές φυλακές. Αντίθετα, στην εισήγησή της η 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ζητούσε τη διατήρηση, στο σύνολό τους, των φυλακών.

Ως Γεντί Κουλέ ο λαός της Θεσσαλονίκης ξέρει tη μεσαιωνική φυλακή “υψηλής ασφαλείας” που βρίσκεται στο βορειανατολικό άκρο των τειχών της συμπρωτεύουσας. Στη μορφή του επί Εμφυλίου, το Γεντί Κουλέ αποτελούνταν από δύο ενότητες: Το βυζαντινό φρούριο, το οποίο συνθέτουν δέκα πύργοι με τα μεσοπύργια διαστήματά τους και τα νεότερα κτίσματα των φυλακών που έχουν κτιστεί εντός και εκτός του φρουρίου. Η βόρεια πλευρά του Επταπύργιου διαμορφώνεται με πέντε εναλλασσόμενους τετράγωνους και τριγωνικούς πύργους. Στο Γεντί Κουλέ φυλακίστηκαν για πρώτη φορά το 1945, 650 μέλη και στελέχη της ΕΠΟΝ Θεσσαλονίκης που βαρύνονταν με διάφορα πλαστά κατηγορητήρια. Οι εκτελέσεις κομμουνιστών ήταν καθημερινή υπόθεση στο Γεντί Κουλέ. Οι εκτελέσεις γίνονταν με συνοπτικές διαδικασίες, σε αρκετές περιπτώσεις xωρίς καταδικαστικές αποφάσεις, ενώ ο αριθμός των εκτελεσμένων παραμένει ως σήμερα άγνωστος. Στις 17-10-1947 έξω από τις φυλακές έγινε η εκτέλεση 10 κομμουνιστών από τους 52 που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο από το έκτακτο στρατοδικείο Θεσσαλονίκης. Αν και ως σήμερα το τελικό σημείο ταφής των κομμουνιστών που εκτελούνταν μένει άγνωστο, έχει εντοπιστεί ο τάφος της Κούλας Ελευθεριάδου που εκτελέστηκε το 1947 και του Νίκου Καρδαμηλά (1955). Τα νούμερα των νεκρών που τα τοπικά παραρτήματα της ΠΕΑΕΑ έχουν καταφέρει να συλλέξουν μιλούν για 48 αγωνιστές το 1945 και 148 εκτελεσμένους τη διετία 1946-1947. Σε αυτούς δεν υπολογίζεται η μαζική εκτέλεση των εκατοντάδων ανταρτών του ΔΣΕ που έφθασαν μια νύχτα του Φεβρουαρίου του 1948 και οι οποίοι εκτελέστηκαν αμέσως και χωρίς καμιά άλλη τυπική διαδικασία.

Το Γεντί Κουλέ ως κτίριο σε καμιά περίπτωση δεν αποτέλεσε τόπο που υπό φυσιολογικές συνθήκες θα μπορούσε να φιλοξενεί ανθρώπους. Oι σκληρές συνθήκες διαβίωσής του ενέπνευσαν τον συνθέτη Απόστολο Καλδάρα να γράψει το γνωστό Νύχτωσε χωρίς Φεγγάρι το οποίο στην πρώτη του στροφή έλεγε “νύχτωσε και στο Γεντί” και όχι “το σκοτάδι είναι βαθύ”. Ενώ η τρίτη του στροφή έλεγε:

“Πόρτα ανοίγει, πόρτα κλείνει,

μα διπλό είναι το κλειδί

τι έχει κάνει και το ρίξαν

το παιδί στη φυλακή”. (Και ΑΝΑΣΤΕΝΑΖΕΙ Ο ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕΣ)

Το 1949 μαζί με τα άλλα “επικίνδυνα τραγούδια” απαγορεύτηκε και αυτό. Ο χώρος του Γεντί Κουλέ εξακολουθούσε να λειτουργεί με μικρές βελτιωτικά έργα έως και το 1970. Τον Ιούνιο του 1989 οι 340 ποινικοί κρατούμενοι του Γεντί Κουλέ μεταφέρθηκαν στις νέες φυλακές Θεσσαλονίκης.

Πειθαρχικός Ουλαμός Καλπακίου

 Στα 1924 ξεκινούν οι πρώτες διώξεις μελών του νεοσυσταθέντος Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Ο Αλ. Παπαναστασίου θεσπίζει το διάταγμα «Περί αποκαταστάσεως εν έκαστο νόμων επιτροπών Ασφαλείας» για να έρθει εν συνεχεία η δικτατορία του Πάγκαλου να εμπλουτίσει την αντικομουνιστική νομική θωράκιση της χώρας με το εδάφιο περί «παντός ατόμου υπόπτου δια πράξεων αντικείμενων εις την δημόσιαν τάξιν, ησυχίαν και ασφάλειαν της χώρας». Έπρεπε να φτάσουμε στο 1929 όπου η κυβέρνηση Βενιζέλου θεσπίζει τον νόμο N.4229/24 Ιουλίου 1929 (ΦΕΚ 245/Τεύχος Πρώτον/25Ιουλίου1929). Το περίφημο ιδιώνυμο. Τίτλος: «Περί των μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών» και στόχος η ποινικοποίηση των ‘ανατρεπτικών’ ιδεών, και η δίωξη κυρίως των κομμουνιστών και των συνδικαλιστικών κινητοποιήσεων οι οποίες βρίσκονται σε όξυνση.                                                        

                                                  

Ο βαρύς απολογισμός του νόμου καταμετρά: Από τον Αύγουστο του 1929 που αρχίζει η εφαρμογή του “ΙΔΙΩΝΥΜΟΥ” ως το τέλος του 1932: 12.000 συλλήψεις και 2.203 καταδίκες. Οι φυλακίσεις ανέρχονται σε 1.936 χρόνια, η εξορία στα νησιά σε 785 χρόνια. Όσοι καταδικάζονταν ακολουθούσαν την διαδρομή φυλακή και εξορία. Ο στρατός αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση αφού 120 φαντάροι εξορίζονται στο Καλπάκι. Οι κομμουνιστές φαντάροι στέλνονταν στον πειθαρχικό ουλαμό στο Καλπάκι. Ο «Πειθαρχικός Ουλαμός Καλπακίου» λειτουργεί από το 1924 μέχρι το 1934. Οι συνθήκες διαβίωσης είναι απάνθρωπες, ενώ τα βασανιστήρια είναι σε καθημερινή βάση. Από τον Ουλαμό Καλπακίου περάσαν πολλά μέλη της ΟΚΝΕ που κατηγορήθηκαν για συμμετοχή στις γραμμές της, ανάμεσα τους και ο Θανάσης Κλάρας – Άρης Βελουχιώτης.  Στα γράμματα των φαντάρων που διασώθηκαν, καθώς και σε διηγήσεις της εποχής περιγράφονται με τρόπο γλαφυρό τα βασανιστήρια και τα καταναγκαστικά έργα στα οποία υποβάλλονταν οι κομμουνιστές στρατιώτες. Η αντίδραση των στρατιωτών απέναντι σε αυτήν την θηριωδία είχε σαν αποτέλεσμα να παραπεμφθούν στα 1930,  7 από αυτούς στο στρατοδικείο για στάση. Δύο από τους 7, ο Μάρκος Μαρκοβίτης στέλεχος της ΟΚΝΕ από τη Νάουσα και ο Γιάννης Πανούσης καταδικάζονται σε θάνατο. Ενώ σε ισόβια οι Γαμβέτας και Βλαντάς, σε 7 χρόνια φυλάκισης οι Αδαμόπουλος και Τσακίρης και σε 2 χρόνια ο Κορδέλης. Το στρατοδικείο Ιωαννίνων μετατράπηκε σε αρένα επίδειξης αντικομουνιστικής μανίας. Χαρακτηριστικά ο διοικητής του Καλπακίου Παπαχρήστου καταθέτει γεμάτος περηφάνια για το έργο του ότι «χρησιμοποίησε κατά των κομμουνιστών ασύγκριτα αγριότερα από τους ιεροεξεταστές μέτρα». Η δίκη των κομμουνιστών φαντάρων δημιουργεί διεθνή κατακραυγή για την αστική τρομοκρατία στην Ελλάδα. Προσωπικότητες από την Ελλάδα και την Ευρώπη στάθηκαν αλληλέγγυοι στους 7 στρατιώτες. Ανάμεσα τους οι Παλαμάς, Ξενόπουλος, Γληνός, Καζαντζάκης, Βουτυράς, Βάρναλης, Τερζάκης, Λαυράγκας, Νιρβάνας, Καμπούρογλου, Μαλακάσης, Κορδάτος, Κατηφόρης, κ.α. Ανάμεσα στις διεθνείς προσωπικότητες που συνυπέγραψαν τη διαμαρτυρία ήταν και ο Α. Αϊνστάιν.

