Ο δικηγόρος, στον οποίο βασίστηκε η ταινία Σκοτεινά Νερά και ο οποίος αναμετρήθηκε με κολοσσούς της χημικής βιομηχανίας όπως η Dupont και η 3Μ αποκαλύπτοντας στις ΗΠΑ τα «αιώνια χημικά», σκιαγραφεί τη δραματική έκταση του φαινομένου σε όλο τον πλανήτη. Συνέντευξη σε Reporters United, Le Monde και NDR / Süddeutsche Zeitung στο πλαίσιο του πρότζεκτ Forever Pollution / Αιώνια Ρύπανση

Ευρυδίκη ΜπερσήJohannes Edelhoff Catharina Felke Stéphane Mandard Stéphane Horel

Το 1998, ένας κτηνοτρόφος από τη Δυτική Βιρτζίνια, ο Γουίλμπουρ Τέναντ, εμφανίστηκε στο γραφείο του νεαρού δικηγόρου Ρομπ Μπίλοτ με μια κούτα βιντεοκασέτες και επέμενε να του δείξει ότι κάτι πολύ άσχημο συμβαίνει στα ζώα του. Χημικές βιομηχανίες όπως η Dupont και η 3Μ μετρούσαν ήδη μισό αιώνα υπερκερδών από την παραγωγή PFAS (υπερφθοριωμένων ενώσεων), μισό αιώνα συγκάλυψης των τρομακτικών επιπτώσεων των προϊόντων τους στο περιβάλλον και στην υγεία ζώων και ανθρώπων. 

Ο Μπίλοτ έσυρε τις εταιρείες στα δικαστήρια, υποχρεώνοντάς τις να αποκαλύψουν όσα οι ίδιες γνώριζαν για τους κινδύνους των «θαυματουργών» ενώσεων και η υπόθεση θα έκλεινε κάπου εκεί, αν τα PFAS, στο μεταξύ, δεν είχαν ρυπάνει ολόκληρο τον πλανήτη, αν δεν συνέχιζαν να συσσωρεύονται στο αίμα όλων μας, αν δεν εντοπίζονταν ακόμη και στη βροχή που πέφτει στα πιο παρθένα μέρη. 

Στο πλαίσιο της πανευρωπαϊκής έρευνας «Forever Pollution Project», στην οποία συμμετέχει αποκλειστικά για την Ελλάδα το Reporters United (το πρώτο μέρος της εδώ), και σε συνεργασία με δημοσιογράφους από τη Monde, το NDR και τη Süddeutsche Zeitung, αναζητήσαμε τον Μπίλοτ. 

Τον ρωτήσαμε αν εξεπλάγη με τη χαρτογράφηση 17.000 εστιών ρύπανσης από PFAS στην Ευρώπη. «Όχι» απάντησε. «Αυτό που με εκπλήσσει είναι ότι στην Ευρώπη αυτό το εκλάβατε ως κάτι καινούριο». 

Μια ολόκληρη βιομηχανία έχει ως στόχο να σπέρνει αμφιβολίες, να λέει «ας μην αναλάβουμε δράση ακόμη», ότι δεν ξέρουμε αρκετά.

Στην πραγματικότητα, η Ευρώπη σκέφτεται ήδη πώς θα απαλλαγεί από αυτά τα χημικά. Στις 22 Μαρτίου άνοιξε η πανευρωπαϊκή δημόσια διαβούλευση με θέμα την πλήρη απαγόρευση όλων των PFAS – μια πρόταση που ο Μπίλοτ επικροτεί, αν και θεωρεί ότι μόλις οι πολίτες συνειδητοποιήσουν το μέγεθος του προβλήματος, θα απαιτήσουν από τις εταιρείες να βρουν μη επιβλαβείς εναλλακτικές προτού καν έρθει η νομοθετική απαγόρευση.

