του Παναγιώτη Δ. Σάμιου

Η Κατοχή (1941-1944) ήταν για την Ελλάδα η πιο δύσκολη και σκοτεινή περίοδος της νεότερης ιστορίας της. Ο Λαός, εγκαταλειμμένος απ’ το Βασιλιά, τα παλιά αστικά κόμματα και όλη την ηγεσία του που έφυγε στο Κάιρο, βρέθηκε να παλεύει μόνος για την επιβίωσή του. Η Τριπλή Κατοχή ήταν ιδιαίτερα σκληρή στην Ελλάδα.    

Οι Κατακτητές (Γερμανοί, Ιταλοί και Βούλγαροι) χρησιμοποίησαν κάθε μέσο για να τσακίσουν και να υποτάξουν τους Έλληνες. Η πείνα, οι αρρώστιες, τα βασανιστήρια, οι μαζικές εκτελέσεις, τα αντίποινα και οι πυρπολήσεις ολόκληρων χωριών, η βία και η τρομοκρατία ήταν για τέσσερα χρόνια η καθημερινότητα του Λαού μας.

Μέσα σε αυτές τις απάνθρωπες συνθήκες, της βίας και της φρίκης αναπτύχθηκε το πιο πολυπληθές, ρωμαλέο και ηρωικό αντάρτικο κίνημα της Ευρώπης. Το Ε.Α.Μ ήταν η καρδιά, το μυαλό και η ψυχή του. Άπλωσε τη δράση του παντού, σε πόλεις και βουνά. Με τον λαϊκό στρατό του, τον Ε.Λ.Α.Σ., δημιούργησε τεράστια προβλήματα στους Κατακτητές και έδωσε μεγάλη βοήθεια στον αγώνα για την ήττα του φασισμού και του ναζισμού. Ένα θαυμάσιο κίνημα με πράξεις σπάνιας αυτοθυσίας, αυταπάρνησης και ηρωισμού.

Ταυτόχρονα με τον απελευθερωτικό αγώνα δημιουργούνται οι συνθήκες για κοινωνικές αλλαγές. Μεγάλες εργατικές και αγροτικές μάζες απελευθερώνονται από τα μεσοπολεμικά ιδεολογήματα και ριζοσπατικοποιούνται. Για πρώτη φορά οι πιο καταπιεσμένες οικονομικά και κοινωνικά τάξεις συνειδητοποιούν τη μεγάλη δύναμη που διαθέτουν. Οι απλοί, ξεχασμένοι, αγράμματοι, φτωχοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται πως μπορούν να πάρουν τις ζωές τους στα χέρια τους και πως μόνοι μπορούν να αποφασίζουν για το μέλλον τους. Μέσα στο κίνημα της Αντίστασης διαμορφώνονται νέα πολιτικά και κοινωνικά οράματα κι ελπίδες για μια Ελλάδα, ελεύθερη, δημοκρατική, ανεξάρτητη, μια Ελλάδα της ειρήνης, της προκοπής και της προόδου για όλους. Το ΕΑΜ προχωρά σε τεράστιες τομές οι οποίες ανταποκρίνονται στις ανάγκες του κόσμου και αφορούν όλους τους τομείς της διοίκησης (δικαιοσύνη, αυτοδιοίκηση, πρόνοια κλπ) στις ελεύθερες περιοχές  (Ελεύθερη Ελλάδα). Μέσα σε αυτά τα πλαίσια η Π.Ε.Ε.Α – «Κυβέρνηση του Βουνού» (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, τον Μάη του 1944 θα υιοθετήσει το «Σχέδιο για μια Λαϊκή Παιδεία».

Εδώ θα πρέπει να δούμε ορισμένα στοιχεία για την εκπαίδευση την περίοδο της μεταξικής δικτατορίας αλλά και την περίοδο της Κατοχής. Το καθεστώς Μεταξά χρησιμοποιούσε την εκπαίδευση με στόχο το σταδιακό εκφασισμό της νεολαίας και της κοινωνίας. Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις των εκπαιδευτικών (ΔΟΕ-ΟΛΜΕ) διαλύθηκαν και σταμάτησε η έκδοση των εκπαιδευτικών εντύπων. Εκατοντάδες εκπαιδευτικοί συνελήφθησαν, δικάστηκαν, φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν και εξορίστηκαν. Τα προοδευτικά βιβλία συγκεντρώθηκαν, ρίχτηκαν και κάηκαν στη φωτιά. Ο Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων (Ο.Ε.Σ.Β) τύπωσε βιβλία με φασιστική προπαγάνδα, τα οποία εξυμνούσαν το καθεστώς και τον Μεταξά. Δάσκαλοι και παιδιά βομβαρδίζονταν με έντυπα και περιοδικά φασιστικού περιεχομένου που εξέδιδε το Υπουργείο Τύπου. Ιδρύθηκε η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (Ε.Ο.Ν) στα πρότυπα της ιταλικής φασιστικής νεολαίας (υποχρεωτική εγγραφή,χαιρετισμός με υψωμένο χέρι, στολές κλπ).¹ Τα περισσότερα σχολεία ήταν μονοθέσια. Η αναλογία μαθητών ανά δάσκαλο ήταν 57 μαθητές/δάσκαλο και στις πόλεις έφτανε 100 μαθητές/δάσκαλο!!!² Περίπου το 57-65% των παιδιών σταματούσε στην Δ’ Δημοτικού!!! Το μάθημα και οι εκπαιδευτικοί παρακολουθούνταν από το άγρυπνο μάτι των επιθεωρητών αλλά και των βαθμοφόρων της ΕΟΝ. Στα Εκπαιδευτικά Συμβούλια (μεταθέσεις, προαγωγές κλπ.) μετείχαν Αξιωματικοί του Στρατού!!!

Ο Πόλεμος και η Κατοχή που ακολούθησαν τη μεταξική δικτατορία προκάλεσαν την ολοκληρωτική εξάρθρωση του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας. Οι κατοχικές αρχές επίταξαν 8.345 σχολικά κτίρια. Από τις λεηλασίες, τους βομβαρδισμούς και τις ανατινάξεις έμειναν απείραχτα μόνο τα 719. Τα 1.000 πυρπολήθηκαν ή γκρεμίστηκαν και τα υπόλοιπα λεηλατήθηκαν.³

Το σχολικό έτος 1940-41 κράτησε μόνο 3 μήνες, ενώ το σχολικό έτος 1941-42 μόνο 20 ημέρες!!!⁴ Περίπου 600.000 παιδιά δεν φοίτησαν καθόλου στο δημοτικό σχολείο. Το μαύρο χειμώνα του 1941-42 υπολογίζεται ότι πέθαναν από την πείνα 60.000 παιδιά. Άλλα 130.000 παιδιά επέζησαν με σοβαρά προβλήματα (ψυχασθένειες, φυματίωση κλπ.). Επίσης 400.000 παιδιά έμειναν ορφανά και απροστάτευτα αφού οι γονείς τους εκτελέστηκαν από τις δυνάμεις Κατοχής. Ήταν τόσο τραγικές οι συνθήκες ώστε 450 παιδιά των Αθηνών που τριγυρνούσαν πρησμένα στους δρόμους συγκεντρώθηκαν και κλείστηκαν στο Δημόσιο Ψυχιατρείο όπου για χρόνια συνέχισαν να ζουν μαζί με τους ψυχοπαθείς.⁵ Τα Νηπιαγωγεία δεν λειτούργησαν καθόλου. Τα περισσότερα Δημοτικά λόγω των επιτάξεων και των ελλείψεων σε δασκάλους και βιβλία δε λειτουργούσαν. Στις μεγάλες πόλεις όπου λιγοστά Δημοτικά σχολεία άνοιγαν, απλώς απασχολούσαν τα παιδιά για να μην τριγυρνούν στους δρόμους και φρόντιζαν για το πολύτιμο συσσίτιο με το οποίο προσπαθούσαν να κρατήσουν ζωντανά τα μικρά παιδιά. Στη βουλγαροκρατούμενη Δυτ. Θράκη και Αν. Μακεδονία όλα τα ελληνικά σχολεία έκλεισαν και οι εκπαιδευτικοί εκδιώχθηκαν.

Η Κομμούνα του Παρισιού Iστορικά διδάγματα από την πάλη των τάξεων

Τα Γυμνάσια που υπήρχαν στις μεγάλες πόλεις ήταν τα μόνα σχολεία τα οποία λειτουργούσαν για ορισμένα χρονικά διαστήματα με ελάχιστο προσωπικό και μεγάλες ελλείψεις σε βιβλία, χαρτί, εργαστήρια κλπ. Κάποιες από τις πανεπιστημιακές σχολές λειτουργούσαν στην Αθήνα και τη Θεσ/νίκη κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες. Συχνά οι κατοχικές δυνάμεις έκαναν μπλόκα, παραβίαζαν το άσυλο και συνελάμβαναν τους φοιτητές που είχαν οργανωθεί στην Αντίσταση.⁶

Μέσα σε αυτές τις ζοφερές και τραγικές συνθήκες όπου η γερμανική κατοχή είχε καταστρέψει εντελώς τη χώρα, η πνευματική ηγεσία του τόπου, οι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι δε στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων. Μάλιστα ορισμένοι καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, όταν δεν στήριζαν με λόγο και έργο τις δωσιλογικές Κυβερνήσεις και τους Κατακτητές,  ασχολούνταν με το «ακανθώδες ζήτημα» του τονισμού των λέξεων. Ο καθηγητής αρχαίας φιλολογίας Ι. Κακριδής δίδασκε στη δημοτική και εφάρμοζε στο γραπτό λόγο το μονοτονικό σύστημα. Αυτό ήταν η αφορμή για να παραπεμφθεί από τη Σύγκλητο της Φιλοσοφικής Σχολής σε δίκη με σκοπό την απόλυσή του. Τελικά του επιβλήθηκε η ποινή της προσωρινής απόλυσης για δύο μήνες.⁷

Το «Σχέδιο για μια Λαϊκή Παιδεία»

Στις 10 Μάρτη 1944, ιδρύθηκε στο χωριό Βίνιανη της Ευρυτανίας η Π.Ε.Ε.Α. Στις 14 Μάη 1944 στις Κορυσχάδες συνήρθε το Εθνικό Συμβούλιο της Π.Ε.Ε.Α με τη συμμετοχή των αντιπροσώπων που είχαν εκλεγεί στις εκλογές που έκανε το Ε.Α.Μ στις 23 Απρίλη 1944. Την 10^η ημέρα των εργασιών του Εθνικού Συμβουλίου θα γίνει η εισήγηση για τη λαϊκή παιδεία από τον αναπληρωτή Γραμματέα της Παιδείας, καθηγητή πανεπιστημίου, Πέτρο Κόκκαλη με βάση το «Σχέδιο για μια Λαϊκή Παιδεία» (στο εξής Σ.Λ.Π.) το οποίο είχαν επεξεργαστεί και διαμορφώσει δύο Επιτροπές. Η μια κοντά στο Ε. Α. Μ. κι η άλλη κοντά στην Ε.Π.Ο.Ν. Οι πρώτες σελίδες: «Η θέση και οι σκοποί της Παιδείας» είναι από την εργασία της ομάδας Ε.Α.Μ. ενώ όλη η άλλη εργασία είναι της ομάδας εκπαιδευτικών της Ε.Π.Ο.Ν. Η εισήγηση αυτή εγκρίθηκε από το Εθνικό Συμβούλιο και αποτέλεσε τη βάση της εκπαιδευτικής πολιτικής της Π.Ε.Ε.Α. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του ΕΑΜ με εμπνευστή το Δημ. Γληνό (είχε πεθάνει το 1943) και συγγραφείς τους εκπαιδευτικούς και διανοούμενους του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ (Ρόζα Ιμβριώτη, Μιχ. Παπαμαύρο, Κώστα Σωτηρίου κ.α.) χάραζε μια νέα προοπτική για την εκπαίδευση της χώρας. Διαπνεόταν από μια ριζοσπαστική αντίληψη για την παιδεία και την εργασία.⁸