Ήταν τέτοια η εγχώρια και διεθνής κατακραυγή, που ακόμα και ο ντόπιος συντηρητικός τύπος αναρωτήθηκε για την κατάσταση στον Ουλαμό.

Φυλακές της Κέρκυρας

Οι φυλακές Κέρκυρας χτίστηκαν από την αγγλική αρμοστεία στα 1836 – με σκοπό την αυστηρή απομόνωση, και δέχτηκαν πλήθος πολιτικών κρατουμένων της μεταξικής δικτατορίας, του εμφυλίου και της χούντας. Το κτίριο είχε σχήμα οκταγώνου, με δέκα ακτίνες κράτησης αριθμημένες με τα γράμματα του αλφαβήτου (από το Α έως το Κ). Στο κέντρο της φυλακής, όπου κατέληγαν όλες οι ακτίνες, υπήρχε το διοικητήριο, το «κουλούρι». Κελιά απομόνωσης αλλά και οι «Γολγοθάδες», όπου πέρναγαν την τελευταία τους νύχτα όσοι το πρωί, πριν βγει για τελευταία φορά γι’ αυτούς ο ήλιος, θα έπαιρναν το δρόμο για το Λαζαρέτο. Οι συνθήκες κράτησης την περίοδο ειδικά 1946 – 1949 ήταν απάνθρωπες. Τα θολωτά κελιά είχαν διαστάσεις 2×3, με ύψος 3 μέτρα και ένα μικρό φεγγίτη στα 2,5 μέτρα. Αν και τα κελιά προορίζονταν για έναν κρατούμενο, στοίβαζαν εκεί μέσα 3 και 4 πολιτικούς κρατούμενους, που τους κρατούσαν κλεισμένους περίπου 16 ώρες την ημέρα. Στην ακτίνα Θ κρατούνταν οι πολιτικοί κρατούμενοι. Από τα κελιά των φυλακών της Κέρκυρας πέρασαν εκατοντάδες μέλη και στελέχη του ΚΚΕ. Ανάμεσά τους ο ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης, πριν μεταφερθεί στα κρατητήρια της Ασφάλειας στην Αθήνα και από εκεί παραδοθεί στους Γερμανούς κατακτητές, ενώ στις 22 Νοέμβρη 1938 δολοφονήθηκε μετά από άγρια βασανιστήρια ο Γραμματέας της ΚΕ της ΟΚΝΕ, Χρήστος Μαλτέζος, σε ηλικία 30 χρόνων.

Οι φυλακές Κέρκυρας μαζί με αυτές του Αβέρωφ και Συγγρού, είναι οι μοναδικές στην Ελλάδα που σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν με σκοπό την αυστηρή απομόνωση των κρατουμένων, τόση που να φθάνει μέχρι την φυσική τους εξόντωση. Κτίστηκαν το 1863 από την Αγγλική Αρμοστεία με κυβερνήτη του νησιού των Τόμας Μάιτλαντ και χρησιμοποιήθηκαν από τους Άγγλους αποικιοκράτες για τον βασανισμό των Επτανησίων αγωνιστών που αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία τους. Τους Άγγλους αποικιοκράτες μιμήθηκε η δικτατορία του Μεταξά που επέβαλε σε φρικτά μαρτύρια τους πολιτικούς κρατούμενους των φυλακών της Κέρκυρας. Η χρήση των φυλακών συνεχίστηκε και στα χρόνια του Εμφυλίου. Εκατοντάδες κομμουνιστές και αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης φυλακίστηκαν εδώ και 112 από αυτούς εκτελέστηκαν στο νησί Λαζαρέτο. Αυτό που κάνει τις φυλακές Κέρκυρας να ξεχωρίζουν αποτελεί το γεγονός ότι η διαρρύθμιση τους παρέμεινε ίδια σ’ όλη τη διάρκεια της χρήσης τους. Μόνη αλλαγή υπήρξε το ψήλωμα της εξωτερικής περίφραξης και η επικέντρωση στον ψυχολογικό βασανισμό των τροφίμων. Η παράδοση λέει ότι η “Βαστίλη” της Κέρκυρας χτίστηκε από ένα αρρωστημένο και σαδιστικό μυαλό. Όταν κάποτε ο αρχιτέκτονάς τους φυλακίστηκε εκεί για κάποιο οικονομικό σκάνδαλο, λέγεται πως δεν άντεξε κι έπεσε στο κενό από το κτίριο της διεύθυνσης. Για το μεσαιωνικό αυτό κάτεργο έχουν γράψει πολλοί αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης στα μετέπειτα βιβλία τους. Τα κελιά των φυλακών ήταν καθ όλη την διάρκεια του Εμφυλίου “βαρυφορτωμένα” με κρατούμενους σε βαθμό που και ο ίδιος ο ύπνος ήταν μαρτύριο. Τα απομονωτήρια ήταν ουσιαστικά μπουντρούμια ή τρύπες στο έδαφος που θύμιζαν μεσαιωνικά κάτεργα. Πικρή ήταν η εμπειρία όσων δοκίμασαν τις φυλακές Κέρκυρας, ανάμεσα στους οποίους για ένα σύντομο χρονικό διάστημα και ο Νίκος Μπελογιάννης.

Ελλάδα του 1945-1953. Μια χώρα γεμάτη φυλακές, τόπους εξορίας και κρατητήρια. Τα δικαστήρια και τα στρατοδικεία λειτουργούν πυρετωδώς. Σε κάθε μήκος και πλάτος της, χιλιάδες κομμουνιστές και δημοκράτες διώκονται ποικιλοτρόπως. Οι αριθμοί, αν και πολύ αποσπασματικοί, μιλούν από μόνοι τους. 30.000 Μακρονησιώτες, 17.000 εξόριστοι στην Ικαρία, 3174 απολύσεις από δημόσιους οργανισμούς και υπηρεσίες, 11.043 πολιτικοί κρατούμενοι μόνο μέσα στο 1946. Ενώ πολλά έχουν γραφεί σχετικά με τις συνθήκες κράτησης των κομμουνιστών του Εμφυλίου, λιγότερα είναι γνωστά για τα σωφρονιστικά ιδρύματα της εποχής σαν κτίρια και σαν συνθήκες διαβίωσης. Στο παρακάτω άρθρο μας θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε όσο πιο σφαιρικά μπορούμε το θέμα αυτό.