Τον Φεβρουάριο αποκαλύψαμε πάνω από 17.000 εστίες ρύπανσης με PFAS σε όλη την Ευρώπη. Πολλοί το άκουσαν για πρώτη φορά.
Ρομπ Μπίλοτ: Δεν με εξέπληξε ο αριθμός των εστιών. Οι ίδιες εταιρείες ευθύνονται για τη ρύπανση με PFAS τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Η ερώτηση μου είναι γιατί καθυστέρησαν τόσο πολύ να αρχίσουν οι δειγματοληψίες. Το γεγονός ότι μόλις τώρα αρχίζουμε να αναγνωρίζουμε την κλίμακα του πράγματος με ενοχλεί, γιατί είναι ήδη γνωστό ότι τα PFAS έχουν βαριές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Καρκίνους, μειωμένη λειτουργία του ανοσοποιητικού κ.τ.λ.. Είναι πολύ καλό ότι κάνατε αυτή την έρευνα και την παρουσιάσατε στο ευρωπαϊκό κοινό. Η συνολική απαγόρευση που συζητιέται τώρα στην Ευρώπη προξενεί έντονες διαμάχες στις ΗΠΑ, όπου τείνουμε να αντιμετωπίζουμε τις ουσίες μία-μία. 

Πώς περιμένετε να αντιδράσουν τα λόμπι των εταιρειών στην πρόταση για απαγόρευση; 
Μπίλοτ: Χρησιμοποιούν τα ίδια επιχειρήματα που ακούμε τα τελευταία 30 χρόνια στις ΗΠΑ. Ότι αυτά τα χημικά είναι πολύ σημαντικά για τη σύγχρονη κοινωνία, ότι βρίσκονται σε όλα τα προϊόντα, ότι είναι απαραίτητα. Θα σας πουν: σκεφτείτε το κινητό σας τηλέφωνο, σκεφτείτε το δίκτυο 5G, τις μάσκες για τον κορωνοϊό, φάρμακα που σώζουν ζωές. Αυτά λένε στους πολιτικούς, ότι αφού τα χρησιμοποιούν τόσοι κλάδοι, οι επιπτώσεις θα είναι μεγάλες. 

Μα, όντως περιέχονται σε πολλά προϊόντα…
Μπίλοτ: Αν δείτε το ιστορικό, θα διαπιστώσετε ότι οι εταιρείες έκαναν φοβερές προσπάθειες να ενσωματώσουν τα χημικά αυτά σε όσο μεγαλύτερη γκάμα προϊόντων μπορούσαν, ώστε να βρεθούν στο σημείο που είναι τώρα. Να λένε ότι κάτι που περιλαμβάνεται σε τόσα προϊόντα δεν μπορεί να απαγορευθεί. Αλλά εδώ μιλάμε για τη δημόσια υγεία. Πρόσφατα δημοσιεύθηκαν εργασίες που μετρούν πόσοι θάνατοι μπορούν να αποδοθούν στο PFOA (ένα από τα πιο διαδεδομένα PFAS)  στις ΗΠΑ από το 1999: Πάνω από 6 εκατομμύρια θάνατοι! Το οικονομικό κόστος για τα συστήματα υγείας ανέρχεται σε πολλά δισεκατομμύρια δολάρια. 

Άλλο επιχείρημα που ακούμε συχνά είναι ότι η απαγόρευση των PFAS θα κοστίσει θέσεις εργασίας.
Μπίλοτ: Πάντα αυτό θα λένε. Αλλά βλέπουμε ότι δημιουργείται μια τεράστια βιομηχανία για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα αυτών των χημικών. Οργανώσεις, πανεπιστήμια, ερευνητές σε όλο τον πλανήτη αναζητούν τρόπους να τα αφαιρέσουν από το περιβάλλον, και αυτό επίσης δημιουργεί ευκαιρίες. Στη Δανία συζητήθηκε να απαγορευθούν οι συσκευασίες ποπ κορν για φούρνο μικροκυμάτων, καθώς περιείχαν PFAS. Ξεσηκώθηκε κόσμος που έλεγε «θα μας καταστρέψετε, θα χάσουν άνθρωποι τις δουλειές τους» κ.τ.λ. Όμως, μόλις η απαγόρευση όντως επιβλήθηκε, ήταν ζήτημα εβδομάδων ή μηνών μέχρι να επινοήσει κάποιος έναν τρόπο να κατασκευάζει τις σακούλες αυτές χωρίς PFAS. Ένα νέο προϊόν εμφανίστηκε στα ράφια. Μια απαγόρευση δεν σημαίνει ότι όλοι χάνουν τις δουλειές τους. Φτιάχνονται καινούρια πράγματα.