Είναι χαρακτηριστικά όσα είπε στην εισήγησή του ο Πέτρος Κόκκαλης, αναπληρωτής Γραμματέας Παιδείας: «…Το δρόμο μας φωτίζει η μεγάλη μορφή του Δημήτρη Γληνού. Τα χαρακτηριστικά της παλιάς παιδείας είναι η αντιλαϊκότητα, ο ατομικισμός, ο ασκητισμός. Τα ιδανικά της καθαρά αντιδραστικά π μεγαλοϊδεατισμός, ο ψευτοκλασικισμός, ο φασισμός. Εμείς θα επιδιώξουμε μέσα στο λαϊκό Κράτος η παιδεία να εξυπηρετήσει τα ζωντανά ιδανικά της λευτεριάς, της λαοκρατίας και της ειρήνης…».                                                                                                                            Το «Σ.Λ.Π» περιλάμβανε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και όλες τις λειτουργίες της με κάθε λεπτομέρεια (βαθμίδες, βιβλία, περιεχόμενο, σχολικά κτίρια, μόρφωση και επιμόρφωση εκπαιδευτικών, μέθοδοι εργασίας, πρόγραμμα κλπ). Στο σχέδιο προτείνονται τα ακόλουθα: 

Η θέση και οι σκοποί της παιδείας

Α. Η θέση της παιδείας: Η παιδεία μέσα στην κοινωνική οργάνωση είναι η σπουδαιότερη κοινωνική λειτουργία ταγμένη στην υπηρεσία του Λαϊκού συνόλου. Δεν μένει ξένη από τη γύρω της ζωή, αλλ’ απεναντίας είναι συνδεμένη στενά μ’ αυτήν και αποτελεί το θεμελιακό στοιχείο του κοινωνικού εποικοδομήματος. Δεν περιορίζεται μόνο στην παιδική περίοδο της ζωής των ατόμων και δεν είναι προνόμιο μόνο μερικών, αλλ’ απεναντίας η παιδεία αγκαλιάζει ολόκληρο τον εργαζόμενο Ελληνικό λαό και γίνεται η φωτεινή καθοδηγήτρια της καθημερινής του ζωής. Ως τέτοια η παιδεία έχει ως βασική της αρχή «ένας λαός μια παιδεία». Όλοι έχουν ίσα μα πραγματικά, δικαιώματα στη μόρφωση, από την κατώτατη ως την ανώτατη βαθμίδα, χωρίς κανένα περιορισμό από οικονομικούς ή κοινωνικούς λόγους με μόνο κριτήριο την ικανότητα και ανάλογα με τη φυσική κλίση του καθενός.

Αφού έτσι καθορίζεται η θέση της, δεν μπορεί να είναι μια απλή υπόθεση που ενδιαφέρει ατομικά τους γονιούς, τα παιδιά και τους δασκάλους. Ούτε ποτέ μπορεί να γίνει αντικείμενο ιδιωτικής εμπορικής εκμετάλλευσης. Είναι απεναντίας υπόθεση που ενδιαφέρει κατά πρώτιστο και κύριο λόγο την οργανωμένη Λαϊκή Πολιτεία. Κι η Πολιτεία αυτή με τη συναίσθηση του έργου της Παιδείας θα της δώσει όλα τα μέσα, ακολουθώντας την αρχή «καμιά οικονομία για την παιδεία».

Β. Γενικός σκοπός της Παιδείας στην Ελληνική κοινωνία: Μέσα στα πλαίσια της Ελληνικής Πολιτείας η παιδεία θέτει στον εαυτό της ως γενικό σκοπό να ανυψώσει πνευματικά, ηθικά και υλικά τον εργαζόμενο λαό, […].

Γ. Μερικότεροι σκοποί: α) Η παιδεία αποβλέπει στο να προετοιμάσει πολίτες θετικά δημιουργικούς… Με την εργασία και μέσα στην εργασία θα καλλιεργήσει τις ιδιαίτερες κλίσεις των παιδιών, θα τα παρακολουθήσει, έπειτα στην κοινωνική αποδοτική εργασία τους, θα θέσει την τεχνική πρόοδο στη διάθεσή τους και θα τα καθοδηγεί πάντα με το φως της επιστήμης. β) Η παιδεία δε θα βασίζεται μόνο στην επιστήμη αλλά και στην τέχνη… γ) Η παιδεία δε μπορεί να περιοριστεί στην καλλιέργεια του εσωτερικού ανθρώπου. Θα στρέψει την προσοχή της και στην καλλιέργεια του σώματος… δ) Η παιδεία επίσης δε θα προετοιμάζει πολίτες παθητικούς, υποταχτικούς και άβουλους. Η Ελληνική Πολιτεία χρειάζεται πολίτες με ψυχική ελευθερία, με υποκειμενικότητα, με συναίσθηση της αποστολής τους και με συνειδητή πειθαρχία στο σύνολο. Γι’ αυτό η παιδεία με το όλο πνεύμα της και με τη Δημοκρατική οργάνωση της ζωής των σχολείων, θα προετοιμάζει, πολίτες ελεύθερους, αυτοπειθάρχητους και φωτεινούς φορείς της κυρίαρχης λαϊκής θέλησης, πολίτες με ξεκάθαρη συνείδηση του περιεχομένου και του σκοπού της Ελληνικής Πολιτείας. ε) Η παιδεία ακόμα δεν αποβλέπει μόνο να προετοιμάσει άτομα δημιουργικά και ελεύθερα, αλλά ικανά να συνεργάζονται όλα μαζί ως μέλη του ίδιου συνόλου. Γι’ αυτό θα χτυπήσει τον ατομικισμό και τον αρριβισμό… Η παιδεία θα θεμελιώνει το έργο της επάνω στις αρχές της ομαδικής συνεργασίας και της κοινωνικής αλληλεγγύης με τη δημιουργία κοινωνικής συνείδησης. στ) Η παιδεία της Ελληνικής πολιτείας αποβλέπει στο να συνδέσει στενά το έργο της με το άμεσο φυσικό περιβάλλον της χώρας, ακολουθώντας την αρχή της προσαρμογής στην πραγματικότητα. Θα επιδιώξει έτσι ν’ αναπτύξει τις πλουτοπαραγωγικές δυνάμεις που κλείνει μέσα η ελληνική φύση… είναι παιδεία εθνική. Γιατί θα εμπνέει στα παιδιά όλα, αγόρια και κορίτσια, ως υπέρτατο χρέος να εργάζονται πάντα για την υπεράσπιση των λαϊκών κατακτήσεων, για την εδαφική ακεραιότητα, την οικονομική ανεξαρτησία και την Εθνική Ελευθερία της Ελλάδας. ζ) Η Παιδεία με το να είναι εθνική δε θα πάψει ποτέ να είναι ανοιχτή για να δέχεται πρόθυμα τη γνώση και την πείρα των ξένων εθνών …χωρίς δουλική μιμητικότητα, αλλά και χωρίς ξενηλατικό πνεύμα, θ’ αφομοιώνει κάθε αφομοιώσιμο ξένο πολιτιστικό στοιχείο. Δε θα καλλιεργεί τα μίση ανάμεσα στους λαούς. Αλλά θα εμπνέει στα παιδιά το σεβασμό στις πατρίδες των άλλων ανθρώπων, θα τα κεντρίζει με την ιδέα της ευγενικής άμιλλας που ωθεί στο ν’ αναδείξουμε την πατρίδα μας μέσα στον παγκόσμιο στίβο ως μια δύναμη προόδου και θα καλλιεργεί την τάση της συνεργασίας όλων των εθνών για την πρόοδο του ανθρώπινου πολιτισμού.

Δ. Αναγκαίες προϋποθέσεις της Παιδείας:

Δάσκαλος

Μόρφωση: Όλων των βαθμίδων ανώτατη μόρφωση, δηλαδή θα φοιτά σε σχολή ισότιμη με το πανεπιστήμιο.

Δημοδιδάσκαλοι: Τελειόφοιτοι γυμνασίου θα φοιτούν σε παιδαγωγικές Ακαδημίες τετράχρονες, ισότιμη με το Πανεπιστήμιο.

Μέση Παιδεία: Φοίτηση στις Διδασκαλικές σχολές του Πανεπιστημίου και ειδικοί καθηγητές σε ειδικές Ανώτατες Σχολές για παιδαγωγική και ειδική μόρφωση, (Γυμναστική Ακαδημία, Μουσικό Διδασκαλείο, Τεχνικό Διδασκαλείο, Διδασκαλείο Ξένων Γλωσσών: σε αυτές θα φοιτούν απόφοιτοι γυμνασίου).⁹

Μετεκπαίδευση: Σε Παιδαγωγικές Ακαδημίες, Διδασκαλεία Μ. Εκπαιδεύσεως, εξωτερικό υποχρεωτικά κατά τη σταδιοδρομία χωρίς τη δημιουργία προνομίων.

Εκπαιδευτικές εκδρομές στο εξωτερικό με έξοδα του κράτους.

Εκπαιδευτικά Συνέδρια. (Υποχρεωτικά ένα το χρόνο).

Οικονομική θέση. Υπαλληλική σταδιοδρομία ομοιόμορφη λειτουργών στοιχειώδους και μέσης παιδείας από το βαθμό που διορίζονται όλοι οι απόφοιτοι του Πανεπιστημίου μέσα στην υπαλληλική ιεραρχία, κανονική προαγωγή, δίκαιο μισθολόγιο σύμφωνα με τη γενική υπαλληλική ιεραρχία, χωρίς προνόμια αλλά και χωρίς μείωση.

Μαθητές:

Προστατευτικά Μέτρα:

1) Παροχή δωρεάν ιματισμού, βιβλίων, γραφικής ύλης και χωρίς τέλη εγγραφής.

2) Παροχή πραγματικού συσσιτίου υπό την επίβλεψη των δασκάλων, κηδεμόνων και μαθητών (πρωινού, μεσημεριανού και βραδινού) που  να πληροί  τους όρους χωρίς συμβουλές ξένων.¹⁰

3) Ίδρυση οικοτροφείων υπό την επίβλεψη ειδικών για τα παιδιά που φοιτούν σε    σχολεία μακριά από τον τόπο της κατοικίας και για όσα συντρέχει σ’ αυτό ανάγκη.

4) Παροχή υποτροφιών σε μεγάλη κλίμακα και στο εσωτερικό και στο εξωτερικό για ανώτερες σπουδές.

5) Πατρική υγιεινολογική επίβλεψη και Νοσοκομειακή περίθαλψη (κάθε σχολείο να έχει το γιατρό του και τη νοσοκόμα του). Λουτρά, αναρρωτήρια, ειδικά νοσοκομεία, ειδικά σχολεία άρρωστων παιδιών.

Φοίτηση και άλλα μέτρα:

Συνεκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών. 30 μαθητές σε κάθε τάξη. Ανταλλαγή επισκέψεων μαθητών στο εσωτερικό και εξωτερικό (με έξοδα του κράτους).

Γλώσσα

Μοναδικό γλωσσικό όργανο στην παιδεία όλων των βαθμίδων είναι η Δημοτική γλώσσα του Ελληνικού Λαού, η κοινή Δημοτική γλώσσα.