Φυλακές Αβέρωφ

      

   Χαρακτηριστικό της παραπάνω κατάστασης αποτελεί το γεγονός ότι στις φυλακές Αβέρωφ για το σύνολο των 1.200 περίπου γυναικών αναλογούσε ένας μονάχα γιατρός. Το κτιριακό σύμπλεγμα των φυλακών Αβέρωφ διέθετε πέντε ακτίνες τόσο στις ανδρικές όσο και στις γυναικείες πτέρυγες. Στις ακτίνες αυτές κρατούνταν χωριστά οι ποινικοί και οι πολιτικοί κρατούμενοι, οι θανατοποινίτες και οι άρρωστοι (ελλείψει αναρρωτηρίου). Το κτίριο διέθετε ένα χώρο για πλύσιμο ρούχων και ντουζιέρες, μαγειρεία και ξεχωριστό χώρο επισκεπτηρίων και αποχωρητηρίων

Φυλακές Συγγρού   

Οι φυλακές Συγγρού ήταν πολεοδομικό συγκρότημα που κατασκευάσθηκε περί το 1888 και προοριζόταν για σωφρονιστικό κατάστημα. Το μεγαλύτερο μέρος του κόστους της κατασκευής καλύφθηκε από τον “χορηγό” τραπεζίτη Ανδρέα Συγγρό και για το λόγο αυτό οι φυλακές έλαβαν τιμητικά το όνομά του, ενώ η προτομή του είχε τοποθετηθεί μπροστά από τις φυλακές στο κέντρο ενός μεγάλου κήπου με λεμονιές και πορτοκαλιές. Σήμερα στη θέση τους βρίσκονται κτισμένες εργατικές (αρχικά προσφυγικές) πολυκατοικίες, πίσω από το Δημαρχείο Ταύρου. 

Κατά τα πρώτα έτη της λειτουργίας τους οι φυλακές χρησιμοποιούνταν για τον εγκλεισμό ποινικών εγκληματιών, ενώ στα χρόνια του μεσοπολέμου σε αυτές κλείσθηκαν αρκετοί κομμουνιστές, που θεωρούνταν εχθροί του αστικού καθεστώτος και διώκονταν. Το ίδιο συνέβη και τα χρόνια του εμφυλίου, στην τελευταία δε φάση του οποίου φιλοξένησαν και ανταρτόπληκτους.  Τα κελιά των φυλακών ήταν μικρά και ανήλιαγα, οι δε συνθήκες κράτησης πολύ δυσχερείς για όσους φυλακίζονταν εκεί, έστω και για σύντομο χρονικό διάστημα. Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών (1944) οι φυλακές (εντός των οποίων κρατούνταν δωσίλογοι) αποτέλεσαν έναν από τους πρώτους στόχους του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. 

Στο ισόγειο του κτιρίου της φυλακής, η οποία θεωρούνταν την εποχή εκείνη υψίστης ασφαλείας είχαν τους ποινικούς και στους επάνω ορόφους τους κομμουνιστές. Οι φυλακές Συγγρού χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για τον εγκλεισμό κομμουνιστών που μετά από παραμονή λίγων μηνών τους μετέφεραν σε άλλες φυλακές ή τόπους εξορίας. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, οι φυλακές Συγγρού χρησιμοποιήθηκαν για μικρό χρονικό διάστημα για την κράτηση κομμουνιστών, αφού μετά το 1947 και έως το 1954 χρησιμοποιήθηκαν για τη στέγαση των προσφύγων που ξεσπίτωσε η επιχείρηση Τέρμινους, με την οποία μετακινήθηκε βίαια το 20% του αγροτικού πληθυσμού της χώρας. Οι συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων και των “φιλοξενουμένων” των φυλακών υπήρξε και εδώ άθλια. Τα μικρά τετράγωνα κελιά των φυλακών, στέγαζαν πολλές φορές έως και 5 άτομα ενώ δεν υπήρχε καμιά πρόβλεψη για το διαπεραστικό κρύο του χειμώνα και τις μεγάλες θερμοκρασίες του καλοκαιριού.

Φυλακές των Βούρλων  

Στις 17 του Ιούλη 1955 είκοσι επτά βαρυποινίτες σύντροφοι, «φορώντας στραβά το καπελάκι τους», μέρα μεσημέρι, δραπέτευσαν από τις φυλακές των Βούρλων στον Πειραιά, πραγματοποιώντας την πιο μεγάλη, την πιο συναρπαστική, την πιο μυθιστορηματική απόδραση όλων των εποχών στην Ελλάδα.

Τι ήταν τα Βούρλα; Οι φυλακές των Βούρλων ήταν υψίστης ασφαλείας και πολύ καλά φρουρούμενες, σε μια περιοχή της Δραπετσώνας, μερικές εκατοντάδες μέτρα μακριά από το λιμάνι του Πειραιά. Εκεί ανάμεσα στα έλη που φύτρωναν βούρλα (εξ ου και τ’ όνομα) στα τέλη του 19ου αιώνα χτίστηκαν 72 ισόγεια σπίτια για να στεγάσουν οίκους ανοχής. Την περίοδο της Κατοχής οι Ιταλοί και οι Γερμανοί μετέτρεψαν το συγκρότημα αυτό σε φυλακές, κατασκευάζοντας ψηλούς μαντρότοιχους και στήνοντας εσωτερικές και εξωτερικές σκοπιές, ενώ μετά την απελευθέρωση το χώρο παρέλαβαν οι ελληνικές Αρχές. Κι εκεί μεταφέρονταν κατά κύματα αγωνιστές, είτε στο δρόμο γι’ άλλες φυλακές είτε για το εκτελεστικό απόσπασμα.

Για το σχεδιασμό του έργου τις απαραίτητες μετρήσεις και πληροφορίες για το εξωτερικό της φυλακής τις έδωσαν οι αρραβωνιαστικιές δύο κρατουμένων συντρόφων.

Η τρύπα αποφασίστηκε ν’ ανοίξει κάτω από ένα κρεβάτι που βρισκόταν δεξιά, δίπλα στην είσοδο του κελιού 13. Το κρεβάτι εκείνο, όπως όλα τα κρεβάτια της φυλακής, δεν ήταν παρά τρεις μετακινούμενες σανίδες στηριγμένες πάνω σε τρία τσιμεντένια τοιχάκια. Τα εργαλεία της δουλειάς, ήταν αρχικά ένα κοπίδι και ένα τσαγκαράδικο σφυρί, από εκείνα που έπαιρναν από το εργαστήριο της φυλακής για διάφορα μαστορέματα. Αργότερα, όταν προχώρησαν στο σκάψιμο, απόκτησαν κι ένα σκεπάρνι.

Τέσσερις μήνες έσκαβαν

Πώς δούλευαν; Άρχισαν στις 17 Μάρτη του ’55 και έλυναν το ένα μετά το άλλο τα προβλήματα στην πορεία. Δεν υπήρχε αέρας. Έφτιαξαν αρχικά μια ξύλινη βεντάλια. Δεν είχε φως. Φτιάξανε μηχανισμό με λαμπάκια. Οι κρατούμενοι έφτιαχναν κάτι χειροτεχνήματα και με αυτά σαν δικαιολογία ζητούσαν και τους έφερναν στο επισκεπτήριο στήλες φακού και λαμπάκια, δήθεν για τα χειροτεχνήματα. Υπολογίστηκε ότι χρησιμοποιήθηκαν γύρω στις 600 στήλες μπαταρίας.