Τι απαντάτε σε όσους υποστηρίζουν ότι αν δεν τα χρησιμοποιούμε εμείς στα προϊόντα μας, θα τα χρησιμοποιεί η Κίνα; 
Μπίλοτ: Με το που καταλαβαίνει ο κόσμος περί τίνος πρόκειται λέει «μισό λεπτό, δεν τα θέλουμε αυτά». Και βλέπουμε τους καταναλωτές να απευθύνονται στις εταιρείες προτού καν αλλάξουν οι νόμοι. Απευθύνονται σ’ αυτούς που κατασκευάζουν συσκευασίες έτοιμου φαγητού, ρούχα, καλλυντικά, και λένε «δεν θέλουμε αυτά τα χημικά στα προϊόντα μας». Ζητούν να γίνουν βήματα τώρα! Ένα μεγάλο βήμα ήταν ότι η 3Μ, η εταιρεία που πρωτοανακάλυψε τις ουσίες αυτές, ανακοίνωσε ότι το 2025  θα διακόψει την παραγωγή PFAS. Νομίζω αυτό δείχνει ότι λειτουργούν πραγματικές δυνάμεις της αγοράς και υπάρχουν πραγματικές επιπτώσεις.  

Στην έρευνά μας αποκτήσαμε πρόσβαση σε χιλιάδες έγγραφα της Ευρωπαϊκής Χημικής Υπηρεσίας (ECHA), που έδειξαν ότι οι αντιπρόσωποι βιομηχανιών χρησιμοποιούν ασαφή ή παραπλανητικά επιχειρήματα. Σας φαίνεται οικείο;
Μπίλοτ: Από την ημέρα που ξεκίνησα άκουγα ότι δεν υπάρχουν αρκετά δεδομένα, ότι η επιστήμη δεν  έχει πάρει ξεκάθαρη θέση. Μια ολόκληρη βιομηχανία έχει ως στόχο να σπέρνει αμφιβολίες, να λέει «ας μην αναλάβουμε δράση ακόμη», ότι δεν ξέρουμε αρκετά. Την ίδια στρατηγική χρησιμοποιούσε και η καπνοβιομηχανία. Άρα ναι, έχουμε δει πολλά ασαφή και παραπλανητικά δεδομένα επί δεκαετίες. Έτσι κατάφεραν να διαιωνίσουν αυτή την κατάσταση.

Η βιομηχανία συνεχίζει να σπέρνει αμφιβολίες για τη σχέση του συνολικού επιπέδου PFAS με τους καρκίνους…
Μπίλοτ: Η επιστημονική τεκμηρίωση υπάρχει, ιδίως για την ομάδα των C8, όπως το PFOA και το PFOS. Υπάρχει συναίνεση στην επιστημονική κοινότητα ότι αυτά συνδέονται με καρκίνους. Η πιο πρόσφατη απόφαση της αμερικανικής υπηρεσίας περιβάλλοντος (ΕΡΑ) για τα όρια των ουσιών αυτών στο πόσιμο νερό βασίζεται στο ότι θεωρεί και τις δύο ουσίες πιθανόν καρκινογόνες για τους ανθρώπους-  αυτή η συζήτηση έχει τελειώσει. 

Στοιχεία συγκεντρώνονται και για άλλα PFAS που τα χρησιμοποίησαν ως υποκατάστατα, όπως τα C6. Δείτε για παράδειγμα το GenX,  ένα από τα χημικά που χρησιμοποιούν αντί για το PFOA. Η πρώτη έρευνα για το GenX, το 2012, έδειξε ότι προξενούσε τους ίδιους τρεις καρκίνους που προξενούσε και το PFOA: στο συκώτι, στο πάγκρεας και στους όρχεις. Ήταν ένα καμπανάκι για την επιστημονική κοινότητα. Έτσι ξεκίνησε η σκέψη να κοιτάξουμε ολόκληρη την κλάση των PFAS. 