Η προφορική διδασκαλία θα γίνεται μόνο μ’ αυτή. Επίσης μόνο σ’ αυτή θα γράφονται οι σχολικές εκθέσεις, οι μαθητικές εργασίες και τα σχολικά βιβλία κάθε είδους.

Στα σχολεία της Μέσης, η διδασκαλία της αρχαίας θα γίνεται χωρίς τη μεσολάβηση της καθαρεύουσας, με βάση μόνο τη Δημοτική γλώσσα.

Στις συλλογές Νεοελληνικών αναγνωστικών των δύο ανώτερων τάξεων του γυμνασίου, θα περιέχονται λογοτεχνικά κείμενα της καθαρεύουσας(Καλλιγάς, Βικέλας, Παπαδιαμάντης, Παπαρηγόπουλος, Κάλβος κ.λ.π.), όπως θα περιέχονται δείγματα όλων των εποχών και ιδιωμάτων με κατάλληλα σχόλια. Μόνο αυτή θα είναι η θέση της καθαρεύουσας στην παιδεία, θέση καθαρά ιστορική.

Απλοποίηση

Τονική απλοποίηση με την παραδοχή του μονοτονικού συστήματος. Κατάργηση πνευμάτων και διπλών γραμμάτων.

Κατάργηση της ιστορικής ορθογραφίας. Έκδοση των παλαιών βιβλίων με τη νέα μορφή.¹¹

Σχολικά κτήρια

Στην έδρα κάθε Δήμου ή Κοινότητας υπάρχει τοπική υπηρεσία σχολικών κτιρίων. Στους μεγάλους Δήμους (όπως Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη κ.λ.π.) υπάρχουν δύο ή περισσότερες ΤΥΣΚ.

Η κάθε ΤΥΣΚ απαρτίζεται: α) από ένα Δημοδιδάσκαλο και στην περιοχή που υπάρχει Γυμνάσιο από ένα εκπαιδευτικό Μέσης και από ένα αντιπρόσωπο κάθε σχολείου, β) από ένα αντιπρόσωπο του Δήμου ή Κοινότητας και γ) από 2–3 αντιπροσώπους των γονέων ή κηδεμόνων της περιοχής. Όλοι τους είναι αιρετοί.

Η κάθε ΤΥΣΚ βρίσκεται υπό την εξάρτηση και τον έλεγχο ενός γραφείου Σχολικών Κτιρίων του Περιφερειακού Εκπαιδευτικού Συμβουλίου. Η ΤΥΣΚ μέσα στον πρώτο χρόνο της λειτουργίας της πρέπει να εξοικονομήσει το σχολικό κτίριο για κάθε σχολείο της περιοχής που δεν έχει δικό του. Μέσα στα τέσσερα πρώτα χρόνια η κάθε ΤΥΣΚ πρέπει να μεριμνήσει για την ανέγερση σχολικών κτιρίων για κάθε σχολείο που δεν έχει δικό του.

Τα έξοδα για την ανέγερση κάθε σχολικού κτιρίου εξοικονομούνται από ειδική επιχορήγηση του Δήμου ή Κοινότητας, από ειδικό ταμείο κάθε σχολείου, από τοκοχρεωλυτικά δάνεια που έχει το δικαίωμα να συνάπτει η ΤΥΣΚ κλπ.¹²

Ε. Προσχολική Παιδεία:

Η λαϊκή παιδεία μέσα στη λαϊκή δημοκρατία θα είναι ενιαία και θα διαιρείται σε 4 περίοδες αντίστοιχες στις 4 περίοδες της ηλικίας του παιδιού.

α) Την προσχολική περίοδο που περιλαμβάνει την πρώτη παιδική ηλικία από 0 – 6 χρόνων (παιδικοί σταθμοί – νηπιαγωγεία – παιδικές εξοχές – συμβουλευτικοί σταθμοί κλπ.).

β) Την περίοδο ως την ήβη 7 – 14 χρόνων (δημοτικό σχολείο, περισχολικά ιδρύματα).

γ) Την περίοδο της ήβης 15 – 18 χρόνων (γυμνάσια, σχολές τεχνικές και καλλιτεχνικές, επιμόρφωση και περισχολικά ιδρύματα) και

δ) Την περίοδο 19 – 22 χρόνων (Πανεπιστήμια, Πολυτεχνεία, Ανώτατες Σχολές κ.λ.π)

Παράλληλα: Ειδικά  Σχολεία ανωμάλων, καθυστερημένων, αναπήρων, κουφάλαλων και τυφλών παιδιών. Άσυλα ηλιθίων, εγκαταλειμμένων και ξεπασμένων παιδιών […]¹³

Ζητούμε η προσχολική παιδεία ν’ αγκαλιάσει το παιδί από την εποχή της κύησης ως τα συμπληρωμένα 6 χρόνια. Να οργανώσει και να μεριμνήσει για την προσχολική ηλικία προγράμματα αποδίδοντας τη σωστή σημασία που έχει η ηλικία αυτή για την ευημερία του λαού.

Ζητούμε να εξασφαλιστούν:

Καλός τοκετός. (Προτείνεται η ίδρυση και στο τελευταίο χωριό λαϊκών ή κοινοτικών ιατρείων).

Η Επισκέπτρια Αδελφή και στα πιο απομακρυσμένα χωριά.

Να υπάρχουν άσυλα για τη λεχώνα και το βρέφος.

Να οριστεί με νόμο ότι στην περίπτωση που η μητέρα δεν πρέπει να αναθρέψει το παιδί της (αλκοολική κλπ.), θα είναι υποχρεωτική η απομάκρυνση του παιδιού και η ανατροφή του σε παιδικό άσυλο.

Να ιδρυθούν παιδικοί σταθμοί παντού, όπου η μητέρα είναι αναγκασμένη να εργαστεί έξω από το σπίτι της.

Να ιδρυθούν συμβουλευτικοί σταθμοί με πολλαπλή αρμοδιότητα για τους γονείς.

Να ιδρυθούν παιδικές εξοχές απαραίτητες για παιδιά που ζουν σε συνοικίες ή τόπους ανθυγιεινούς.

Οι παιδικοί σταθμοί και τα νηπιαγωγεία πρέπει να γίνουν υποχρεωτικά σε όλα τα χωριά και τις πόλεις για παιδιά 2–6 ετών.

Πρέπει μέσα στην πόλη, μέσα στα πάρκα να εξασφαλιστούν χώροι, χαράς για τα παιδιά. Σύμφωνα με τις παραπάνω απαιτήσεις χωρίζουμε την προσχολική ζωή σε τρία στάδια: την ενδομήτρια ζωή του παιδιού, τη βρεφική ηλικία από 0–2 ετών και τη νηπιακή από 2–6.

Παιδικοί Σταθμοί: Η σημασία του παιδικού σταθμού είναι εξαιρετικά μεγάλη για τη ζωή ενός τόπου όπου η μητέρα είναι αναγκασμένη να εργάζεται έξω από το σπίτι τον περισσότερο καιρό. Όμως η σημασία του μεγαλώνει αν συλλογιστούμε ότι γίνεται εστία εκπολιτιστική και μαζί διατήρησης της λαϊκής υγείας…

Νηπιαγωγεία: Παιδιά 4-6 ετών.¹⁴
[…] Η νεολαία έχοντας συνείδηση της σπουδαιότητας που έχουν για την εθνική μας ζωή και για την ανακούφιση της εργαζόμενης μητέρας τα παραπάνω μέτρα, βάζει σαν πρώτο όρο συγχρονισμένης παιδείας την επέχτασή της και την οργάνωσή της στην προσχολική ηλικία από 0 – 6 χρόνων συμπληρωμένο. Είναι το πρώτο βήμα για να γίνει η παιδεία πραγματικά λαϊκή.

Στ. Ο πρώτος βαθμός παιδείας (7–14 χρόνων)

Πραγματική παιδεία που να εξυπηρετεί τις υλικές και πνευματικές ανάγκες του λαού μας δεν υπάρχει ακόμα στη χώρα μας. Η σημερινή παιδεία ήταν και είναι αντιλαϊκή, αντιεπιστημονική, αντιοικονομική. […]

Η σημερινή δημοτική παιδεία ούτε υποχρεωτική είναι ούτε ενιαία, ούτε αυτότελη, ούτε εξάχρονη, αλλ’ ούτε και δωρεάν. […]

Η παιδεία Α’ βαθμού θα είναι ενιαία, αυτότελη, υποχρεωτική, θα δίδεται δωρεάν και θα είναι οκτάχρονη.

Η παιδεία Α’ βαθμού θα έχει σκοπό να δώσει στο παιδί γενική στοιχειακή μόρφωση.

Το νέο αναλυτικό πρόγραμμα θα δίδει στο παιδί μια εικόνα της φύσης και της ανθρώπινης κοινωνίας, θα συνδέει την επιστημονική γνώση με την τεχνική εργασία και θα προάγει τα ιδανικά της ειρήνης, της δημοκρατίας, της λευτεριάς και ανεξαρτησίας της πατρίδας, της αλληλοβοήθειας, της συνεργασίας ανάμεσα στους λαούς της γης.

Η όλη εργασία του σχολείου θα στηρίζεται στις αρχές της εργασίας, της άμεσης πραγματικότητας και αυτοδιοίκησης. Πάνω στις αρχές αυτές θα στηριχτεί και η σχολική και εξωσχολική ζωή του παιδιού. Το παιδί θα οργανώνει τη ζωή του στο σχολείο, τις σχέσεις του με το συμμαθητή του, τις σχέσεις του με την κοινωνία των ενηλίκων. Η εσωτερική πειθαρχία θα είναι η μόνη πειθαρχία και θα λείπει ο εξωτερικός αναγκασμός, οι βάναυσες τιμωρίες και οι ατομικιστικές αμοιβές.

Η παιδεία πρέπει να θεμελιώσει το έργο της στη σωματική υγεία του μαθητή. Για να γίνει αυτό, χρειάζεται ριζική αναδιοργάνωση της σχολιατρικής υπηρεσίας, ευρύχωρα και υγιεινά διδακτήρια, πλούσια μέσα για παιχνίδια και σωματικές ασκήσεις.

Η προστασία της σχολικής ηλικίας θα γίνει συστηματική. Παιδικά νοσοκομεία, ιατρεία…, συσσίτια σχολικά, κυρίως για τα άρρωστα και άπορα παιδιά. Όλη η παιδική αντίληψη στην περίπτωση αυτή, η πρόνοια και η προστασία της υγείας του μαθητή θα στηρίζεται σε αυστηρές επιστημονικές βάσεις.

Για να πετύχει τους σκοπούς της η παιδεία Α βαθμού χρειάζεται κυρίως δασκάλους πλατιά και πολύπλευρα μορφωμένους, αφιερωμένους στην πρόοδο και ανύψωση του ελληνικού λαού. Στο δάσκαλο αυτό η πολιτεία θα εξασφαλίσει μια ζωή ελεύθερη από κάθε οικονομικό, ηθικό και πνευματικό καταναγκασμό.

Σκοπός του σχολείου του 1ου βαθμού: Ο 1ος βαθμός της Παιδείας πρέπει να είναι υποχρεωτικός, ενιαίος, αυτότελος, 8χρονος και δωρεάν, πρέπει να δώσει στο παιδί στοιχειώδικη γενική μόρφωση […].

