“

Στη μνήμη του Συμεών Κριθαρά, που έφυγε από κοντά μας, παρουσιάζουμε ένα ενδιαφέρον άρθρο του για την τέχνη, που είχε αναρτηθεί στην προσωπική του ιστοσελίδα simeonkritharas.blogspot.com το Γενάρη του 2016

Η Αστική κουλτούρα

Η Αστική κουλτούρα περιλαμβάνει μακρά περίοδο που αρχίζει από την εποχή της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης και φτάνει μέχρι τις μέρες μας, επομένως μια περίοδο 500 χρόνων. Στην μακρά αυτή περίοδο η αστική τάξη, δημιουργός αυτής της κουλτούρας έπαιξε διαφορετικούς κοινωνικούς ρόλους.
Όταν η αστική τάξη έπαιζε προοδευτικό ρόλο στην κοινωνία, η κουλτούρα της εξυπηρετούσε την κοινωνική πρόοδο, ήταν στην υπηρεσία του επαναστατικού αγώνα για την ανατροπή του φεουδαρχικού συστήματος και την δημιουργία ενός νέου πιο προοδευτικού κοινωνικού συστήματος, του αστικού συστήματος.

Είναι γνωστά τα έργα του Δάντη, Πετράρχη, Βοκκάκιου, Θερβάντες, Λόπε ντε Βέγκα, Σαίξπηρ, Μολιέρου κι άλλων.

Τα έργα ζωγραφικής και γλυπτικής του Λεονάρντο ντα Βίντσι, Ραφαήλ, Μιχαήλ Άγγελου, Ντιέγκο Βελάθκεθ, ή τα φιλοσοφικά έργα του Γαλιλαίου Γαλιλέι, Ντεκάρτ κλπ, τα έργα αυτά της περιόδου της Αναγέννησης τιμώμενα με την αγάπη για τον άνθρωπο με την ουμανιστική φιλοσοφία που ήταν όπλο στα χέρια της ανθρωπότητας.

Στη πάλη ενάντια στο μεσαιωνικό σκοταδισμό, ενάντια στη σχολαστική φιλοσοφία και τον θρησκευτικό ασκητισμό, για μια ευτυχισμένη ζωή στον κόσμο συμβάλλουν και σήμερα από διανοητικής και πνευματικής άποψης στην διαπαιδαγώγηση των ανθρώπων. Κατά τις επαναστατικές περιόδους όπως είναι π.χ. ο 18ος αιώνας στη Γαλλία, εμφανίστηκαν οι κορυφαίοι της κουλτούρας όπως ο Μοντεσκιέ, ο Βολτέρος, ο Ντιντερό, ο Ρουσσώ, ο Μπωμαιρσαί και άλλοι, που με τα έργα τους ξεσήκωσαν τις πλατιές λαϊκές μάζες στην επανάσταση. Τα έργα τους αποτελούν μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά.

Και ο 19ος αιώνας ανέδειξε επιφανείς ανθρώπους σε όλους τους τομείς κυρίως τους προοδευτικούς αντιπροσώπους του Ευρωπαϊκού Ουμανισμού. Γι’ αυτό τα έργα των Βύρωνα, Γκαίτε, Σίλλερ, Πούσκιν, Γκόγκολ κι άλλων ή τα έργα του κριτικού ρεαλισμού όπως ο Μπαλζάκ, Σταντάλ, Τολστόι, Τουργκένιεφ κι άλλων, κατέχουν σημαντική θέση στην παγκόσμια προοδευτική κουλτούρα.

Επίσης, σημαντική θέση κατέχουν οι δημιουργοί μουσικής όπως Χάυδν, Μότσαρτ, Μπετόβεν, Τσαϊκόφσκι κι άλλοι, οι ζωγράφοι όπως οι Νταβίντ Ντε Λακρουά, Βικέντιος Βαν Γκόγκ. Μετά τις επαναστάσεις του 1848 στην Ευρώπη, η αστική κουλτούρα διέρχεται κρίση. Αρχίζει η περίοδος παρακμής της. Οι διάφοροι “ισμοί” που χαρακτηρίζουν την αστική κουλτούρα όπως ο εξπρεσιονισμός, ο φουτουρισμός, ο σουρεαλισμός, ο υπαρξισμός, η αφηρημένη τέχνη και άλλα, είναι έκφραση της κατάπτωσης της αστικής τέχνης και λογοτεχνίας και γενικά της αστικής κουλτούρας.

