«Αστρονομία και Μυθολογία» – Το κομμάτι της Μυθολογίας*

1. Χώρος, χρόνος, και μικρά -εκ πρώτης όψεως- παράδοξα

Ένας πολύ όμορφος μύθος είναι τυλιγμένος στον αστερισμό του Ωρίωνα.

Ο Ωρίων ήταν αξεπέραστος κυνηγός, θηρεύοντας με το μεγάλο χάλκινο ρόπαλό του και τα βέλη του όλα τα άγρια ζώα που κατέστρεφαν τις ζωές των ανθρώπων της εποχής του. Σε κάποια από τις μυθολογικές περιπέτειές του, έχοντας ερωτευτεί τις Πλειάδες, τις 7 κόρες του Τιτάνα Άτλαντα και της Ωκεανίδας Πλειόνης, τις καταδίωξε θέλοντας να τις απαγάγει. Η καταδίωξη διήρκεσε πέντε έτη, οπότε κι οι Πλειάδες κατέφυγαν στον Δία, που πρώτα τις μεταμόρφωσε σε περιστέρια και μετά σε αστερισμό για να τις σώσει. Κάποτε ο Ωρίωνας, έπειτα από μοιραίο τσίμπημα του αντίποδα Σκορπιού

τις ακολούθησε στον ουρανό, ως αστερισμός κι αυτός, κι έτσι οι Πλειάδες, που προπορεύονται αυτού στον ουρανό, πέφτουν στη θάλασσα για να του ξεφύγουν.

Τόσο ο Ωρίωνας, όσο και οι Πλειάδες, είναι ορατοί και από την Αυστραλία σε συγκεκριμένη περίοδο του χρόνου. Βέβαια, στο νότιο ημισφαίριο όλοι οι αστερισμοί που βρίσκονται κοντά στον ουράνιο ισημερινό φαίνονται αναποδογυρισμένοι και στριφογυρισμένοι, σε σχέση με την εικόνα που αποδίδουν στο βόρειο ημισφαίριο.

Αν σας ναρκώσουν, πέσετε θύματα απαγωγής, και ξυπνήσετε σε άγνωστο τόπο, αναζητήστε το ξίφος του Ωρίωνα. Αν αυτό βρίσκεται κάτω από τη ζώνη του, τότε όλα είναι καλά: βρίσκεστε ακόμη στο βόρειο ημισφαίριο. Σημειώνουμε ότι στο βόρειο ημισφαίριο, ο άξονας του ξίφους κάτω από τη ζώνη του Ωρίωνα δείχνει τον νότο.

Μοιάζει εκ πρώτης παράδοξο ότι πολλές από τις φυλές αυτοχθόνων της Αυστραλίας [οι οποίες συνολικά είναι περίπου 400], κοιτάζοντας προς τους δύο αστερισμούς που εμείς ονομάζουμε Ωρίωνα και Πλειάδες, ανακαλώντας δικές τους παραδόσεις (παλαιότερες από το 1600 μ.Χ., οπότε και η πρώτη καταγεγραμμένη παρουσία Ευρωπαίων στην Ωκεανία), μιλούν κι εκείνοι για τον περίφημο κυνηγό (ενδεικτικώς: Μάνμπουκ, στους Κουβίμα, Μπαϊάμε που σκοντάφτει στους Βιραντγιούρι, Νάιερουνα στους Αβορίγινες της ερήμου Μεγάλης Βικτωρίας, κλπ.) ο οποίος καταδιώκει κάθε βράδυ στον ουρανό τις επτά αδελφές, προσπαθώντας να τις πιάσει. Στη θέα του αναποδογυρισμένου και στριφογυρισμένου δικού μας Ωρίωνα βλέπουν κι εκείνοι τον ήρωα θηρευτή τους                        

ο οποίος κυνηγάει τις επτά αδελφές.

Μα, πώς τα κατάφεραν, οι Αβορίγινες, και, μέσα από αυτό το πλήθος αστεριών στην περιοχή, κυριολεκτικώς, των «Πλειάδων»,  κατέληξαν και αυτοί σε 7 αδελφές;

Στην απάντηση στο ερώτημα που γεννιέται ίσως μπορεί να συμβάλει πρόσφατη (2013-2016) έρευνα γενετιστών, οι οποίοι ανέλυσαν το γονιδίωμα σύγχρονων Αβοριγίνων, δείχνοντας ότι οι πρώτοι ιθαγενείς πληθυσμοί της Αυστραλίας κατάγονται από τους ίδιους πληθυσμούς της Αφρικής, που ξεκίνησαν διστακτικά από τη «μαύρη ήπειρο» πριν από περίπου 72.000 χρόνια για να να φτάσουν στην Ωκεανία πριν περίπου 50.000 χρόνια, με άλλα κύματα να εξαπλώνονται, πιο πρόσφατα, πριν περίπου 40.000 χρόνια σε Ευρώπη και  Ασία.