Το Πρόγραμμα:

Στο ΣΛΠ περιλαμβάνεται πλήρες αναλυτικό πρόγραμμα και για τις οχτώ τάξεις του 1ου βαθμού Παιδείας (του Δημοτικού σχολείου) κατά τάξη και κατά μήνα του σχολικού έτους. Το αναλυτικό αυτό πρόγραμμα διδασκαλίας είναι επηρεασμένο από τις παιδαγωγικές θεωρίες σχετικές με το σχολείο εργασίας και είναι συνδεδεμένο με τις καθημερινές ανάγκες και τα βιώματα των μαθητών. Τα αναλυτικά προγράμματα για τα γλωσσικά και λογοτεχνικά μαθήματα, όπως και για τα αρχαία ελληνικά δεν πρόλαβαν να ολοκληρωθούν εξαιτίας των εθνικών περιπετειών που ακολούθησαν (Δεκεμβριανά, εμφύλιος κλπ.).

Ζ. Ο Δεύτερος βαθμός της παιδείας (15–18 χρόνων).
Τι ζητούμε από τη Μέση Παιδεία: ποιοι οι σκοποί της

«Ο δουλευτής λαός και προπάντων τα νιάτα θέλουμε να καταχτήσουμε τη μέση παιδεία. Δεν τη δεχόμαστε σαν ελεημοσύνη, θέλουμε να την ενώσουμε με τη ζωή μας και τις ανάγκες της, θέλουμε να τη συμφιλιώσουμε με τον αγρό, το εργοστάσιο, το εμπόριο, το εργαστήριο γενικά με την υλική και πνευματική παραγωγή…. Ζητάμε μέσα στο 2ο βαθμό της Παιδείας να βρούμε την τεχνική δεξιότητα, την πολιτική ικανότητα και το δικαίωμα να επιβάλλουμε τη συνείδησή μας στην ιστορία. 

Ο 2ος βαθμός της Παιδείας θα είναι ένα τμήμα του ενιαίου διαφοροποιημένου σχολείου. Θα αποβάλει τον αριστοκρατικό και βερμπαλιστικό του χαρακτήρα και θα γίνει κι αυτός σχολείο του λαού, θρεμμένο με τα ιδανικά και τους πόθους του.

Στηριγμένος στον 8χρονο 1ο βαθμό, που είναι κοινός για όλους, θα είναι κι αυτός υποχρεωτικά ενιαίος, αυτότελος, 4χρονος, ανοιχτός σε όλους εκείνους που έχουν ανάλογα πνευματικά εφόδια με την ανάλογη οικονομική υποστήριξη από το κράτος και θα δώσει επαγγελματική μόρφωση. Θα διακλαδίζεται μόνο σε διάφορους τύπους ανάλογα με τις ανάγκες του λαού και με τα ενδιαφέροντα των παιδιών.  

Μόνο οι ανάγκες της χώρας για την επιστημονική ανάπτυξη της βιομηχανίας, της τέχνης, της γεωργίας, της ναυτιλίας, του εμπορίου, όπως και η διατήρηση και η εξέλιξη του πνευματικού πολιτισμού θα καθορίζουν τη διαφοροποίησή του.

Ζητούμε το 2ο βαθμό της Παιδείας να τον διαποτίσει το ίδιο πνεύμα κι οι ίδιες αρχές του ενιαίου διαφοροποιημένου σχολείου, δηλαδή η ανθρώπινη εργασία, επιστημονικά οργανωμένη και η άμεση πραγματικότητα. Η εργασία θ’ αποτελέσει τη βάση του και το αντικείμενό του, στηριγμένη πάνω στην επιστήμη… χωρίς τη διαίρεση της πνευματικής από τη χειρωνακτική εργασία. Έπειτα από τον 8χρονο 1ο βαθμό κι αφού έχουμε πετύχει τους σκοπούς του, θα είναι πιο εύκολο ο 2ος βαθμός της Παιδείας μέσα σε 4 χρόνια να μας προικίσει:

α) με επιστημονική γνώση των φυσικών και κοινωνικών νόμων, όπως και με πραχτική γνώση των τεχνικών μεθόδων, ώστε να γίνουμε ικανοί ν’ αναλάβουμε τα παιδιά του λαού στα χέρια μας ολόκληρη την παραγωγή υλική και πνευματική και

β) να μας κάνει δημιουργικούς πολίτες φορείς και φρουρούς των ιδανικών και των θεσμών της λαϊκής δημοκρατίας…

Μιλούν συχνά για σχολείο έξω πολιτικής. Εμείς το βλέπουμε καθαρά, πως δεν υπάρχει σχολείο έξω από τη ζωή και έξω από την πολιτική. Όποιος υποστηρίζει το αντίθετο υποκρίνεται, γιατί απλούστατα είναι αδύνατο ολόκληρη η εργασία, η μορφωτική και η κοινωνική, να μείνει έξω από την πολιτική. Ακόμη ο 2ος βαθμός της Παιδείας πρέπει να δώσει την κατάλληλη επαγγελματική και επιστημονική κατάρτιση και όχι την εγκυκλοπαιδική μόρφωση μέσα από τα βιβλία που ετοιμάζει κατά κανόνα παρασιτικούς πολίτες και όχι δημιουργικούς που ετοιμάζονται μέσα στην παραγωγική δουλειά…

Η χώρα μας έχει ανάγκη ν’ αυξήσει τις πλουτοπαραγωγικές της δυνάμεις, έχει ανάγκη να αναπτύξει γερό τεχνικό πολιτισμό, η λαϊκή δημοκρατία πρέπει να δημιουργήσει  νέα τεχνική, πνευματική, οικονομική και ηθική οργάνωση της εργασίας. Και θα το πετύχει αυτό, αν μας μορφώσει ο 2ος βαθμός της παιδείας μέσα στην παραγωγή και για την παραγωγή, την τεχνική και την πνευματική, προσαρμόζοντας τα προγράμματά του και τις μεθόδους του σ’ αυτή…» 

Ακόμη προτείνει η επιτροπή τις κλασικές σπουδές, τη φιλολογία, την ποίηση, την τέχνη, τη μουσική, την ιστορία …(ως πεδία χρήσης που θα αποδώσουν) βαθύτατη γενική μόρφωση, καθώς επίσης (προτείνεται) και η συμμετοχή των μαθητών στη διαδικασία της μάθησης, η αρχή της εργασίας στο σχολείο με τη δημιουργική κι όχι παθητική και απομνημονευματική εργασία.

«…Η παλιά τάξη δε θα υπάρχει, τη θέση της θα πάρει το επιστημονικό εργαστήριο, το εργοστάσιο, το χημείο, το βουνό, το λιβάδι, ο αγρός, το δάσος, η θάλασσα.

Οι μαθητές θα ξεκινήσουν για ορισμένη περιφέρεια της χώρας, όπου θα τη μελετήσουν από κάθε άποψη: γεωγραφική, οικονομική, φυσική, ιστορική, λαογραφική (τα έξοδα μετάβασης και παραμονής των μαθητών θα βαρύνουν την πολιτεία).

100 χρόνια από τη δολοφονία της Pόζας Λούξεμπουργκ και του Kαρλ Λίμπκνεχτ.

Η ίδια τάξη, σωστό επιστημονικό εργαστήριο, με τραπέζι, με καρέκλες, βιβλιοθήκες, όργανα και εργαλεία, κινηματογράφο, χάρτες, οδηγούς, θα δίνει την ήρεμη γωνιά για συγκέντρωση όλης της πείρας και για λύση των προβλημάτων που γεννήθηκαν πάνω στην εργασία. Το συναίσθημα της προόδου θα γεμίζει με ενθουσιασμό και χαρά τις καρδιές μας, η αυτοπεποίθηση και το συναίσθημα της ευθύνης θα ξεπερνούν συχνά τα συνηθισμένα όρια …τα λόγια δε θα έχουν πια πέραση, θα είναι λίγα… το σχολείο εργασίας είναι αναγκασμένο από τη φύση του να μη βάζει ποτέ προβλήματα ξένα προς τη ζωή και την άμεση πραγματικότητα. Η αρχή αυτή προσδιορίζει το κριτήριο για την εκλογή της ύλης, που δεν θα είναι μόνο η παιδαγωγική ανάγκη, αλλά, περισσότερο, η άμεση κοινωνική ανάγκη. Δε θα πρόκειται να μάθουμε αποστηθίζοντας τον ανθρώπινο μόχθο με λόγια, παρά να προσαρμοστούμε σ’ αυτόν ανάλογα με την ηλικία μας και θα πάρουμε μέρος στην κοινωνική εργασία, επιστημονικά καθοδηγημένοι….τίποτε ξένο από την άμεση πραγματικότητα….θα καταρτιστούν στη μέση παιδεία διδακτικές ενότητες, θέματα κεντρικά, που θα αλληλοσυμπληρώνονται, γιατί θα έχουν εσωτερική συνάφεια…Τα μαθήματα δε θα διδάσκονται από ένα δάσκαλο, όπως στο δημοτικό, αλλά από ομάδα ειδικών καθηγητών….Ένα σχέδιο εργασίας που προτείνεται από πολλούς παιδαγωγούς είναι τούτο: το διδαχτικό προσωπικό θα καθορίσει τους αντικειμενικούς σκοπούς που πρέπει να πετύχει μια ορισμένη τάξη. Αφού καθοριστούν οι σκοποί, θα διαλεχτούν τα κεντρικά θέματα που πρέπει να διδαχτούν κατά το ίδιο διάστημα του χρόνου, ώστε να επιτευχθούν.

Καθένας από τους ειδικούς κατόπιν, θα ορίσει τις σχετικές ενότητες που θα πρέπει να διδάξει για να συμβάλει στην κατανόηση των κεντρικών θεμάτων, θα αναλύσει τις σχετικές ενότητες στα κύρια χαρακτηριστικά τους και θα καθορίσει τους μερικούς σκοπούς που επιδιώκει  μ’ αυτή. Σ’ όλη αυτή την προετοιμασία, δύο βασικές ιδέες θα καθοδηγούν. Πρώτα θα δοθεί απ’ το κάθε θέμα εκείνο που θα κάμει ανάγλυφο το σκοπό και την αιτία για την οποία διαλέξαμε τούτο κι όχι άλλα θέματα και δεύτερο το θέμα αυτό θα συμβιβαστεί με την πνευματική κατάσταση των παιδιών. 

Έτσι, ο κάθε καθηγητής κανονίζει το ρόλο που θα παίξει το μάθημά του στην άλφα λ.χ. ενότητα. Μ’ αυτό τον τρόπο καταρτίζεται συνθετικά το πρόγραμμα των μαθημάτων για όλο το χρόνο κι απάνω σ’ αυτό γίνεται ολόκληρη η εργασία.

Στο τέλος του χρόνου μελετιούνται τα προγράμματα που συντάχτηκαν, διορθώνονται, βελτιώνονται από τους συλλόγους και κατόπι καταρτίζεται ένα γενικό πρόγραμμα εργασία.Είναι φανερό, πως μια τέτοια προσπάθεια γίνεται συλλογικά, αλλιώς αποτυχαίνει.

Η ομαδική εργασία είναι η προϋπόθεση για να πετύχουν οι διδαχτικές ενότητες στο     2ο βαθμό της παιδείας… Ο Σύλλογος (διδασκόντων) σε κοινή συνεδρία θα κάμει απολογισμό της δουλειάς του και θα κανονίζει την κατοπινή πορεία. Είναι φανερό, ότι δεν πρόκειται να καταγίνονται όλοι οι ειδικοί στο ίδιο τμήμα εργασίας και την ίδια μέρα. Αντίθετα, ο καθένας ειδικός, έχοντας κανονίσει τις διδακτικές του ενότητες, εργάζεται πάνω σε δικό του σχέδιο και μόνο στο τέλος οι σειρές αλληλουχίας, που θα έχει διαιρεθεί η αρχική ύλη, θα συνδεθούν πάλι, για να αποτελέσουν μια πλέρια σύνθεση και ενότητα.