Τι συμβουλές θα δίνατε στους πολιτικούς στην Ευρώπη σε σχέση με την πρόταση απαγόρευσης;
Μπίλοτ: Να κοιτάξουν την επιστήμη, να κοιτάξουν τα δεδομένα και να προσπαθήσουν να διδαχθούν από αυτά που έχουμε ήδη μάθει τα τελευταία 24 χρόνια στις ΗΠΑ με τα PFAS. Τα ίδια χημικά που βρέθηκαν στο νερό στη Δυτική Βιρτζίνια πριν από 24 χρόνια, τα βρίσκετε τώρα στην Ολλανδία ή στο Βέλγιο ή στην Ιταλία, είναι το ίδιο πράγμα. Πρέπει να μάθουμε από τα επιστημονικά δεδομένα που ήδη υπάρχουν.

Το πρόβλημα δεν είναι μόνο ότι τα PFAS συνεχίζουν να εισέρχονται στο περιβάλλον, αλλά ότι έχουν ήδη συσσωρευθεί…
Μπίλοτ: Είναι σημαντικό να πάμε στην πηγή και να σταματήσουμε την απελευθέρωση των ουσιών αυτών στο περιβάλλον, αλλά πράγματι παραμένει το ερώτημα τι κάνουμε με αυτές που έχουν εκλυθεί ήδη. Όλα τα PFAS που έχουν απελευθερωθεί στο περιβάλλον τα τελευταία 70-80 χρόνια είναι εδώ. Δεν φεύγουν! Γι αυτό τα λένε αιώνια χημικά. Θα παραμείνουν στο έδαφος, στο νερό, στους οργανισμούς μας, μέχρι να κάνουμε κάτι. 

Μια χούφτα εταιρείες δημιούργησαν αυτά τα χημικά και κέρδισαν τεράστια ποσά επί δεκαετίες. Αυτές πρέπει να αναλάβουν το κόστος – θα είναι τεράστια μάχη, γιατί τα κόστη είναι αστρονομικά!

Η μάχη θα είναι τεράστια γιατί θα τεθεί το ερώτημα ποιος πληρώνει; Ποιος θα τα καθαρίσει; Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για χημικά που παρασκεύασε ο άνθρωπος. Όταν τα εντοπίζουμε, είναι σαν να βρίσκουμε τα δακτυλικά αποτυπώματα των εταιρειών που τα κατασκεύασαν και πίεσαν ώστε να περιληφθούν σε όλα αυτά τα προϊόντα. Στις ΗΠΑ τώρα παλεύουμε οι εταιρείες που παρήγαγαν αυτά τα χημικά να αναλάβουν το κόστος της ζημιάς, το κόστος του καθαρισμού των υδάτων. Να βγάλουν τα PFAS από το έδαφος, να πληρώσουν για τα προβλήματα υγείας που προξένησαν. Δεν πρέπει να πληρώνουν τα θύματα, ούτε οι κυβερνήσεις. Μια χούφτα εταιρείες δημιούργησαν αυτά τα χημικά και κέρδισαν τεράστια ποσά επί δεκαετίες. Αυτές πρέπει να αναλάβουν το κόστος – θα είναι τεράστια μάχη, γιατί τα κόστη είναι αστρονομικά! 