Η σημερινή αστική τέχνη παρακμής που στηρίζεται στη φιλοσοφία του ανορθολογισμού ιρρασιοναλισμού, προπαγανδίζει τη ματαιότητα και τον παραλογισμό της ζωής, προσπαθεί να μετατρέψει τον άνθρωπο σε αδρανή δύναμη της κοινωνίας. Και στον 20ο αιώνα, παράλληλα με την αστική κουλτούρα παρακμής, υπήρξε και υπάρχει κι αναπτύσσεται μια κουλτούρα που στην ουσία της κι αυτή είναι αστική, αλλά αντιτίθεται στον σημερινό τρόπο οργάνωσης της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, επομένως μια αστική κουλτούρα, τέχνη και λογοτεχνία, κριτικού και ρεαλιστικού χαρακτήρα. Τέτοια είναι τα έργα του Λόρκα, του Χέμινγουεϊ, Μίλλερ, Σώου, Μαν, Μπελ, Ρεμάρκ, Πιραντέλλο, Κλώντγουελ κι άλλων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο στον σημερινό αστικό κόσμο υπάρχουν δυο κουλτούρες, μια προοδευτική δημοκρατική κουλτούρα που εμείς την εκτιμούμε και μια άλλη κουλτούρα παρακμής που την επικρίνουμε.

Η Αισθητική της Αναγέννησης

“Η Αναγέννηση είναι η αυγή του καπιταλισμού”, σύμφωνα με τον Φ. Ένγκελς. Τα πρώτα σπέρματα των καπιταλιστικών, άρα και οικονομικών σχέσεων, πρωτοεμφανίστηκαν φυσικά στην Ιταλία. Αυτό γιατί σ’ αυτήν υπήρξαν πρόσφορες κοινωνικο-ιστορικές συνθήκες. Γι’ αυτό και η νέα κοινωνικο-πολιτιστική κίνηση ενάντια στη Φεουδαρχία άρχισε ακριβώς εκεί. Αντικειμενικά αυτή η κίνηση σήμαινε την προσπάθεια να δημιουργηθεί νέα (κοσμική) λαϊκή κουλτούρα, που θα ορθωνόταν απέναντι στον φεουδαρχικό – εκκλησιαστικό μεσαίωνα. Οι αντιπρόσωποι αυτής της κίνησης, οι λεγόμενοι ουμανιστές, ζήτησαν πολιτική ελευθερία, απαλλαγή από την εκκλησιαστική καταπίεση και πνευματική ελευθερία, που θα έδινε στον άνθρωπο τη δυνατότητα να αναπτύξει ανεμπόδιστα τις ικανότητές του και τις δημιουργικές του δυνάμεις. Η εκκλησία, υποτιμούσε τον άνθρωπο, υπέθαλπε τη σχέση ότι είναι “εύθραυστο βαρκάκι”, “λυχνάρι στον άνεμο”, ενώ αντίθετα οι ουμανιστικές διακηρύττανε την πίστη τους στις απεριόριστες δημιουργικές δυνατότητές του.

Οι ουμανιστές πιστεύανε στην άξια προέλευση της ανθρώπινης φύσης. Τιμούσαν τη γήινη ζωή και τραγουδούσαν διθυράμβους για τη δημιουργική τόλμη του νου, Στην τέχνη παρατηρείται κάθε λογής δραστηριότητα: ζωγράφοι, γλύπτες, αρχιτέκτονες, συγγραφείς που δείχνουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για την αρμονία, τη χάρη και την ομορφιά στις αισθητά αντιληπτές μορφές της ζωής. Ψάχνουν να βρουν τρόπους για να αναδημιουργήσουν τον πλούτο και τη μεγαλοπρέπεια του πραγματικού κόσμου.