Έτσι θα υπάρχει στο τέλος η γενική εικόνα της εργασίας και θα ξεχωριστούν οι βασικοί σκοποί που θεραπεύει μέσα στην κοινωνική ζωή.

Από τη μελέτη αυτή και το γενικό αντίκρισμα, θα αναπηδήσουν νέες απορίες και νέα προβλήματα, θα σχηματιστούν νέες ενότητες από όπου θα γίνει ολοφάνερη η αλληλουχία και η αλληλεξάρτηση των φαινόμενων της ζωής, ώστε να είναι δυνατή η σωστή ερμηνεία τους. Είναι λοιπόν δυνατό να εφαρμοστούν στη μέση παιδεία και η αρχή της άμεσης πραγματικότητας, αφού μάλιστα βρίσκονται σε πλέρια αρμονία με τους σκοπούς της…

Το παλιό σχολείο μιλάει πολύ για την ειδολογική μόρφωση που στην ουσία σημαίνει καταναγκασμό σε ορισμένο τρόπο σκέψης και έκφρασης. Σπάνια σημαίνει λευτεριά πνευματική και εθισμό σε προσωπική δημιουργική κρίση…. Ολόκληρη η μέση παιδεία έχει κυριευτεί από τον ιστορισμό…. Το πρόσωπό της είναι γυρισμένο στο παρελθόν. Κι ενώ ψάχνει μη χάσει και την ελάχιστη λεπτομέρειά του, χάνει από τα μάτια της ολόκληρο το παρελθόν και τις προοπτικές για το μέλλον. Χρόνια και χρόνια δεν είχαμε τίποτα άλλο παρά το κλασικό γυμνάσιο κι είμαστε όλοι ευχαριστημένοι, γιατί νομίζαμε, ότι με τα Αρχαία Ελληνικά μόνο και Λατινικά μορφώνεται ο άνθρωπος, ότι μόνο εκείνος που κινιέται λεύτερα στο παρελθόν είναι εγγράμματος. Και όμως, συνεχίζεται στην εισήγηση της Επιτροπής, όλοι ξέρουμε πως ενώ ξοδέψαμε 6 χρόνια ολάκερα και τα 2/3 των διδαχτικών ωρών γι’ αυτά βγήκαμε χωρίς να ξέρουμε ούτε τα αρχαία και πολύ περισσότερο ούτε να νιώσουμε το αρχαίο πνεύμα. Στο αναμεταξύ μας δέρνει τέλεια άγνοια της σημερινής ζωής και της πραγματικότητας.

Ζητούμε και εμείς και μάλιστα έντονα, την πνευματική μόρφωση, αλλά ζητούμε να πάρει άλλο δρόμο. Να ξεκινάει από τα ενδιαφέροντα και την ηλικία μας, μέσα της να είναι η ζωή και ο σκοπός της το παρόν και το μέλλον…»

Τέλος η Επιτροπή προτείνει για τη μέση παιδεία το θεσμό της αυτοδιοίκησης με περισσότερη έμφαση.

«…Τα νιάτα έχουμε τη δική μας ζωή και τους δικούς μας πόθους και όνειρα Από τη φύση μας φωλιάζει μέσα μας μια επαναστατικότητα και μια ασίγαστη δίψα για να διοικηθούμε μόνοι μας. Στην ιστορική μάλιστα τούτη στιγμή, που μπαίνουν επιταχτικά στη γενιά μας νέα καθήκοντα καταλυτικά και ανοικοδομητικά, η αυτοδιοίκηση σε κάθε πεδίο δράσης μας είναι η κυριότερη προπαρασκευή για το βαρύ έργο μας…».  

Τελειώνοντας την εισήγησή της η Επιτροπή προτείνει: τη διαίρεση της μέσης παιδείας σε διαφορετικούς τύπους που θα τις καθορίσουν οι ασχολίες του λαού (σε κάθε περιοχή της χώρας) και τα ενδιαφέροντα των παιδιών. Οι τύποι αυτοί είναι:

Η αγροτική μόρφωση. η βιομηχανική και βιοτεχνική μόρφωση, η τέχνη, τα επιμορφωτικά σχολεία.

Η προσπάθεια εφαρμογής του «Σχεδίου για μια Λαϊκή Παιδεία»

Αμέσως μετά την Εθνοσυνέλευση στις Κορυσχάδες, η Π.Ε.Ε.Α επιχείρησε να εφαρμόσει το «Σ.Λ.Π» και να ανασυντάξει την εκπαίδευση. Κάτω από σκληρές, αντίξοες συνθήκες της Κατοχής και των πολεμικών συγκρούσεων με παντελή έλλειψη πόρων και υποδομών το ΕΑΜ εισάγει πρωτοποριακούς θεσμούς και καινοτομίες. Στα πλαίσια των προσπαθειών αυτών:

Θα καταργηθεί με την πράξη 45 το «ιδιώνυμο» του Ελευθερίου Βενιζέλου. Οι δάσκαλοι αποκτούν ξανά τα ατομικά, πολιτικά και συνδικαλιστικά τους δικαιώματα. Η Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδος (ΔΟΕ) ανασυστήνεται και οργανώνεται το πρώτο Παιδαγωγικό Συνέδριο με 100 αντιπροσώπους από 20 Συλλόγους Δασκάλων στις 20 Ιούλη 1944 στη Λάσπη, έξω από το Καρπενήσι. Εκεί οι αντιπρόσωποι συζητούν και αποφασίζουν για τη θέση των εκπαιδευτικών στον αντιστασιακό αγώνα, θέματα διοίκησης, οργάνωσης της λαϊκής παιδείας κλπ. Το έμπρακτο ενδιαφέρον του Ε.Α.Μ. για την παιδεία και τους λειτουργούς της αποδεικνύεται από την απόφαση  της Π. Ε. Ε. Α. να εξισώσει μισθολογικά τους δασκάλους με τους αξιωματικούς τους Ε.Λ.Α.Σ., ώστε να μπορούν οι δάσκαλοι των ορεινών χωριών της ελεύθερης Ελλάδας αφενός να έχουν κίνητρο για να υπηρετούν στα σχολεία και αφετέρου να μπορούν να αντιμετωπίζουν καλύτερα τις δύσκολες συνθήκες επιβίωσης και επισιτισμού τους.¹⁵

Με τη συνεργασία της «Εθνικής Αλληλεγγύης», της «Επιμελητείας του Αντάρτη» και της «Ε.Π.Ο.Ν.» θα ιδρυθούν δεκάδες παιδικοί σταθμοί στην Ελεύθερη Ελλάδα (35 τέτοιοι σταθμοί φτιάχτηκαν μόνο στην Ευρυτανία) οι οποίοι θα περιθάλψουν χιλιάδες παιδιά ενώ εκατοντάδες παιδικά συσσίτια θα ιδρυθούν στις μεγάλες πόλεις με τη φροντίδα των διδασκαλικών συλλόγων για να σώσουν τα παιδιά από την πείνα και να τα φέρουν ξανά πίσω στα σχολεία.¹⁶

Θα καταβληθεί προσπάθεια να ανοίξουν όλα τα (κλειστά λόγω πολεμικών συνθηκών) σχολεία της Ελεύθερης Ελλάδας. Επονίτες, γυναίκες των χωριών, οι δάσκαλοι και το ΕΑΜ μετατρέπουν με κόπο, θυσίες και προσωπική εργασία στάβλους, αποθήκες, παλιά κτίρια σε δημοτικά σχολεία. Τα απομονωμένα χωριά τα οποία για χρόνια έστελναν τα παιδιά τους να μάθουν γράμματα στα κεφαλοχώρια, ώρες ποδαρόδρομο μακριά, αποκτούν μικρά δημοτικά σχολεία. Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της έλλειψης δασκάλων για τα σχολεία της Ελεύθερης Ελλάδας ιδρύονται 5 Παιδαγωγικά Φροντιστήρια (Τύρνας, Καρπενησίου, Θήβας, Γρεβενών, Πιερίας, Λαγκαδίων) όπου απόφοιτοι Γυμνασίου παίρνουν ταχύρρυθμη δίμηνη εκπαίδευση από φωτισμένους Παιδαγωγούς (Ρόζα Ιμβριώτη, Μιχάλης Παπαμαύρος κ.α.) κι ετοιμάζονται για να στελεχώσουν τα σχολεία.¹⁷

Θα συγγραφούν και θα εκδοθούν νέα αναγνωστικά για το Δημοτικό Σχολείο, τα «Αετόπουλα» για την Γ΄και Δ΄τάξη και η «Ελεύθερη Ελλάδα» για την Ε΄και Στ΄τάξη. Θα τυπωθούν και θα μοιραστούν στην Ελεύθερη Ελλάδα διαπαιδαγωγώντας μικρούς και μεγάλους στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.¹⁸

Με στόχο την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου των αγροτών και ιδιαίτερα των νέων αγροτών, αλλά και την ενημέρωσή τους πάνω σε θέματα σύγχρονης καλλιέργειας της γης και οργάνωσής τους (των αγροτών) πάνω σε συνεταιριστική βάση (ώστε οι κόποι τους να μη γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης των επιτήδειων) θα ιδρυθούν 3 γεωργικές σχολές (Αγάθωνος, Σπερχειάδας, Φτέρης).¹⁹ 

Θα αναληφθεί προσπάθεια για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού με την ίδρυση κατάλληλων σχολών με βραδινά μαθήματα για τους εργαζόμενους, ενώ θα γίνει μια τιτάνια προσπάθεια πολιτιστικής – μορφωτικής ανόδου του πληθυσμού της ορεινής Ελεύθερης Ελλάδας, με κατάλληλες πολιτιστικές  παρεμβάσεις (θέατρο, κουκλοθέατρο, ζωγραφική, κινηματογράφος, μουσική, έκδοση νεανικών περιοδικών, διαλέξεις, σεμινάρια κλπ.) πρωτόγνωρων εκείνη την εποχή για την ξεχασμένη και αποκομμένη επαρχία.²⁰

Η διοίκηση της εκπαίδευσης περνά στα χέρια των εκπαιδευτικών. Με απόφαση της Π.Ε.Ε.Α συστήνονται δημοκρατικά και αντιπροσωπευτικά Εποπτικά Συμβούλια τα οποία χειρίζονται όλα τα εκπαιδευτικά ζητήματα (μεταθέσεις, διορισμοί, προαγωγές κλπ). Σε αυτά τα Συμβούλια συμμετέχουν: Επιθεωρητής, δύο αιρετοί δάσκαλοι, ένα μέλος της Σχολικής επιτροπής και αντιπρόσωποι της αυτοδιοίκησης.²¹Δυστυχώς οι πολιτικές εξελίξεις δεν επέτρεψαν να συνεχιστούν οι προσπάθειες για μια νέα πορεία της εκπαίδευσης. Η επέμβαση των Άγγλων και μετά των Αμερικάνων, τα Δεκεμβριανά, η Λευκή Τρομοκρατία, ο σκληρός Εμφύλιος, η εγκαθίδρυση του «κράτους των εθνικοφρόνων» ματαίωσε κάθε ελπίδα για αλλαγή της εκπαίδευσης. Τα χρόνια δίσεκτα, αδυσώπητα για τους πρωταγωνιστές, εξορίες, βασανιστήρια, φυλακίσεις, διώξεις. Ο κλάδος των εκπαιδευτικών πέρασε δια πυρός και σιδήρου. Το «Σχέδιο για μια Λαϊκή Παιδεία» έμοιαζε πια σαν ένα ηρωικό ιντερμέτζο φορτωμένο με όνειρα και οράματα.²²