Είχε μπει ένα αρχικό πλάνο για 20 πόντους σκάψιμο την ημέρα, που στην πράξη έβγαινε αδύνατο και κάποτε χρειάστηκε να προστεθούν νυχτερινές βάρδιες για να προχωρήσει η δουλειά. Το σκάψιμο γινόταν ένα μέτρο κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, κι εκείνο που πρόσεχαν ήταν να μην ξεφύγουν προς τα πάνω, οπότε υπήρχε κίνδυνος (κυρίως όταν έφτασαν στην οδό Δογάνη) να υποχωρήσει το έδαφος από το βάρος των αυτοκινήτων που περνούσαν. Από τα βασικά προβλήματα που αντιμετώπισαν ήταν τι θα έκαναν τα χώματα και τις πέτρες που συσσώρευαν. Και να ποιες λύσεις βρήκαν: Αφού ξεχώριζαν το χώμα από τις πέτρες το έριχναν μέσα σε πάνινες σακούλες -τις «αντέρες», όπως τις έλεγαν- που είχαν φτιάξει οι ίδιοι, τις πέρναγαν στη μέση τους και τις άδειαζαν στα αποχωρητήρια, απ’ όπου κατέβαιναν στους υπονόμους με τη βοήθεια μπόλικου νερού.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν οι πέτρες και τα χαλίκια. Ένα μέρος από αυτά τα χρησιμοποίησαν για ένα μεγάλο πεζούλι που έφτιαξαν στο χώρο του μπάνιου και μερικά τσιμεντένια πλυσταριά, πάντα με την άδεια της διεύθυνσης. Στην επιφάνεια χρησιμοποιούσαν το υλικό που τους διέθεταν και στο εσωτερικό έριχναν τα δικά τους μπάζα. Ζήτησαν άδεια να κάνουν ένα παρτέρι με άνθη στο εσωτερικό προαύλιο, κόντρα στον εξωτερικό τοίχο και παράλληλα να καλλιεργήσουν γλάστρες, και τους δόθηκε. Σε πολύ λίγο καιρό η ακτίνα γέμισε με γλάστρες. Ήταν κυρίως γκαζοτενεκέδες, που και πολύ χώμα έπαιρναν αλλά και χαλίκι.

Ένα ακόμα σοβαρό πρόβλημα ήταν ο εξαερισμός. Επινόησαν και κατασκεύασαν αυτοσχέδιο ανεμιστήρα. Άλλο πρόβλημα ήταν ο κίνδυνος να υποχωρήσουν τα χώματα της οδού Δογάνης από το πέρασμα των φορτηγών. Έτσι αναγκάστηκαν να υποστυλώσουν τη σήραγγα με ξυλεία που κατάφεραν να εξασφαλίσουν από παλιά κουφώματα.

Στις 17 Ιούλη φορώντας πιτζάμες πάνω από τα καλά τους ρούχα, για να μην τα λερώσουν, πέρασαν σε τετράδες από τη φυλακή στο εργοστάσιο κι από κει σε διάφορα σημεία που είχε κανονιστεί να κρυφτούν.

Η απόδραση συγκλόνισε την Ελλάδα. Οι αρχές ασφαλείας έστησαν μπλόκα στους δρόμους και επικήρυξαν τους δραπέτες, χωρίς φυσικά κανένα αποτέλεσμα. Το ίδιο βράδυ της απόδρασης, από την «Ελεύθερη Ελλάδα», τον παράνομο ραδιοφωνικό σταθμό του ΚΚΕ ακούστηκε η έκκληση: «Καλούμε το λαό και όλους τους πατριώτες να προστατεύσουν τους αγωνιστές που κατόρθωσαν να δραπετεύσουν από τις φυλακές της αμερικανοκρατίας. Ελευθερία και γενική αμνηστία στους αγωνιστές».

Φυλακές της Αίγινας   

Το Ορφανοτροφείο είναι το πρώτο δημόσιο κτίριο που κατασκευάζεται επί Καποδίστρια και όπως γράφει η επ. καθηγήτρια του ΕΜΠ, Μάρω Καρδαμίτση – Αδάμη, «σύμφωνα με τις απόψεις που επικρατούσαν την εποχή αυτή, τόσο στον ευρωπαϊκό χώρο, όσο και στην Ανατολή, για κτίρια με παρόμοιες λειτουργίες, το ορφανοτροφείο οργανώνεται γύρω από μια κλειστή εσωτερική αυλή με απλά και λιτά αρχιτεκτονικά στοιχεία, που ενώ εκφράζουν τάσεις ενός πρώιμου ρομαντικού κλασικισμού, απλού στη σύνθεσή του και με συνέπεια μορφής και λειτουργίας, μπορούν άνετα με τους καθαρούς όγκους τους και το σεβασμό την κλίμακα να θεωρηθούν σα συνέχεια της τοπικής αρχιτεκτονικής».

Η ανέγερσή του εκείνα τα χρόνια έδωσε μεροκάματο και τροφή στους πρόσφυγες που είχαν συγκεντρωθεί στην Αίγινα από τα χρόνια του αγώνα. Ο αριθμός των ανειδίκευτων εργατών τον Ιούνιο του 1828 ξεπερνά τους 2.000. Αρχιτέκτονας είναι ο Θεόδωρος Βαλλιάνος και βοηθός του ο Δημήτριος Σταυρίδης, ένας από τους γνωστότερους μηχανικούς της Καποδιστριακής και της Οθωνικής περιόδου.

Το Ορφανοτροφείο ολοκληρώθηκε το Μάρτη του 1829. Στοίχισε 515.371 γρόσια και το μεγαλύτερο μέρος του ποσού προερχόταν από δωρεές Ελλήνων και φιλελλήνων του εξωτερικού. Στις 6 του Απρίλη εγκαινιάστηκε και λειτούργησαν οι πρώτες τεχνικές σχολές ξυλουργικής, ραπτικής, υποδηματοποιίας, τορνευτικής, σιδηρουργικής, ωρολογοποιίας. Εκεί στεγάστηκαν η βιβλιοθήκη, το πρώτο τυπογραφείο, το πρώτο αρχαιολογικό μουσείο, η πρώτη ορυκτολογική συλλογή της χώρας. Διευθυντής ήταν ο Κερκυραίος λόγιος Ανδρέας Μουστοξύδης.

Το 1834 έκλεισε. Για τρία χρόνια εγκαταστάθηκε η Σχολή Ευελπίδων. Το 1841 γίνεται λοιμοκαθαρτήριο. Το 1860 μετατρέπεται σε φρενοκομείο. Το διάστημα 1866-1869 στεγάζει πρόσφυγες από την Κρήτη. Το 1880 το Ορφανοτροφείο μετατρέπεται σε φυλακές και μεταφέρονται οι πρώτοι 12 κρατούμενοι. Το κολαστήριο έχει ανοίξει… Τα επόμενα 105 χρόνια είναι τα μαύρα χρόνια των διωγμών.

Μια μικρή μπροσούρα με χειρόγραφα πολιτικών κρατουμένων μεταφρασμένα στα γαλλικά δίνει, με αριθμούς και στατιστικούς πίνακες που οι ίδιοι έφτιαχναν, την εικόνα των φυλακών. Είναι τα χειρόγραφα που οι αγωνιστές με διάφορους τρόπους έβγαζαν έξω από τη φυλακή για να διακινηθούν στον Τύπο του εξωτερικού.

Στις 31/5/1961 στην Αίγινα κρατούνταν 468 πολιτικοί κρατούμενοι, οι οποίοι είχαν εκτίσει 6.463 χρόνια φυλάκισης με μέσο όρο για τον καθένα 14 χρόνια. 267 δικάστηκαν και καταδικάστηκαν σαν μέλη των Εθνικοαπελευθερωτικών Οργανώσεων για πράξεις της Εθνικής Αντίστασης που στρέφονταν κατά των Γερμανών κατακτητών. Από αυτούς τραυματίστηκαν 79, έμειναν ανάπηροι 8 και παρασημοφορήθηκαν 16. Το 75% των κρατούμενων της Αίγινας μπήκαν στη φυλακή σε ηλικία από 21 έως 35 ετών. Οι 322 καταδικάστηκαν σε θάνατο τουλάχιστον μια φορά. Από τη συγκεντρωτική ανάλυση των στοιχείων που έκαναν οι κρατούμενοι προκύπτει: 268 δικάστηκαν σε θάνατο 1.925 φορές ή επτά φορές ο καθένας. 157 καταδικάστηκαν σε ισόβια, δηλαδή δέκα φορές ο καθένας.