Το αισθητικό δόγμα της Αναγέννησης, είναι ποτισμένο από ζωογόνα οπτιμιστικά, θετικά μοτίβα. Στο κέντρο της προσοχής των ουμανιστών, στέκει το πρόβλημα του ωραίου, κι αυτό γιατί κατά τη γνώμη τους, στον άνθρωπο υπάρχει η ανεξάντλητη τάση για τη θέα της ομορφιάς και της αρμονίας. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, συμβουλεύει τους ζωγράφους “να καιροφυλακτούν την ομορφιά στη φύση και στον άνθρωπο”. Η ομορφιά δεν είναι κάτι που ανήκει στον άλλον κόσμο, δεν είναι αντικαθρέπτισμα της νεότητας, είναι αισθητά αντιληπτή ποιότητα των πραγμάτων. Η ομορφιά ΕΙΝΑΙ ΡΙΖΩΜΕΝΗ ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ. Γι’ αυτό, καθήκον των ζωγράφων είναι να μιμούνται τη ΦΥΣΗ, ΤΟΝ ΜΑΙΤΡ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ. Η ΤΕΧΝΗ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ. Ο Ντα Βίντσι, παρουσιάζει το νου του ζωγράφου με καθρέπτη. “Η ζωγραφική είναι επιστήμη, κι ακόμη νόμιμη κόρη της φύσης, γιατί η φύση τη γέννησε…”. Η διαφορά της ζωγραφικής από τις άλλες επιστήμες, βρίσκεται στο ότι αυτή αναπαράγει τον ορατό κόσμο, ενώ η Επιστήμη, “διεισδύει μέσα στα σώματα”, κι έτσι, από τον Επιστήμονα διαφεύγει η ομορφιά που έχουν τα δημιουργήματα της φύσης. Αλλά, Σ’ ΑΥΤΟ ΑΚΡΙΒΩΣ συνίσταται η αναγκαιότητα της τέχνης. Οι ουμανιστές, μόλο που απαιτούν ακρίβεια στην αναπαραγωγή της πραγματικότητας, απέχουν πολύ από τη νατουραλιστική απεικόνιση της πίστης στη φύση. Γι’ αυτούς η φύση δε σημαίνει τυφλή απομίμηση.

Η αισθητική της Αναγέννησης, ΕΙΝΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΙΔΑΝΙΚΟΥ, το οποίο, ΔΕΝ ΕΡΧΕΤΑΙ ΣΕ ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ. Δεν αμφιβάλλουν για την αλήθεια της ηρωικής αρχής για την αλήθεια του ωραίου. Γι’ αυτό και η τάση τους προς εξιδανίκευση, σε καμία περίπτωση δεν έρχεται σε αντίθεση με την αλήθεια. Η ίδια η ΥΠΕΡΒΟΛΗ, είναι ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΗ ΥΠΕΡΒΟΛΗ ΚΙ ΟΧΙ ΟΥΤΟΠΙΑ. Ερευνώντας το πρόβλημα της καλλιτεχνικής αλήθειας, οι θεωρητικοί της εποχής της Αναγέννησης, φτάνουν στοιχειωδώς στην διαλεκτική του γενικού και μοναδικού, όσον αφορά την καλλιτεχνική εικόνα. Οι ουμανιστές ζητούν την ισορροπία ανάμεσα στο ιδανικό και την πραγματικότητα, στην αλήθεια και στην υπερβολή. Ο υλισμός τους κρύβει μέσα του σε απλοϊκή μορφή τα σπέρματα της απόπλευρης εξέλιξης. “Η ύλη χαμογελά με την ποιοτικά αισθητή λάμψη της σε κάθε άνθρωπο. Ωστόσο η ίδια θεωρία βρίθει από θεολογικές αντιφάσεις” (Μαρξ). Η ίδια η κουλτούρα της Αναγέννησης πέρασε από μια σειρά στάδια. Δεν προβάλλει σαν απόλυτα μονόπλευρο φαινόμενο, παρουσιάζει διάφορες τάσεις που μάχονται η μία την άλλη. Παράλληλα, αλλάζανε και οι αισθητικές αντιλήψεις, οι έννοιες και οι θεωρίες. Αλλά παρόλο το μπέρδεμα και την αντιφατικότητά της, η Αισθητική της Αναγέννησης ήταν ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΗ Αισθητική, στενά δεμένη με την καλλιτεχνική πρακτική. Ένα από τα ουσιαστικά ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ της ήταν το ότι ΑΓΝΟΟΥΣΕ τις κοινωνικές συγκρούσεις, το ότι δεν μπόρεσε να ερευνήσει τις σκοτεινές πλευρές της καπιταλιστικής κοινωνίας, που μόλις γεννιόταν.