 Επιμύθιο

«…Και τους τρέμουνε του κάμπου οι κιοτήδες
και με ονόματα τους κράζουν πονηρά
κλέφτες και απελάτες και προδότες
τους μισούν οι βασιλιάδες κι όλοι οι τύραννοι
κι είναι, μέσα στους σκυφτούς, τα παλικάρια
κι είναι, μεσ’ τους κοιμισμένους, οι στρατιώτες..»
                                                  Κωστής Παλαμάς

Μέσα σε ιδιαίτερα σκληρές συνθήκες Κατοχής και πολέμου το ΕΑΜ προχώρησε σε μια ριζοσπαστική πρόταση για την εκπαίδευση. Με «το Σχέδιο για μια Λαϊκή Παιδεία» το ΕΑΜ  επεδίωκε να απαλλάξει την εκπαίδευση από όλα εκείνα τα συντηρητικά ιδεολογήματα και μέτρα με τα οποία οι μεσοπολεμικές Κυβερνήσεις και κυρίως τα δικτατορικά καθεστώτα (Κονδύλης, Πάγκαλος και Μεταξάς) είχαν μετατρέψει την εκπαίδευση σε έναν ταξικό, αυταρχικό, ακραία εθνικιστικό και φιλοφασιστικό ιδεολογικό μηχανισμό του κράτους. Ταυτόχρονα ικανοποιούσε παλιά αιτήματα ευρύτερων εκπαιδευτικών προοδευτικών ρευμάτων (εκπαιδευτικός δημοτικισμός, Σχολείο Εργασίας κ.α.) και κατάφερνε να συσπειρώνει στην Αντίσταση πνευματικούς ανθρώπους, διανοούμενους, καλλιτέχνες κλπ οι οποίοι ανήκαν στον ευρύτερο δημοκρατικό χώρο.

Το ΣΛΠ περιλάμβανε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και όλες τις λειτουργίες της με κάθε λεπτομέρεια (βαθμίδες, βιβλία, περιεχόμενο, σχολικά κτίρια, μόρφωση και επιμόρφωση εκπαιδευτικών, μέθοδοι εργασίας, πρόγραμμα κλπ) κι έδειχνε την κατεύθυνση όπου θα κινούνταν η εκπαίδευση μετά την Απελευθέρωση. Περιέγραφε με λεπτομέρειες έναν νέο τύπο ανθρώπου που θα διαμόρφωνε το άλλο σχολείο και τον τύπο μιας άλλης κοινωνίας η οποία θα στηριζόταν στην κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη. Ήταν δηλαδή η πρώτη φορά που παρουσιαζόταν μια ολοκληρωμένη και υλοποιήσιμη πρόταση για την Παιδεία που θα έπρεπε να έχει η Ελλάδα. Όλα αυτά που αρνιόταν πεισματικά να δώσει η αστική τάξη από το 1880, αυτά που κάθε φορά κατάστρεφε με την αντίδραση, τη βία, τις δίκες, τις ύβρεις και την καταστολή, περιγράφονταν μέσα στο «Σχέδιο για μια Λαϊκή Παιδεία».

Το ΣΛΠ ήταν βαθιά επηρεασμένο από τους αγώνες του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, τις ιδέες του Σχολείου Εργασίας, το πολυτεχνικό σχολείο όπως εφαρμοζόταν στη Σοβιετική Ένωση, τις ιδέες του Δημήτρη Γληνού όπως εκφράζονταν από το 1926.²³Όλα αυτά προσαρμοσμένα στις δύσκολες συνθήκες της Κατοχής και του πολέμου με πίστη στις ικανότητες, στη συμμετοχή και στην πρωτοβουλία των ελεύθερων πολιτών οι οποίοι με τη φαντασία, τον ενθουσιασμό, την αυτοοργάνωση και την εργατικότητα τους ξεπερνούσαν κάθε εμπόδιο και συμφορά που δημιουργούσε η τριπλή κατοχή.

Αξίζει να μελετάμε το ΣΛΠ όχι για να κάνουμε επετειακό μνημόσυνο αλλά γιατί μας δίνει τη δυνατότητα να βγάζουμε χρήσιμα συμπεράσματα για το πώς χτίζεται ένα προοδευτικό-επαναστατικό πρόγραμμα για την εκπαίδευση (στρατηγική συμμαχία με ευρύτερες δημοκρατικές δυνάμεις, διάλογος, ικανοποίηση γνήσιων λαϊκών αναγκών κλπ) αλλά και γιατί περιέχει επίκαιρες και γόνιμες ιδέες. Για παράδειγμα:

Το ΣΛΠ θεωρεί σωστά ότι η φροντίδα, η προστασία, η εκπαίδευση και η αγωγή πρέπει να αγκαλιάζει ολόκληρη την παιδική και εφηβική ηλικία από τη στιγμή της σύλληψης μέχρι την ενηλικίωση (18 χρονών). Αναγνωρίζει τη θέση της γυναίκας. Προτείνει μέτρα προστασίας για την μητέρα (και το παιδί) για να τη βοηθήσει να γεννήσει και να αναθρέψει υγιή παιδιά.

Προβλέπει περίθαλψη, υγειονομική βοήθεια, τροφή και προστασία πριν και μετά τη γέννα και προβλέπει ιδρύματα: παιδικούς κήπους, παιδικούς σταθμούς, παιδικές εξοχές, σανατόρια κλπ. Όλα αυτά σήμερα είναι ζητούμενα. Χιλιάδες νεαρές μητέρες μεγαλώνουν τα παιδιά τους χωρίς καμιά στήριξη (οι παιδικοί σταθμοί δεν επαρκούν ενώ οι ιδιωτικοί είναι πανάκριβοι), είναι ανασφάλιστες ή απολύονται από τις δουλειές τους λόγω εγκυμοσύνης.

Επίσης σήμερα ζητούμενο είναι η φροντίδα, η δωρεάν εκπαίδευση των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες και η 2χρονη προσχολική αγωγή με δωρεάν φοίτηση όλων των παιδιών σε δημόσια Νηπιαγωγεία. Στα πλαίσια των περικοπών η ειδική αγωγή και η προσχολική αγωγή θεωρούνται εύκολοι στόχοι και συνεχώς συρρικνώνονται. Ιδιαίτερα στην Ειδική Αγωγή οι περικοπές κάνουν ακόμα πιο δύσκολη τη ζωή των ΑμΕΑ.

Το ΣΛΠ θέτει ως στόχο την ολόπλευρη ανάπτυξη στο ανώτερο επίπεδο όλων των ικανοτήτων των παιδιών με σύμμετρη καλλιέργεια των νοητικών, των σωματικών, των ηθικών-ψυχολογικών και αισθητικών ικανοτήτων των νέων ανθρώπων. Θέλει να διαμορφώσει, ευτυχισμένους, ελεύθερους ανθρώπους, με κριτική σκέψη, ισορροπημένους, εργατικούς οι οποίοι αγαπούν την πατρίδα, είναι δημοκρατικοί, ξέρουν να εκτιμούν τις τέχνες και το ωραίο, έχουν ανθρωπιά, σέβονται, νοιάζονται και δείχνουν αλληλεγγύη στους συνανθρώπους τους. Το σύγχρονο σχολείο κομματιάζει την προσωπικότητα του παιδιού. Δίνει έμφαση μόνο στην απόκτηση γνώσεων χρήσιμων στις εξετάσεις, δίνει βάρος στη συμμόρφωση, την παπαγαλία, τη βαθμοθηρία, καλλιεργεί το φιλοτομαρισμό και τον ατομισμό.

Το ΣΛΠ για να γεφυρωθεί το χάσμα, να σταματήσει η διάκριση και ο διχασμός σε κατώτερη χειρωνακτική και ανώτερη νοητική εργασία προτείνει το σχολείο να ανοίξει στο εργοστάσιο, στον αγρό, στο εργαστήρι (πολυτεχνική εκπαίδευση). Στο σχολείο το παιδί δεν πρέπει να προετοιμάζεται για τη ζωή. ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ZEI, να δουλεύει, να πειραματίζεται, να ερευνά, να σχεδιάζει, να δημιουργεί, να συνεργάζεται με την ομάδα των συμμαθητών, να φαντάζεται, να εφευρίσκει, να ξεδιπλώνει όλες του τις ικανότητες, να ανακαλύπτει τις λεπτομέρειες και τα βήματα που απαιτούνται για να γίνει μια οποιαδήποτε κατασκευή, να κατακτά με τη δική του εργασία, ενεργητικά και όχι ως παθητικός ακροατής, τα αγαθά του ανθρώπινου πολιτισμού. Κάθε θέμα που επιλέγεται να μελετηθεί στην τάξη πρέπει να πηγάζει από το κοινωνικό πλαίσιο του σχολείου, τα ενδιαφέροντα, τις σκέψεις, τις ανησυχίες και τις επιθυμίες των μαθητών (γνήσιος παιδοκεντρισμός). Έτσι ενώνεται η θεωρητική-γενική γνώση με την εξειδίκευση και την εργασία. Μόνο με αυτόν τον τρόπο το παιδί μαθαίνει να συνδέει τα πορίσματα και τις γνώσεις διαφορετικών επιστημονικών τομέων και να αποκτά βαθιά, ολόπλευρη επιστημονική γνώση.

Το σημερινό σχολείο είναι προσαρμοσμένο στις ανάγκες τις αγοράς. Είναι για αυτό φτηνό κι ευέλικτο. Είναι σχολείο της ημικατάρτισης και της αμάθειας. Χωρά τα πάντα και το τίποτα.²⁴ Τα 30 χρόνια επικράτησης του νεοφιλελεύθερου λόγου έχουν δημιουργήσει ένα σχολείο βαθιά ταξικό, της αγραμματοσύνης και του σκοταδισμού. Ένα σχολείο που υπηρετεί τις μορφωτικές ανάγκες του κεφαλαίου και όχι τις ανάγκες του λαού και της πατρίδας.²⁵

Το ΣΛΠ προβλέπει σωστά οργανωμένη, ομαδική ζωή σε κοινότητες μέσα κι έξω από το σχολείο (μαθητικές κοινότητες, ομάδες αθλητικές, θεατρικές, καλλιτεχνικές, πολιτικές κλπ) διότι το άτομο μόνον μέσα στην ομάδα μαθαίνει να συμβιώνει, να σέβεται τους κανόνες, να έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις.

Το ΣΛΠ προτείνει ακόμα δωρεάν βιβλία σε όλες τις βαθμίδες, υλικά, εκδρομές, υποτροφίες, επισκέψεις, οικοτροφεία, συσσίτια και τροφή για όλα τα παιδιά. Σήμερα χιλιάδες μαθητές από τις πιο αδύναμες κοινωνικά ομάδες ζουν χωρίς πλήρη τροφή, νερό, ρεύμα, στέγη κλπ.

Στο ΣΛΠ δίνεται μεγάλη προσοχή και ενδιαφέρον στον στυλοβάτη της εκπαίδευσης. Ιδιαίτερη φροντίδα για το Δάσκαλο, τον εργάτη της Παιδείας, που τόσο άδικα είχαν μεταχειριστεί οι μεσοπολεμικές κυβερνήσεις. Μέτρα για τη μόρφωση των δασκάλων, τη σταθερή επιμόρφωση, για το σταθερό και δίκαιο μισθό, για τη στέγαση και τις άλλες ανάγκες.