Η φρίκη της Αίγινας έγινε πολλές φορές θέμα στο διεθνή Τύπο, θέμα όμως έγινε και ο διασυρμός της τρομοκρατίας και όσων πίστεψαν ότι φτάνουν τα κάγκελα για φυλακίσουν και να απαλλαγούν από μεγάλες ιδέες και ωραίους αγώνες. Η αναφορά από το πρωινό προσκλητήριο στις 8 του Μάη 1934 έγραφε: «Επιθεωρήσαντες τας κλινοστρωμάς, τους τοίχους και τα δάπεδα, εύρομεν έχοντα αυτά εν τάξει, τους δε κρατούμενους άπαντας καλώς έχοντας και παρόντας». Λίγες ώρες αργότερα στην Αστυνομική Διεύθυνση Πειραιά φτάνει το εξής τηλεγράφημα: «Οι βαρυποινίτες κομμουνισταί Δ. Σακαρέλλος, Ζ. Φλωράκος, Κ. Σαρίκας, Αβ. Δερβίσογλου, Ευ. Θωμάζης, Απ. Κλειδωνάρης, Μ. Δουλγέρης και Ν. Βαβούλης εδραπέτευσαν διά της διατρήσεων υπονόμου. Ενεργούμεν τα δέοντα άνευ αποτελέσματος μέχρι στιγμής».

Τα παραπάνω διαβάζουμε στο βιβλίο του δημοσιογράφου Δημήτρη Γκιώνη «Οι  μεγάλες αποδράσεις» (εκδόσεις «Τετράδιο») στο κεφάλαιο που αναφέρεται στην απόδραση 8 κομμουνιστών από τους 83 που κρατούνταν στην ακτίνα Γ, την «κόκκινη ακτίνα». Εκείνες τις μέρες η εφημερίδα «Ακρόπολη» ονόμαζε τους δραπέτες «κόκκινους φαντομάδες» και έγραφε «Αι φυλακαί τους κρατούν εφ’ όσον αυτοί το θέλουν! Όταν δεν το θέλουν, όταν… τας βαρεθούν, το ευκολότερο πράγμα δι’ αυτούς είναι να τας εγκαταλείψουν!». Και η ίδια εφημερίδα ερμηνεύει την απόδραση: «Το Κόμμα όχι μόνο είχε ανάγκην των δραπετών, αλλά κι ενός εντυπωσιακού γεγονότος διά να μάθη η πτωχή προλεταρία ότι αν η αστική πολιτεία εξαπολύει τρομοκρατίαν και έχει φυλακάς οι κομμουνισταί ξέρουν να τις καταργούν»!

Ο Γιάννης Παλαβός, βετεράνος κομμουνιστής, θυμάται τότε που έκαναν διαμαρτυρία για τις συνθήκες διαβίωσης, στη δεκαετία του ’60 και ζήτησαν τον υπουργό Δικαιοσύνης. Θυμάται ακόμα τότε που απομόνωσαν σε μακρινά κελιά τους δραστήριους κρατούμενους, δηλαδή «τους κομμουνιστές». Θυμάται όμως πως «τις ημέρες που ήταν πιο ήσυχα κάναμε κρυφά εκδηλώσεις, για μουσική, λογοτεχνία ακόμα και θέατρο. Στη Δ` Ακτίνα ανεβάσαμε τον Προμηθέα Δεσμώτη».

Το 1985 οι φυλακές υψίστης ασφαλείας της Αίγινας έκλεισαν. 

Φυλακές Ωρωπού

Οι απαρχές της ιστορίας του συγκροτήματος συνδέονται με το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο Κορασίδων. Το 1897, ο Ανδρέας Συγγρός κληροδοτεί στο ίδρυμα την έκταση στον Ωρωπό. Εκεί χτίζονται, το 1906, τα πρώτα κτήρια που λειτουργούν ως παράρτημα του Ορφανοτροφείου.  Αρχικός στόχος ήταν το συγκρότημα του Ωρωπού να αποτελέσει νοσοκομείο για τα ορφανά κορίτσια. Το 1915 στεγάζονται εκεί προσωρινά προσφυγόπουλα από την Αρμενία, ενώ το 1922 η διοίκησή του το παραχωρεί για τη στέγαση παιδιών προσφύγων από τη Μικρά Ασία.

Από το 1926 στεγάζεται το Εμπειρίκειο Άσυλο Αρρένων ως το 1929, οπότε τα παιδιά μεταφέρονται στη Σύρο. Στη συνέχεια προσφέρει στέγη στο Αναμορφωτικό Σχολείο Αρρένων.
Το 1931, το Δημόσιο εξαγοράζει την εγκατάσταση και ένα χρόνο αργότερα ιδρύεται η «Επανορθωτική Φυλακή στη Σκάλα Ωρωπού». Αυτή την περίοδο στον χώρο συνυπάρχουν ενήλικες και ανήλικοι φυλακισμένοι, παρά τις διεθνείς προδιαγραφές λειτουργίας των φυλακών. Τον Μάρτιο του 1933 φυλακίζονται οι πρώτοι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι. Σε δημοσιεύματα της εποχής αναφέρεται ότι στις φυλακές που είχαν χωρητικότητα 80 κρατούμενων φυλακίζονται 400 άτομα που κοιμούνται στο τσιμέντο.

Στις 20 Ιουλίου του 1938, έπειτα από σεισμό 6 ρίχτερ, τα κτήρια παθαίνουν σημαντικές βλάβες και την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου εγκαταλείπονται. Το 1952 ξεκινούν επισκευές και το 1955 το συγκρότημα μετονομάζεται σε Ανοιχτό Σωφρονιστικό Κατάστημα.  Την περίοδο της χούντας κρατούνται 72 νεαροί πολιτικοί κρατούμενοι, ενώ μεταφέρονται εκεί και περίπου 100 πολιτικοί κρατούμενοι από το Λακί της Λέρου. Μετά το 1970, το συγκρότημα λειτουργεί ως αναμορφωτήριο ανηλίκων και το 1973 εγκαταλείπεται. Το 1979 στεγάζεται εκεί το 1ο Γυμνάσιο και αργότερα σε ένα από τα κτήρια θα στεγαστεί το Ωδείο και σε λυόμενα κτίσματα το νηπιαγωγείο. Το 1998, με κοινή υπουργική απόφαση, το συγκρότημα παραχωρείται στην Κοινότητα της Σκάλας Ωρωπού για τη δημιουργία χώρων αναψυχής και τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Στίχοι, Μουσική και Πρώτη εκτέλεση: Μίκης Θεοδωράκης

Ο πατέρας εξορία και το σπίτι ορφανό ζούμε μες στην τυραννία, στο σκοτάδι το πηχτό
Κι εσύ λαέ βασανισμένε, μην ξεχνάς τον Ωρωπό.
Κλαίει κι η μάνα τώρα μόνη, κλαιν τα δέντρα, τα πουλιά
στην πατρίδα μας νυχτώνει, ορφανή η αγκαλιά
Κι εσύ λαέ βασανισμένε, μην ξεχνάς τον Ωρωπό
Μες στα σύρματα κλεισμένοι, μα η καρδιά μας πάντα ορθή
πάντα ο ίδιος όρκος μένει, λευτεριά και προκοπή
Κι εσύ λαέ βασανισμένε, μην ξεχνάς τον Ωρωπό.