Επίμετρο: Σκέψεις γύρω από την Τέχνη

Η τέχνη, είναι αναπαραγωγή της πραγματικότητας, έλεγαν μερικοί. Η τέχνη, προβάλλει τη ζωή, όχι μόνο τέτοια που είναι, αλλά και τέτοια όπως θα έπρεπε να είναι, δηλαδή ιδανικά, έλεγαν άλλοι. Η τέχνη, είναι μετάδοση των αισθημάτων του ανθρώπου στους άλλους ανθρώπους, παρατηρούσαν άλλοι.

Η τέχνη είναι έκφραση ιδεών, αυτοέκφραση του ανθρώπινου πνεύματος, ικανοποίηση της ανάγκης για ομορφιά. Ο μαρξισμός δεν εξετάζει την τέχνη απομονώνοντας την. Δεν εξηγεί την τέχνη ξεκινώντας από την τέχνη, αλλά από τους πραγματικούς δεσμούς που έχει με τα κοινωνικά φαινόμενα στο σύνολό τους και πρώτα-πρώτα από τον δεσμό της με την υλική βάση της κοινωνίας, την οικονομική βάση, την κοινωνική δομή, την πάλη των τάξεων.

Η διαφορά της τέχνης από κάθε άλλη υλικο-πρακτική δραστηριότητα, συνίσταται στο ότι το έργο τέχνης είναι πάντα αποτέλεσμα πνευματικής δραστηριότητας, συνειδητοποίηση καθορισμένων πλευρών της πραγματικότητας από τον άνθρωπο, έκφραση μέσα στο αντικείμενο της πνευματικής σχέσης του ανθρώπου προς την πραγματικότητα, προβολή των σκέψεων και των αισθημάτων του.

Σκοπός της τέχνης είναι να επιδράσει πάνω στα αισθήματα, τη θέληση και τη σκέψη του ανθρώπου, να του μεταδώσει ορισμένες γνώσεις, μια καθορισμένη αποτίμηση των φαινομένων της πραγματικότητας. Έτσι, η τέχνη ανήκει στα φαινόμενα που συνδέονται με την έννοια “κοινωνική συνείδηση”. “Η συνείδηση του ανθρώπου, έλεγε ο Μάρξ, δεν είναι τίποτε άλλο από το συνειδητοποιημένο είναι”. Η κοινωνική συνείδηση, είναι το αντικαθρέπτισμα της υλικής βάσης της κοινωνίας στον εγκέφαλο του ανθρώπου. Και οι πιο φανταστικές ιδέες κι αντιλήψεις που γεννιούνται στην κοινωνία, πάντα πηγή τους έχουν την πραγματικότητα. Με τη βοήθεια της τέχνης, οι άνθρωποι συνειδητοποιούν την πραγματικότητα ή όπως λέγεται διαφορετικά, την αφομοιώνουν πνευματικά. Κι εξάλλου, η ουσία της τέχνης συνίσταται στο ότι αυτή είναι αισθητική συνειδητοποίηση του κόσμου, που σκοπό της έχει ν’ αλλάξει την ζωή, σύμφωνα με ορισμένα κοινωνικά ιδανικά.

Αυτά τα ιδανικά, διαμορφώνονται στην κοινωνία σαν έκφραση καθορισμένων κοινωνικών ενδιαφερόντων. Το καλλιτεχνικά πλαστικό αντικαθρέπτισμα της πραγματικότητας, είναι η πιο σπουδαία ιδιομορφία της τέχνης. Οι καλλιτεχνικές εικόνες ακριβώς, είναι τα μέσα που αντικαθρεπτίζουν μ’αυτό τον τρόπο την πραγματικότητα.