Στην Ελλάδα δεν έχουμε παραγωγούς, έχουμε όμως εταιρείες που τα χρησιμοποιούν. Μήπως, αποδίδοντας τις ευθύνες στις εταιρείες παραγωγής αθωώνουμε αυτές που τα χρησιμοποιούν;
Μπίλοτ: Αυτό που έχουμε μάθει από τα έγγραφα που έχουμε εξετάσει όλα αυτά τα χρόνια είναι ότι οι εταιρείες που παρασκεύαζαν αυτές τις ουσίες, που τις έβαζαν στην αγορά και τις πουλούσαν, είναι αυτές  που ήξεραν τους κινδύνους. Δεν μετέφεραν απαραιτήτως τις πληροφορίες αυτές στους χρήστες. Αυτό το βλέπουμε για παράδειγμα με τον πυροσβεστικό αφρό σε όλο τον κόσμο. Τα C8 (PFOA και PFOS) περιέχονται στους πυροσβεστικούς αφρούς τύπου ΑFFF, που χρησιμοποιούνται στις πυρκαγιές καυσίμων. Δυστυχώς, όσοι αγόραζαν αυτούς τους αφρούς ή τους χρησιμοποιούσαν δεν ήξεραν, τώρα μαθαίνουν. Γι’ αυτό έχει σημασία να εστιάζουμε στο ποιοι ήξεραν, ποιοι διέθεταν την πληροφόρηση. [σ.σ. Το ζήτημα της απαγόρευσης των πυροσβεστικών αφρών που συνεχίζουν να περιέχουν PFAS είναι αντικείμενο χωριστής δημόσιας διαβούλευσης στην Ευρωπαϊκή Ενωση, κάτι που αντανακλά πόσο ευρεία είναι η χρήση τους.]

Πώς αντέχετε να δίνετε αυτή τη μάχη τόσα χρόνια;
Μπίλοτ: Βλέπω πρόοδο, ιδίως τα τελευταία χρόνια, μετά τη ταινία Dark Waters / Σκοτεινά Νερά [σ.σ. τον Μπίλοτ υποδύεται στην ταινία ο Μαρκ Ράφαλο]. Είναι απίστευτο όταν βλέπεις τους ανθρώπους ξαφνικά να συνειδητοποιούν τι τρέχει. Ποτέ δεν περίμενα να δω τον πρόεδρο των ΗΠΑ να μιλάει για το πρόβλημα των PFAS και να δίνει δισεκατομμύρια για την αντιμετώπισή του. Ξαναλέω βέβαια ότι αυτό δεν πρέπει να γίνει με λεφτά των φορολογουμένων. Βλέπω τι γίνεται στην Ευρώπη και την Ιαπωνία έξω από στρατιωτικές βάσεις. Είναι μια απίστευτη ευκαιρία να μιλήσουμε γενικά για τα χημικά, για όσα πρέπει να κάνουμε για να προστατέψουμε εμάς και τα παιδιά μας. Δεν μπορώ να σκεφτώ τίποτα πιο σημαντικό. 

Όλα άρχισαν με τον Γουίλμπουρ Τέναντ, όταν ήρθε στο γραφείο σας.  Πιστεύετε ότι πρόλαβε να συνειδητοποιήσει τι ξεκίνησε; (Μία δεκαετία αργότερα ο Τέναντ πέθανε από καρδιακή προσβολή, ενώ νοσούσε βαριά από καρκίνο. Στη συνέχεια πέθανε από καρκίνο και η σύζυγός του.) 
Μπίλοτ: Από την πρώτη μέρα ο Γουίλμπουρ Τέναντ ήταν κατηγορηματικός ότι ο κόσμος πρέπει να μάθει τι συμβαίνει. Νομίζω ότι θα ήταν εξαιρετικά υπερήφανος αν έβλεπε ότι η υπόθεση όχι μόνο έγινε γνωστή, αλλά και οδηγεί σε πραγματικές αλλαγές. Οι ΗΠΑ επιβάλλουν δεσμευτικά ανώτατα όρια των ουσιών αυτών στο νερό, η ΕΕ προτείνει την απαγόρευση ολόκληρης της οικογένειας των PFAS – όλα αυτά τα χρωστάμε στο γεγονός ότι ένας αγρότης σηκώθηκε και τα έβαλε με μία από τις μεγαλύτερες χημικές εταιρείες στον πλανήτη, με τις αμερικανικές ρυθμιστικές αρχές, με το αμερικανικό νομικό σύστημα. Είπε ότι αυτό δεν πρέπει να συμβαίνει, πρέπει ν’ αλλάξει. Και είχε δίκιο.

πηγή: reportersunited.gr