Φυλακές Αλικαρνασσού και Ατσαλένιου

      Στο Ηράκλειο της Κρήτης, μετά την οριστική κατάληψη του νησιού από τους Γερμανούς, θα λειτουργήσουν οι λεγόμενες Κάτω φυλακές, οι φυλακές της Αλικαρνασσού, οι φυλακές Ατσαλένιου, οι φυλακές του Εργατικού Κέντρου και τα κρατητήρια της Ασφάλειας με ελληνικές διοικήσεις, όπως και οι φυλακές του Γερμανικού Φρουραρχείου, τα κρατητήρια της Γερμανικής Αστυνομίας και της Γκεστάπο με γερμανικές διοικήσεις. Η διαδρομή όσων πατριωτών συλλαμβάνονται, κι είναι πολλοί, δεν έχει ιδιαίτερες διαβαθμίσεις. Βασανισμός, ανάκριση, δίκη με συνοπτικές διαδικασίες και φυλάκιση ή εκτέλεση, είτε και τα δυο. Οι περισσότερες συλλήψεις διενεργούνται μετά από προδοσίες δωσίλογων, σπιούνων και χωροφυλάκων. Από τις φυλακές Αλικαρνασσού θα περάσουν εκατοντάδες άντρες και γυναίκες κάθε ηλικίας, και δεκάδες θα στηθούν μπροστά στα χιτλερικά οπλοπολυβόλα, στο νεκροταφείο της Σούδας και το παλιό νεκροταφείο του Ηρακλείου.

Φυλακές Ιντζεντίν

Αρχικά οι πρώτοι Τούρκοι διώχνοντας τους Ενετούς είχαν κατασκευάσει εκεί το 1646 έναν πύργο. Ο Ρεούφ πασάς όμως, για την προστασία του κόλπου της Σούδας, χτίζει το 1872 το φρούριο Ιτζεδίν, προς τιμή του πρωτότοκου γιου του Σουλτάνου Αβδούλ Αζίζ Ιτζεδίν. Αποτελώντας ένα από τα πρώτα οχυρωματικά κτίρια που κατασκευάστηκαν για την προστασία του λιμανιού, το φρούριο Καλαμίου, έχει κατά τη διάρκεια της ελληνικής ιστορίας «αξιοποιηθεί» με ποικίλους τρόπους…

Από τη βόρεια πλευρά είχε 12 πυροβόλα για αποτελεσματικότερο έλεγχο της κίνησης από τη θάλασσα. Ο Σουλτάνος Χαμίτ το 1884 προσθέτει την περίτεχνη κρήνη στην είσοδο του. Το φρούριο Ιτζεδίν, είναι τόσο αποτελεσματικό που στην εξέγερση των Κρητικών στη Δυτική Κρήτη, το Φεβρουάριο του 1878, 2.000 επαναστάτες επιτίθενται εναντίον του χωρίς να καταφέρουν να το καταλάβουν.

Στην περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, το φρούριο παροπλίζεται και γίνονται παρεμβάσεις στην αρχική κτιριακή του μορφή. Προστίθεται ο όροφος και κατασκευάζεται ο εξωτερικός μαντρότοιχος. Τώρα πια πληροί όλες τις προϋποθέσεις για να μετατραπεί σε εγκληματική φυλακή. Στην αρχή στα κελιά του φυλακίζονται βαρυποινίτες του κοινού ποινικού δικαίου αλλά τις δύσκολες πολιτικά περιόδους της χώρας κρατούνται εκεί οι περισσότεροι πολιτικοί κρατούμενοι.

Το 1903, ο Ελευθέριος Βενιζέλος γνώρισε για 15 ημέρες το αφιλόξενο περιβάλλον των φυλακών του φρουρίου, όταν καταδικάστηκε για εξύβριση, έπειτα από μήνυση που του υπέβαλλε ο Μητροπολίτης Κρήτης Ευμένιος, οπαδός του πρίγκιπα Γεωργίου.

Κατά την περίοδο της δικτατορίας του Θεόδωρου Πάγκαλου, το 1924, κρατήθηκε στις φυλακές μεγάλος αριθμός πολιτικών αντιφρονούντων, ενώ με την πτώση της δικτατορίας με πραξικόπημα από τον Γ. Κονδύλη το 1926, ο ίδιος ο Θεόδωρος Πάγκαλος περνά τα επόμενα δύο χρόνια φυλακισμένος στα ίδια κελιά. Μάλιστα όπως αναφέρεται στο φύλλο της 24ης Αυγούστου του 1927 της εφημερίδας «Εμπρός» το δεκαπενταύγουστο εκδηλώνεται με «κωδωνοκρουσίας και φωνασκίας ένα είδος στάσεως». Οι στασιαστές κλείνονται στην απομόνωση και η κυβέρνηση, μετά από αναφορά του συμβάντος από τον τότε διοικητή των φυλακών Μαρσέλλο, δίνει εντολή να μεταφερθούν οι πρωτεργάτες σε άλλες φυλακές της Ελλάδας. «Κατά την έξοδόν των εκ των φυλακών εξεδήλωσαν δια διαφόρων ζητωκραυγών την εκτίμησίν των προς τον συγκρατούμενόν των τέως δικτάτορα», συμπληρώνει ο τότε συντάκτης του άρθρου.

Δύο χρόνια αργότερα ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου ο νόμος «περί μέτρων προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών» ή αλλιώς «Ιδιώνυμο». Έτσι, την περίοδο 1930-1931, σαράντα πολιτικοί κρατούμενοι φυλακίζονται και πάλι στο Ιτζεδίν, εξαιτίας του «Ιδιώνυμου». Στη γερμανική κατοχή οι φυλακές δεν φιλοξενούν πλέον κρατούμενους. Οι Γερμανοί τις μετατρέπουν σε στρατιωτική βάση και αποθήκη.

Το φρούριο ανοίγει και πάλι τα τελευταία χρόνια του εμφυλίου. Το 1948 από το κολαστήριο της Γυάρου μεταφέρονται στις φυλακές του Ιτζεδίν 105 πολιτικοί κρατούμενοι που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο. Τις δεκαετίες που ακολουθούν στα ανήλιαγα μεσαιωνικά μπουντρούμια των «Εγκληματικών Φυλακών Καλαμίου», όπως μετονομάστηκε, ξεκινά μια μορφωτική και πολιτιστική δραστηριότητα. Γίνεται μια συντονισμένη προσπάθεια ώστε οι αναλφάβητοι φυλακισμένοι να διδαχθούν γραφή και ανάγνωση.

Πραγματοποιούνται μελέτες και μεταφράσεις ξενόγλωσσων ιδεολογικών βιβλίων και γράφονταν μυθιστορήματα πεζογραφήματα και ποιητικές συλλογές. Η πολιτιστική δραστηριότητα συμπληρώνεται και με θεατρικές ομάδες. Σε μηνιαίες παραστάσεις οι κρατούμενοι παρουσιάζουν έργα του Μολιέρου, του Σαίξπηρ, του Μπρεχτ, του Ψαθά κ.ά. Κατά την παραμονή τους εντός του Ιτζεδίν, οι βαρυποινίτες χτίζουν στο νότιο τμήμα του φρουρίου το μικρό εκκλησάκι του Αγίου Ελευθερίου στο οποίο αγιογράφησαν τις εικόνες, σκάλισαν το τέμπλο, κατασκεύασαν τους πολυελαίους και τα φωτιστικά και διαμόρφωσαν τον εξωτερικό του χώρο.

Ακροναυπλία

«Ακροναυπλία,  Ακροναυπλία, δεν σε λύγισε η βία
είσαι βράχος φως γεμάτος κι εκδικήτρα λευτεριά [..].»

    Μέσα σ’ όλα τα ανοσιουργήματα που θα χαρακτηρίσουν την ελληνική “πολιτεία” μετά το μεσοπόλεμο, είναι κι η εγκατάσταση στην αρχαία ακρόπολη του Ναυπλίου στρατιωτικών αρχικά φυλακών, και η μετατροπή τους από τη δικτατορία του Μεταξά το ’37 σε “Στρατόπεδο Κράτησης Κομμουνιστών”, που θα μείνει στην ιστορία για τις μεθοδευμένες δολοφονίες – ο θάνατος από ασιτία στη διάρκεια της Κατοχής είναι σε ημερήσια διάταξη, την αγριότητα της μεταχείρισης των κομμουνιστών και αριστερών αγωνιστών, και την μαζική παράδοση! κρατουμένων στον χιτλερικό στρατό κατοχής.