Σύμφωνα με την ιδεαλιστική άποψη, περιεχόμενο της τέχνης είναι η αιώνια κι αμετάβλητη ομορφιά κι ο καλλιτέχνης, ο μύστης της ομορφιάς, στέκει πάνω από τη ζωή. Το ρεύμα των γεγονότων της πραγματικότητας, οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί, τάχα παραμορφώνουν αυτή την ομορφιά. Γι’ αυτό κι ο καλλιτέχνης πρέπει να τους αποφεύγει. Αυτόν δεν πρέπει να τον απασχολούν οι χαρές και οι λύπες των ανθρώπων, οι επιδιώξεις και τα ενδιαφέροντά τους. Αυτή η θεωρία, έχει καθιερωθεί να τη λένε θεωρία “της τέχνης για την τέχνη” ή “καθαρή τέχνη”.

Οι ανησυχίες των ζηλωτών της θεωρίας “η τέχνη για την τέχνη”, η σκοτούρα τους για καθαρότητα, ελευθερία κι ανεξαρτησία του τεχνίτη, στην πραγματικότητα κλώθεται γύρω από το αποστέγνωμα στο εσωτερικό ξεγύμνωμα της τέχνης.

Τίποτε πιο ανθρώπινο δεν είναι για την τέχνη αδιάφορο, κι όσο πιο πλούσια, πιο πολύμορφη, πιο ξεκάθαρη είναι η ζωή στην όποια κοινωνία, τόσο πιο πλατιά τα κοινωνικά ενδιαφέροντα, τόσο πιο ευρύ το κοινωνικό περιεχόμενο της κοινωνικής πραγματικότητας, τόσο πιο πολύπλευρα, πιο σταθερά μπορεί ν’ αναπτυχθεί και η τέχνη. Για να νιώσουμε την τέχνη πρέπει να έχουμε υπόψιν τη σχέση της με την ηθική.

Υπενθυμίζουμε, ότι πρώτος στόχος της τέχνης, είναι ο άνθρωπος, η ζωή του, οι κοινωνικές σχέσεις, ο αγώνας του, οι σκέψεις, τα αισθήματά του.Τον καλλιτέχνη δεν τον απασχολούν οι αφηρημένες πολιτικές έννοιες, μα οι ζωντανοί άνθρωποι, οι ολοκληρωμένες προσωπικότητες, ο χαρακτήρας τους, τα φερσίματά τους, το πως αντικρίζουν τον κόσμο.

Η ίδια η ομορφιά του ανθρώπου είναι αδιανόητη χωρίς την ηθικότητα. Το ηθικό ράκος, σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να είναι ωραίο. Γι’ αυτό, όταν ο καλλιτέχνης καταπιάνεται με τον άνθρωπο, δεν μιλά για καμιά υπερκόσμια ομορφιά. Μιλά για την ομορφιά της προσωπικότητας. Και ουσιαστικό στοιχείο της προσωπικότητας είναι η ηθική φυσιογνωμία της.

Κάθε έργο τέχνης που μας συγκινεί, που μας προσφέρει αισθητική χαρά και μας αποκαλύπτει τον ηθικό κόσμο του ανθρώπου ή είναι για τον άνθρωπο κάτι που τον ενδιαφέρει. Τα έργα τέχνης δείχνουν την ομορφιά και την ασχήμια στους ανθρώπινους χαρακτήρες και στα φερσίματά τους, τονίζουν τις πολύπλοκες σχέσεις ανάμεσα στην προσωπικότητα και στην κοινωνία, ανάμεσα στον άνθρωπο και την ομάδα, οικογένεια, τάξη, κράτος, κοινωνία κλπ.

Δεν είναι τυχαίο που την τέχνη την αποκαλούν πίνακα ηθών. Από τα πιο παλαιά χρόνια ως τις μέρες μας, η τέχνη μιλά για τους ανθρώπινους χαρακτήρες και τις συγκρούσεις τους, για τα πιο περίπλοκα ηθικά προβλήματα. Στα έργα τέχνης, η ποιότητα εξαρτιέται άμεσα από το ηθικό περιεχόμενο.

Σ. Κριθαράς