Στο ΣΛΠ προτείνεται σωστά να γίνει μεγάλη προσπάθεια για το γενικότερο ανέβασμα της πνευματικής-πολιτιστικής ζωής του λαού, ο οποίος βασανιζόταν από φοβίες, δεισιδαιμονίες και προλήψεις, με διαλέξεις, σχολεία αναλφάβητων, λέσχες ανάγνωσης, χορωδίες, θέατρα, ζωγραφική, λαϊκή τέχνη κλπ.

Στο τέλος του Πολέμου ο Φασισμός νικήθηκε, μα η Ελλάδα δε γαλήνεψε. Σε όλο τον κόσμο η Αντίσταση τιμήθηκε για την προσφορά της στον αντιφασιστικό αγώνα. Στην πατρίδα μας, με τις επεμβάσεις των Άγγλων αρχικά και μετά των Αμερικάνων, τα πολιτικά πράγματα εξωθήθηκαν σε Εμφύλιο. Για να συντριβεί παραδειγματικά το εαμικό κίνημα χρησιμοποιήθηκε κάθε μέσο. Στα πλαίσια αυτά όσοι πολέμησαν το Φασισμό μετατράπηκαν σε «προδότες, μη εθνικόφρονες και εαμοβούλγαρους», ενώ όσοι συνεργάστηκαν με τους Κατακτητές βαπτίστηκαν «εθνικόφρονες πατριώτες».

Οι εκπαιδευτικοί πλήρωσαν στον Εμφύλιο πάλι βαρύ το τίμημα. Πολλοί σκοτώθηκαν, άλλοι σύρθηκαν σε φυλακές και ξερονήσια, άλλοι έφυγαν. Οι περισσότεροι απολύθηκαν, έχασαν τη δουλειά τους και έζησαν για χρόνια στιγματισμένοι ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Με συνοπτικές διαδικασίες και αληθινή καταδιωκτική μανία το Υπουργείο Παιδείας υπολογίζεται ότι έθεσε σε διαθεσιμότητα και απέλυσε, την περίοδο 1946-1950, περίπου 3.174 δασκάλους και καθηγητές, χωρίς να υπολογίζουμε αυτούς που σκοτώθηκαν από τη δράση παρακρατικών ομάδων κατά τη διάρκεια της «λευκής τρομοκρατίας», αυτούς που αναγκάστηκαν να παραιτηθούν, αυτούς που «μετατέθηκαν δυσμενώς» και όσους μετά το 1949 έφυγαν πολιτικοί πρόσφυγες.²⁶

Παρά τα ψέματα, τις συκοφαντίες, τη διαστρέβλωση και την προπαγάνδα η Αντίσταση και το έπος του ΕΑΜ παραμένει για το Λαό μας, την πατρίδα και την ιστορία μας μεγάλο κεφάλαιο και παρακαταθήκη. Με τη συμμετοχή τους στο ΕΑΜ οι εκπαιδευτικοί άνοιξαν δρόμους, έδωσαν λύσεις στα προβλήματα της εκπαίδευσης, ονειρεύτηκαν μια άλλη παιδεία σε μια λεύτερη και ανεξάρτητη πατρίδα, έγραψαν με το αίμα τους μια χρυσή σελίδα στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης…

Στις μέρες μας η χώρα βουλιάζει και ο λαός παραπαίει. Οι Κυβερνήσεις σε απόλυτη συμφωνία με το ΔΝΤ, την Ε.Ε, τον ΟΟΣΑ, την Παγκόσμια Τράπεζα διαλύουν και καταστρέφουν όλες τις εργατικές κατακτήσεις. Ό,τι κερδήθηκε με αγώνες σαρώνεται. Διαλύουν και ξεπουλούν την πατρίδα. Το Δημόσιο Σχολείο, το σχολείο του Λαού,  αποσαθρώνεται, υποβαθμίζεται, κινδυνεύει. Απέναντι στη νεοφιλελεύθερη επέλαση θα πρέπει να υψωθεί άλλος πύργος ατίθασος. Χρειάζεται πάλι να ονειρευτούμε ένα άλλο σχολείο και μια άλλη κοινωνία. Οι χρόνοι που ζούμε είναι σκληροί ωστόσο είναι ιστορικοί. Η εκπαιδευτική αριστερά θα πρέπει με νηφαλιότητα, να συζητήσει και να καταλήξει ΤΩΡΑ σε ένα ευρύ πλαίσιο αιτημάτων και διεκδικήσεων κι ένα σχέδιο για την ανασύνταξη και αναγέννηση του σχολείου και της κοινωνίας. Να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά την επίθεση των νεοφιλελεύθερων αλλά να περιέχει το σπέρμα μιας νέας κοινωνίας και ενός νέου σχολείου, ανοιχτού στην κοινωνία και σε ΟΛΑ τα παιδιά. Σε αυτήν την προσπάθεια θα πρέπει να αξιοποιηθεί η εμπειρία, η γνώση και η αγωνιστική παράδοση του  εκπαιδευτικού κινήματος. Όπως λέει ο μύθος για να βγεις από τον Λαβύρινθο πρέπει να πιάσεις πρώτα τον Μίτο από την αρχή…     

Υποσημειώσεις:

1. Στοιχεία για τη μεταξική εκπαιδευτική πολιτική:
   -Καγκαλίδου, Ζαφειρούλα, Εκπαίδευση και πολιτική: η περίπτωση του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου, εκδ. αφοι  Κυριακίδη, Θεσ/νίκη, 1999, σελ. 84-126.
   -Αγγελής, Βαγγέλης, Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελάει, πατέρα.., εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2006, σελ. 131-153.
   -Μπουζάκης Σήφης, Νεοελληνική εκπαίδευση (1821-1985). Εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1996, σελ. 89-90.
   -Καλαντζής Κων/ος, Η Παιδεία εν Ελλάδι (1935-1951), εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2002, σελ. 60-99.
   -Σάμιος Παναγιώτης, Η στοιχειώδης Εκπαίδευση στα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας 1936-1940, ανέκδοτη διπλωματική εργασία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 2012.
2. Από τα 8.257 δημοτικά σχολεία τα 4.958 ήταν μονοθέσια και μόνο τα 472 εξαθέσια. Πλήρη στοιχεία στο: Καλαντζής Κων/ος, «Η Παιδεία εν Ελλάδι (1935-1951)», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2002, σελ. 65.
3. «Διδασκαλικό Βήμα», φυλ. 28-29, Αθήναι, 1946, σελ. 5.
4. Κάτσικας Χρ.- Θεριανός Κ., «Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης», εκδ. Σαββάλας, 2004,σελ. 143.
5. Καλαντζής Κων/ος, «Η Παιδεία εν Ελλάδι (1935-1951)», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2002, σελ. 100-101.
6. ό.π. σελ. 102-103.
7. Τα Πρακτικά της «Δίκης των Τόνων» υπάρχουν στο ομώνυμο βιβλίο, εκδ. ΕΣΤΙΑ, Αθήνα, 1942. Για τη δράση πολλών καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών και Θεσ/νίκης στην Κατοχή αποκαλυπτικά στοιχεία: Σάμιος Παναγιώτης, Ο ξεπεσμός και η ατιμωρησία: «μαύρες σκιές» στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Ελλάδας (1946-1949), αδημοσίευτη εισήγηση στο 3ο συνέδριο Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, «Διαστάσεις του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949» του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας  του Πάντειου Πανεπιστημίου.
8. Εκπαιδευτική – Μεταρρύθμιση, ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ – ΚΡΙΣΕΙΣ – ΑΠΟΨΕΙΣ, 1956 – 1965, Αθήνα, 1966,  Προοδευτική παιδεία, Σχέδιο μιας Λαϊκής Παιδείας Π. Ε. Ε. Α.  (Έκδοση του τμήματος Παιδείας της Ε. Δ. Α.) σελ. 37-75. Για τις εργασίες του Εθνικού Συμβουλίου και το κλίμα ενθουσιασμού που επικρατούσε δες: Σωτηρίου Κ., Το Εθνικό Συμβούλιο και η Παιδεία, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962, σελ. 300-304.
9. Η ανωτατοποίηση των διετών Παιδαγωγικών Ακαδημιών θα αποτελέσει πάγιο αίτημα της Δ.Ο.Ε. και θα ικανοποιηθεί στα 1984 με την ίδρυση των Π.Τ.Δ.Ε. των Πανεπιστημίων (άρθρο 46 παρ. 1 του Ν. 1268/82). Η Μετεκπαίδευση σταμάτησε, με το ξέσπασμα της Κρίσης το 2010 και τα Διδασκαλεία έκλεισαν όλα!!!
   