      Ακροναυπλιά: H φυλακή για τους πολιτικούς κρατούμενους άνοιξε το Φλεβάρη του 1937, έξι μήνες μετά από την επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου από τον Μεταξά και διαλύθηκε το Φλεβάρη του 1943. Κράτησε έξι ολόκληρα χρόνια.

Εδώ συγκέντρωσαν τον κύριο όγκο των φυλακισμένων κομμουνιστών. Εξακόσιοι είκοσι πέντε κρατούμενοι πέρασαν από το κάτεργο αυτό και στην πλειοψηφία τους ήταν ηγετικά στελέχη του Κόμματος και του εργατικού κινήματος.

Ο σκοπός των ταξικών αντιπάλων ήταν ένας. Να εξοντώσουν, να συντρίψουν σωματικά και ψυχικά, να κουρελιάσουν ηθικά, να ρεζιλέψουν και να αχρηστεύσουν τον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ απέναντι στην εργατική τάξη, το λαό. Και δε δίστασαν μπροστά σε κανένα μέσο, προκειμένου να πετύχουν το σκοπό τους. Δεν υπήρχε έλεος για όποιον δεν έκανε «δήλωση μετάνοιας», για όποιον δεν αποκήρυσσε το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, για όποιον δεν έσκυβε το κεφάλι.

Τι είχε προηγηθεί

Χρήσιμη εδώ μια σύντομη αναδρομή για να δούμε ποια ήταν τότε η κατάσταση και οι συνθήκες μέσα στις οποίες δρούσε το λαϊκό κίνημα και το ΚΚΕ.

Οι εργαζόμενοι της πόλης και του χωριού εξουθενωμένοι από τη στυγνή αντιλαϊκή πολιτική όλων των κυβερνήσεων της 10ετίας του ’20, από τις συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής και την οικονομική κρίση του ’29-’33, οργανώνονται και ξεσηκώνονται. Το ΚΚΕ είναι ο πρωταγωνιστής αυτού του αγώνα. Όλα τα άλλα κόμματα στήριζαν και κάλυπταν την ασύδοτη δράση του κεφαλαίου και την υποταγή της χώρας στους ιμπεριαλιστές. Παρά την ωμή βία και τρομοκρατία, το κίνημα αυτό δεν οπισθοχωρεί.

Χαρακτηριστικά τα παρακάτω στοιχεία: Την περίοδο 1929-1933 επί κυβερνήσεως Ελ. Βενιζέλου: Δολοφονούνται 27 εργάτες και αγρότες στις διάφορες κινητοποιήσεις. 13.000 συλλαμβάνονται. 2.400 καταδικάζονται σε πολύχρονες φυλακίσεις και εξορίες. 120 φαντάροι στέλνονται στο Καλπάκι. Την περίοδο 1933-1935, επί Τσαλδάρη, νέο λουτρό αίματος και τρομοκρατίας: Δολοφονούνται 10 εργάτες και αγρότες και 350 τραυματίζονται. Χιλιάδες συλλαμβάνονται και 785 καταδικάζονται σε πολύχρονες φυλακίσεις και εξορίες. Απαγορεύτηκαν 160 συγκεντρώσεις και 128 διαλύθηκαν με τη βία. Έγιναν πάνω από 138 επιδρομές σε γραφεία σωματείων και σε τυπογραφεία. Αποκορύφωμα αυτού του πογκρόμ είναι τα αιματηρά γεγονότα στις 9 του Μάη του ’36 στη Θεσσαλονίκη, με τη δολοφονία 12 εργατών και τον τραυματισμό 300. Το λαϊκό, όμως, κίνημα δεν κάμπτεται, ανασυντάσσεται και δυναμώνει την επίθεσή του. Πάνω από 150.000 λαού ξεσηκώνεται στη Θεσσαλονίκη και καταγγέλλει τη στυγνή τρομοκρατία και τις δολοφονίες των καπνεργατών. Λίγες μέρες αργότερα, στις 13 Μάη του ’36, 500.000 λαού, σε πανελλαδική απεργία, απαντούν στην τρομοκρατία του Μεταξά. Στις 2 Ιούνη του ’36 νέος ξεσηκωμός στο Βόλο με έναν νεκρό και πολλούς τραυματίες. Στις 5 Αυγούστου ’36 προετοιμάζεται νέα πανελλαδική απεργία κατά της υποχρεωτικής διαιτησίας, της διάλυσης των εργατικών σωματείων και τη διεκδίκηση κοινωνικών ασφαλίσεων. Αυτό ακριβώς το ογκούμενο λαϊκό κίνημα ήθελαν να αποκεφαλίσουν, να τρομοκρατήσουν και να γονατίσουν, τσακίζοντας την πρωτοπορία του. Η ελληνική πλουτοκρατία και οι ξένοι προστάτες της, με όργανο κρούσης τη μεταξική δικτατορία, έπεσαν με λυσσασμένο τρόπο πάνω στους κομμουνιστές για να τους εξοντώσουν με κάθε μέσο και μαζί τους κάθε τίμιο, πατριωτικό στοιχείο που αντιστεκόταν. Περίπου 100.000 συλλαμβάνονται, όπου η μεγάλη πλειοψηφία απ’ αυτούς ήταν κομμουνιστές.

«Οι πιο επικίνδυνοι εξόριστοι». Οι πρώτοι Ακροναυπλιώτες μεταφέρθηκαν από τα κρατητήρια Αθήνας – Πειραιά – Πατρών κλπ. Το Μάη – Ιούνη και Ιούλη 1937 άρχισαν να μεταφέρονται με καραβιές από τα ξερονήσια της Ανάφης, Φολέγανδρου, Άη-Στράτη οι «πιο επικίνδυνοι» εξόριστοι αγωνιστές στην Ακροναυπλία: Εργάτες, αγρότες, υπάλληλοι, διανοούμενοι. Ανάμεσά τους και μέλη της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, γραμματείς και μέλη περιφερειακών, αχτιδικών κλπ. οργανώσεών του, βουλευτές του Παλλαϊκού Μετώπου, εργατικά και συνδικαλιστικά στελέχη, στελέχη του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας και άλλων δημοκρατικών οργανώσεων, στελέχη της Κομμουνιστικής Νεολαίας (ΟΚΝΕ) κλπ., κλπ.

Αρχίζει αμέσως η οργάνωση των αγωνιστών της Ακροναυπλίας… Όλοι οι κρατούμενοι (μέλη και οπαδοί του ΚΚΕ, εξωκομματικοί, αγροτιστές) έφτιαξαν την Οργάνωσή τους, την Ομάδα Συμβίωσης των αγωνιστών της Ακροναυπλίας. Σε καθέναν από τους τέσσερις θαλάμους επικεφαλής είναι ο θαλαμάρχης, αναγνωρισμένος από τη διοίκηση του στρατοπέδου και εκλεγόταν κάθε χρόνο.

Επικεφαλής της Ομάδας Συμβίωσης είναι το 7μελές και άλλοτε 9μελές Γραφείο της Ομάδας που εκλέγεται δημοκρατικά από όλους τους αγωνιστές της Ακροναυπλίας και που «ντε φάκτο» υποχρεώθηκε να το αναγνωρίσει και η διοίκηση του στρατοπέδου.

Το Γραφείο της Ομάδας είχε μεγάλο κύρος ανάμεσα στα μέλη της Ομάδας γιατί αποτελούνταν από ικανούς αγωνιστές που εκλέγονταν από τους συντρόφους και με τη βοήθεια πάντα της Κομματικής Επιτροπής καθοδηγούσε την ομάδα.