10. Η δωρεάν φοίτηση μόνο στο Δημοτικό είχε νομοθετηθεί από το 1930 (κυβέρνηση Ελ. Βενιζέλου). Δεν εφαρμόστηκε ποτέ για τη στοιχειώδη εκπαίδευση κατά τον Μεσοπόλεμο. Η φοίτηση στη μέση εκπαίδευση, η οποία δεν ήταν υποχρεωτική, επιβαρύνονταν από μεγάλα ποσά για τέλη εγγραφής και φοίτησης, αγορά βιβλίων και σημειώσεων, εξέταστρα για κάθε μάθημα κλπ. Το καθεστώς αυτό συνεχίστηκε μέχρι το 1964 και έκανε τις σπουδές στη μέση εκπαίδευση απαγορευτικές για τη μεγάλη μάζα των φτωχών παιδιών. Τα συσσίτια προς τους μαθητές βοήθησαν πολύ την εποχή εκείνη με δεδομένο το φοβερό φάσμα του λιμού που αντιμετώπιζε ο πληθυσμός εξαιτίας του πολέμου και της κατοχής, μάλιστα για την επιτυχή οργάνωση και λειτουργία των συσσιτίων στα σχολεία καταβλήθηκαν έντονες προσπάθειες από τους δασκάλους, αλλά κυρίως από τις οργανώσεις του Ε.Α.Μ., της Ε.Π.Ο.Ν. και της Εθνικής Αλληλεγγύης. Βλέπε σχετικά: Κατσαντώνης Γ., Οι δάσκαλοι στους αγώνες για Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία, Αθήνα, 1981, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 123 και πλήρη στοιχεία για τα συσσίτια στο περιοδικό της ΕΠΟΝ, Νέα Γενιά, τ. 51, 15 Ιούνη 1945, σελ. 9.
11. Η καθιέρωση της Δημοτικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας της εκπαίδευσης θα γίνει στα 1976 με το ν. 309 (κυβέρνηση Ν.Δ). Η εφαρμογή του μονοτονικού συστήματος θα γίνει στα 1982 (κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ).
12. Το πρόβλημα της σχολικής στέγης θα οξυνθεί ιδιαίτερα μετά το τέλος της κατοχής και του εμφυλίου πολέμου και θα αντιμετωπιστεί με την ίδρυση του Ο.Σ.Κ. στα 1962 (κυβέρνηση Κ. Καραμανλή – Ε.Ρ.Ε.), μετά από έντονες πιέσεις των εκπαιδευτικών, του φοιτητικού και μαθητικού κινήματος (κίνημα του 15% για την Παιδεία) και της κοινής γνώμης. Στα πλαίσια των περικοπών σήμερα ο ΟΣΚ έχει κλείσει. Τα προβλήματα στη συντήρηση και στις υλικοτεχνικές υποδομές των σχολείων επανέρχονται ενώ επιχειρείται η κατασκευή των σχολείων να γίνεται από τους εργολάβους (ΣΔΙΤ).
13. Στο Σχέδιο Λαϊκής Παιδείας είναι η πρώτη φορά από ιδρύσεως ελληνικού κράτους που γίνεται λόγος για την εκπαίδευση των παιδιών με ειδικές ανάγκες – ενδεικτικό για τις προτεραιότητες που έβαζε η Π. Ε. Α. Ε. και το Ε. Α. Μ. για την κοινωνία και την παιδεία που ήθελε να οικοδομήσει μετά την απελευθέρωση.
14. Η καθιέρωση ενός έτους υποχρεωτικής προσχολικής εκπαίδευσης έγινε μόλις το 2007, με νόμο (της κυβέρνησης Κ. Καραμανλή – Ν.Δ.), ύστερα από έντονες και χρόνιες πιέσεις των εκπαιδευτικών και της κοινής γνώμης και αφού είχε προηγηθεί η επί 6 εβδομάδες απεργία διαρκείας των εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης το Φθινόπωρο του 2006.
15. Ιμβριώτη Ρόζα, Η λαϊκή παιδεία, περ. ελεύθερα Γράμματα, τ. 22, 5-10-1945, σελ. 12-13 και Σακελλαρίου Χ., Η παιδεία στην Αντίσταση, εκδ. Φιιππότη, Αθήνα, 1984, σελ. 39. Για το Παιδαγωγικό Συνέδριο δες: Πίπας Κ., Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη των εκπαιδευτικών στη Λάσπη Ευρυτανίας, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962, σελ. 408-410.
16. Ξενίδη Ξ.,Το στήσιμο ενός παιδικού σταθμού, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962, σελ. 407. και Σακελλαρίου Χ., ό.π., σελ. 32-33.
17. Η Π. Ε. Ε. Α. με την απόφασή της στις 8/6/1944 ιδρύει δύο Παιδαγωγικά Φροντιστήρια (στο Καρπενήσι υπό τη διεύθυνση των Κ. Σωτηρίου και Μ. Παπαμαύρου και στην Τύρνα υπό τη διεύθυνση της Ρ. Ιμβριώτη). Βλέπε στο Χ. Γκόντζου – Κ. Αναστασάκου, Οι εκπαιδευτικοί στην αντίσταση, Αθήνα, 1985, Δίπτυχο, σελ. 370 -371 και Σακελλαρίου Χ., Η Παιδεία στην Αντίσταση, Αθήνα, 1984, Φιλιππότης, σελ. 53 – 99 (πληροφορίες και για τα υπόλοιπα Παιδαγωγικά φροντιστήρια που λειτούργησαν δηλ. Θήβας, Γρεβενών και Πιερίας). Επίσης Ιμβριώτη Ρόζα, Το φροντιστήριο της Τύρνας, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962, σελ. 315-316 και Παπαμαύρος Μ., Η παιδεία στην ελεύθερη Ελλάδα τον καιρό της κατοχής, ό.π., σελ. 404-406.
18. Για την Α΄ και Β΄ τάξεις τυπώθηκε το Αλφαβητάρι του 1932 – 1934 (Δεληπέτρου – Δούκα – Ιμβριώτη ). Βλ. Γ. Κατσαντώνη, Οι δάσκαλοι στους αγώνες για ψωμί – παιδεία – ελευθερία, Αθήνα, 1981, Δίπτυχο, σελ. 131. Επίσης ήταν επιτυχής και η τιτάνια προσπάθεια που καταβλήθηκε από την Π. Ε. Ε. Α. να τυπωθούν και να μοιραστούν στα σχολεία τα νέα βιβλία. Τυπώθηκαν 100.000 βιβλία και μοιράστηκαν με την ευθύνη των δασκαλών (μέσα σε 15 ημέρες θα διανεμηθούν τα βιβλία από την Ευρυτανία ως την Πελοπόννησο και τη Μακεδονία). Απάντηση για τις κατηγορίες ενάντια στα βιβλία αυτά δες: Ιμβριώτη Ρ. και Παπαμαύρος Μ., Δύο αναγνωστικά της αντιστασιακής παιδείας, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962, σελ. 472-473.
19. Δες Σακελλαρίου Χ. , Η Παιδεία στην Αντίσταση, σελ. 142 – 150 και Αντωνίου Β., Η λειτουργία των γεωργικών σχολών της ΕΠΟΝ στη Δυτ. Φθιώτιδα τον καιρό της κατοχής, περ. Εθνική Αντίσταση, συλ. 37, Οκτ. 1983, σελ. 14.
20. Δες σχετικά στο Σακελλαρίου Χ., Η Παιδεία στην Αντίσταση, σελ. 43 – 54, Δίζελου Θ, Το θέατρο στην Αντίσταση, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, ό.π., σελ. 452-462, Κοτζιούλας Γ., Θέατρο στα βουνά, ό.π., σελ. 412-415. Παπαδόπουλος Γ. το κουκοθέατρο στον αγώνα της αντίστασης, ό.π., σελ. 474-479.
21. Οι πρώτες καταβολές μιας Λαϊκής Παιδείας στην Ελεύθερη Ελλάδα , Εκπαιδευτική – Μεταρρύθμιση, ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ – ΚΡΙΣΕΙΣ – ΑΠΟΨΕΙΣ, 1956 – 1965, Αθήνα, 1966, Προοδευτική παιδεία, Σχέδιο μιας Λαϊκής Παιδείας Π. Ε. Ε. Α. (Έκδοση του τμήματος Παιδείας της Ε. Δ. Α.) σελ. 36.
22. Παπανδρέου Απ., Η τραγωδία της εκπαίδευσης στην Ελλάδα, εκδ. Αφων Τολίδη, Αθήνα, 1985, σελ. 75-82.
23. Γληνός Δ., Δημοκρατία και Παιδεία. Το εκπαιδευτικό μας πρόγραμμα, περ. Αναγέννηση, φυλ. 4^ο, Δεκέμβρης 1926.
24. Ο κυρίαρχος νεοφιλελεύθερος λόγος έχει τη δυνατότητα να υιοθετεί και να αφομοιώνει συνθήματα, ιδέες και πρακτικές ριζικά αντίθετων ρευμάτων. Αποδομώντας το αίτημα από το κοινωνικό και πολιτικό του πλαίσιο το αφομοιώνει, το ευνουχίζει και το αφυδατώνει. Οι «μεταρρυθμίσεις» των τελευταίων ετών είναι γεμάτες από τέτοια παραδείγματα με πιο τρανταχτή την περιβόητη «διαθεματικότητα».
25. Για τις μορφωτικές ανάγκες του κεφαλαίου δες το εξαιρετικό άρθρο: Γρόλλιος Γ.,  Μόρφωση και νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση, στο Κάτσικας Χρ.-Καββαδίας Γ., Κρίση του Σχολείου και εκπαιδευτική Πολιτική, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1998, σελ. 30-53.
26. Νούτσος Χαράλαμπος, Το σχολείο της «εθνικοφροσύνης» (1945-1952) στο Ιστορία της Ελλάδας του 20^ου αιώνα (επιμ. Χρ. Χατζηιωσήφ), τ. Δ2, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2009, σελ. 114-118.

Βιβλιογραφία-Άρθρα:

– Αγγελής, Βαγγέλης, Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελάει, πατέρα.., εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2006, σελ. 131-153.
– Αντωνίου Β., Η λειτουργία των γεωργικών σχολών της ΕΠΟΝ στη Δυτ. Φθιώτιδα τον καιρό της κατοχής, περ. Εθνική Αντίσταση, συλ. 37, Οκτ. 1983.
– Γκόντζου Χ. – Αναστασάκου Κ. : Οι Εκπαιδευτικοί στην Αντίσταση, εκδ. Δίπτυχο, Αθήνα, 1985.
– Γληνός Δ., Δημοκρατία και Παιδεία. Το εκπαιδευτικό μας πρόγραμμα, περ. Αναγέννηση, φυλ. 4^ο, Δεκέμβρης 1926.
– Γρόλλιος Γ., Μόρφωση και νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση, στο Κάτσικας Χρ.-Καββαδίας Γ., Κρίση του Σχολείου και εκπαιδευτική Πολιτική, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1998.
– Δημαράς Αλέξης: Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τ. Α και Β, εκδ. Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1987.
– Δίζελου Θ, Το θέατρο στην Αντίσταση, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962.
– Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ – ΚΡΙΣΕΙΣ – ΑΠΟΨΕΙΣ, Αθήνα, 1966, Προοδευτική Παιδεία (έκδοση του τμήματος Παιδείας της Ε. Δ. Α.).
– Ιμβριώτη Ρόζα, Η λαϊκή παιδεία, περ. ελεύθερα Γράμματα, τ. 22, 5-10-1945.
– Ιμβριώτη Ρόζα, Το φροντιστήριο της Τύρνας, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962.
– Ιμβριώτη Ρ. και Παπαμαύρος Μ., Δύο αναγνωστικά της αντιστασιακής παιδείας, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962.
– Καγκαλίδου, Ζαφειρούλα, Εκπαίδευση και πολιτική: η περίπτωση του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου, εκδ. αφοι  Κυριακίδη, Θεσ/νίκη, 1999.
– Καλαντζής Κων/ος, Η Παιδεία εν Ελλάδι (1935-1951), ανατύπωση, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2002.
– Κατσαντώνη Γ.: Οι Δάσκαλοι στους Αγώνες για ψωμί – παιδεία – ελευθερία, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981.
– Κάτσικας Χρ.- Θεριανός Κ., «Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης», εκδ. Σαββάλας, 2004.
– Κοτζιούλας Γ., Θέατρο στα βουνά, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962.
– Μπουζάκης Σήφης, Νεοελληνική εκπαίδευση (1821-1985). Εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1996
– Νούτσος Χαράλαμπος, Το σχολείο της «εθνικοφροσύνης» (1945-1952) στο Ιστορία της Ελλάδας του 20^ου αιώνα (επιμ. Χρ. Χατζηιωσήφ), τ. Δ2, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2009.
– Ξενίδη Ξ.,Το στήσιμο ενός παιδικού σταθμού, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962.
– Παπαδόπουλος Γ.,  Το κουκοθέατρο στον αγώνα της αντίστασης, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962.
– Παπαμαύρος Μ., Η παιδεία στην ελεύθερη Ελλάδα τον καιρό της κατοχής, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962.
– Παπανδρέου Απ., Η τραγωδία της εκπαίδευσης στην Ελλάδα, εκδ. Αφων Τολίδη, Αθήνα, 1985.
– Πίπας Κ., Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη των εκπαιδευτικών στη Λάσπη Ευρυτανίας, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962.
– Σβορώνος Ν. : Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1986.
– Χατζηστεφανίδης Θ. : Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης (1821 – 1986), εκδ. Παπαδήμος, Αθήνα, 1986.
– Σακελλαρίου Χ. : Η Παιδεία στην αντίσταση, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα, 1984.
– Η Δίκη των Τόνων (Η πειθαρχική δίωξη του καθηγητή Ι. Θ. Κακριδή) – Πρακτικά της πειθαρχικής δίωξης του Ι. Θ. Κακριδή από το Πανεπιστήμιο Αθηνών), Αθήνα, 1998, Βιβλειοπωλείον της Εστίας
– Σάμιος Παναγιώτης, Η στοιχειώδης Εκπαίδευση στα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας 1936-1940, ανέκδοτη διπλωματική εργασία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 2012.
– Σάμιος Παναγιώτης, Ο ξεπεσμός και η ατιμωρησία: «μαύρες σκιές» στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Ελλάδας (1946-1949), αδημοσίευτη εισήγηση στο 3ο συνέδριο Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, «Διαστάσεις του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949» του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Πάντειου Πανεπιστημίου.
– Σωτηρίου Κ., Το Εθνικό Συμβούλιο και η Παιδεία, περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962.

*Ο Παναγιώτης Δ. Σάμιος είναι δάσκαλος.

Πηγή: selidodeiktis.edu.gr