Με βάση απόφαση της ΚΕ οργανώθηκαν στην Ακροναυπλία οι κομματικές ομάδες με τους υπεύθυνους τους και στους τέσσερις θαλάμους. Στον κάθε θάλαμο υπήρχε ο κομματικός υπεύθυνος, που διοχέτευε τη γραμμή της Κομματικής Επιτροπής στα μέλη του Κόμματος και έλυνε τα κομματικά ζητήματα του θαλάμου.

Επικεφαλής όλης της κομματικής δουλειάς ήταν η Κομματική Επιτροπή Ακροναυπλίας.

Η Κομματική Επιτροπή καθοδηγούσε όλη την κομματική δουλειά και πολιτικά τη δράση του Γραφείου της Ομάδας χωρίς να ανακατεύεται στην άλλη δουλειά του. Η Κομματική Επιτροπή επεξεργαζόταν όλα τα ζητήματα της τακτικής απέναντι στη Διοίκηση του στρατοπέδου. Οργάνωσε διά μέσου της Μορφωτικής Επιτροπής τα μαρξιστικά μαθήματα, διαλέξεις κλπ., καθώς και τα εγκυκλοπαιδικά μαθήματα, η Κομματική Επιτροπή Ακροναυπλίας ασχολούνταν, ιδιαίτερα, με την κομματική διαπαιδαγώγηση των συντρόφων, τη σφυρηλάτηση της κομματικότητάς τους κλπ. Κάθε φορά που δημιουργούνταν σοβαρά ζητήματα, συνεδρίαζε (εκτός από τις τακτικές της συνεδριάσεις) η Κομματική Επιτροπή και αμέσως οι αποφάσεις της έμπαιναν στις κομματικές ομάδες και διά μέσου του Γραφείου της Ομάδας Συμβίωσης σε όλη την Ακροναυπλία.

Η οργάνωση, η ενότητα, η πειθαρχία, οι συντροφικές σχέσεις, η αλληλεγγύη και η αδελφική αγάπη ανάμεσα στους συντρόφους, να τα όπλα με τα οποία πάλεψε η Ακροναυπλία και αντιμετώπισε όλες τις επιθέσεις της δικτατορίας.

Η Κομματική Επιτροπή αποτελούνταν από γνωστά ανώτατα και ανώτερα στελέχη του ΚΚΕ (κατά καιρούς από έξι μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ, από τον Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής της ΟΚΝΕ στον πρώτο χρόνο της δικτατορίας, γραμματείς μεγάλων περιφερειακών οργανώσεων του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ κλπ. κλπ.), στην πλειοψηφία της αποτελούνταν από εργάτες – μάλιστα η τρίτη Κομματική Επιτροπή αποτελούνταν αποκλειστικά από εργάτες. Και για περίπτωση χτυπήματος (μεταφορά της και άλλα) υπήρχε εφεδρική Κομματική Επιτροπή, επίσης από γνωστά στελέχη. Τα μέλη της Κομματικής Επιτροπής είχαν κομματική ηλικία κατά μέσο όρο 15-20 χρόνια (πολύ μεγάλη για τα χρόνια 1937-1943).

Η Κομματική Επιτροπή καθοδηγούσε όλη την κομματική και την πολιτική δουλειά στην Ακροναυπλία. Χρησιμοποιούσε γι’ αυτό ένα πολύ μεγάλο αχτίφ γύρω από τους 150 συντρόφους στην κομματική δουλειά και στις υπηρεσίες της Ομάδας.

Η Ακροναυπλιά αντέχει

Στα 1937 συνεχίζεται η πάλη του ελληνικού λαού κατά της δικτατορίας. Οι απεργίες της εργατικής τάξης πολλαπλασιάζονται (…), η ζωή των φυλακισμένων στην Κέρκυρα, την Αίγινα, την Ακροναυπλιά χειροτερεύει μέρα με τη μέρα. Στην Ακροναυπλιά από την πρώτη μέρα και σ’ όλη τη διάρκεια του 1937 η δικτατορία έκανε τρεις επιθέσεις ενάντια στους κρατούμενους. Η πρώτη επίθεση όταν ήρθαν από τα νησιά οι εξόριστοι. Ο στρατοπεδάρχης και τα όργανά του θέλησαν να χωρίσουν τους διανοούμενους από τους υπόλοιπους κρατούμενους. Οι λόγοι είναι ευνόητοι. (…) Η δεύτερη επίθεση έγινε στις 30 Αυγούστου του 1937. Η μεταξική φρουρά με επικεφαλής τον ανθυπασπιστή Μπουγά, θα πυροβολήσει εκατοντάδες φορές εναντίον των κρατουμένων. Θα πέσει νεκρός, με πολτοποιημένο κρανίο, ο κομμουνιστής δάσκαλος Παύλος Σταυρίδης. Μόνο χάρη στον ηρωισμό και την ψυχραιμία των αγωνιστών δε θρηνήθηκαν δεκάδες θύματα εκείνη τη βραδιά. Η 3^η, αφορά μια προβοκατόρικη προσπάθεια εμπρησμού του κτιρίου, την οποία θα εμποδίσουν οι κρατούμενοι με επικεφαλής τον Δημήτρη Γληνό.

Τον Απρίλη του ‘41, η μεταξική δικτατορία θ’ αφήσει στο έλεος των χιτλερικών πάνω από 600 κρατούμενους, ανάμεσά τους ηγετικά στελέχη και βουλευτές του ΚΚΕ, όπως οι Θέος, Τζήμας, Παπαρήγας, Σκλάβαινας, Ζέβγος και άλλοι. Οι Γερμανοί βομβαρδίζουν ανελέητα την Ακροναυπλία, βρίσκονται ωστόσο προ μεγάλης έκπληξης, όταν διαπιστώνουν ότι οι κρατούμενοι έχουν μείνει αλώβητοι. Η σημαντικότερη ωστόσο πάλη των κομμουνιστών της Ακροναυπλίας αφορά την άρνηση δήλωσης μετανοίας, που επιτυγχάνεται με μαζικούς όρους χάρη στην αρραγή οργάνωση που καθοδηγείται συστηματικά από το ΚΚΕ· την δε εννεαμελή ομάδα που θα εκλεγεί απ’ όλους τους κρατούμενους αγωνιστές, θα υποχρεωθεί να αναγνωρίσει και η διοίκηση του στρατοπέδου.

      Στη διάρκεια της Κατοχής πολλοί θα πεθάνουν από ασιτία, μεταξύ των οποίων οι Θόδωρος Μάγγος και Ευριπίδης Ωρολογάς, ενώ αρκετοί θα μεταφερθούν σ’ άλλα στρατόπεδα εκτοπισμού. Στα τέλη Φλεβάρη του ’43, οι τελευταίοι 57 φυματικοί έγκλειστοι, μεταφέρονται στη Σωτηρία και φεύγοντας, παίρνουν μαζί και τα κλειδιά της Ακροναυπλίας.

      Πολλοί πρώην Ακροναυπλιώτες θα κρατηθούν ως όμηροι από τις δυνάμεις κατοχής, και οι περισσότεροι θα εκτελεστούν ως αντίποινα σ’ ενέργειες εαμοελασιτών. Για το θάνατο ενός Γερμανού υποστράτηγου και των τριών συνοδών του στους Μολάους της Λακωνίας στις 27 Φλεβάρη του ’44, οι Γερμανοί θα εκτελέσουν 204 κρατούμενους – εκ των οποίων 130 Ακροναυπλιώτες – στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, την 1^η Μάη του ‘44 – τότε που “το χώμα, δεν προλάβαινε να ρουφήξει το αίμα”.

Θέμις Αμάλλου