Η ύποπτη σύμπτωση που καταγράφεται πάνω στον ουράνιο θόλο και στους αστερισμούς του, φαίνεται να ενισχύει την επιστημονική άποψη για μια συγγένεια εδώ κάτω, στη γη. Έτσι, ο μύθος του επουράνιου κυνηγού των επτά αδελφών εξηγείται ως μια κοινή ανάμνηση που μεταφέρθηκε, ξεκινώντας από την ίδια πηγή, κυριολεκτικώς στις εσχατιές του κόσμου.

Αν η θεώρηση αυτή είναι σωστή, τότε στις παραδόσεις που σχετίζονται με τον μύθο του επουράνιου κυνηγού μπορούμε να αναζητήσουμε μια από τις παλαιότερες, σε επίπεδο υφηλίου, σωζόμενες μέχρι και τις μέρες μας, ιστορίες. Μελετώντας τον χώρο, πάνω απ’ τα κεφάλια μας, διαγράφουμε μια προσγειωμένη πορεία, γυρίζοντας πίσω στον χρόνο.

2. Από το Τίποτα, στο Κοσμικό Αβγό

Στην κινέζικη μυθολογία, ο Πανγκού (πρώτος θεός, πρώτος γίγαντας, οπωσδήποτε πρώτος) δημιουργεί τον κόσμο. Αναπτύσσεται για 18.000 χρόνια μέσα σε ένα Αβγό περιβαλλόμενος από το άμορφο χάος. Όταν το Γιν και το Γιανγκ, οι δύο απολύτως αντίθετες αρχές του σύμπαντος, ισορροπούν, τότε αναδύεται ο Πανγκού.

Σταδιακά, και καθώς μεγαλώνει ο Πανγκού, ο ουρανός αποσπάται από τη γη με την παρέμβασή του. Κάθε μέρα ο ουρανός υψωνόταν ένα Τζανγκ (αρχαία μονάδα μήκους, περίπου 2,3 μέτρα), η γη πάχαινε ένα Τζανγκ, και ο Πανγκού μεγάλωνε ένα Τζανγκ. Ο Πανγκού που κρατά διαιρεμένους ουρανό και γη, μας θυμίζει τον δικό μας, Άτλαντα.

Τότε ο Πανγκού εξαντλημένος, πριν αφήσει την τελευταία του πνοή, μετατρέπει το σώμα του. Η αναπνοή του έγινε άνεμος και σύννεφα, η φωνή του έγινε βροντή, το αριστερό του μάτι έγινε ο ήλιος, το δεξί του μάτι έγινε το φεγγάρι, τα χέρια και τα πόδια του έγιναν τέσσερις τεράστιοι πυλώνες που στήριξαν τον ουρανό, το σώμα και το κεφάλι του τα βουνά και οι εσχατιές του κόσμου, τα δάκρυά του οι θάλασσες, το αίμα του οι ποταμοί, οι φλέβες του έγιναν δρόμοι, οι μύες του το γόνιμο έδαφος, τα μαλλιά του έγιναν τα αστέρια και ο Γαλαξίας μας, τα διάφορα παράσιτα στο σώμα του δημιουργήθηκαν τα έμβια όντα.

Παρέκβαση: ο εβραϊκός χωμάτινος Αδάμ, ο πρωτόπλαστος καθ’ ομοίωσιν του Δημιουργού, σίγουρα έχει χάσει από τους Κινέζους τα μυθολογικά του πρωτεία: Αιώνες μετά τον θάνατο του Πανγκού υπήρχε μια θεά, η Νούβα, που περιπλανιόταν μόνη στον κόσμο που δημιούργησε ο Πανγκού. Κάποτε είδε τον εαυτό της να αντικαθρεπτίζεται σε μια λίμνη, και αποφάσισε να δημιουργήσει ένα ον που να είναι ίδιο με εκείνη, για να σπάσει τη μοναξιά της. Έτσι πήρε λάσπη από την άκρη της λίμνης και την έπλασε στο σχήμα του ανθρώπου. Αυτή αμέσως πήρε ζωή με το που ακούμπησε στο έδαφος. Δημιούργησε πολλούς ανθρώπους αλλά επειδή αυτοί πέθαιναν και δεν μπορούσε να δημιουργεί συνέχεια νέους, αποφάσισε να χωρίσει τους ανθρώπους σε άνδρες και γυναίκες. Έτσι οι άνθρωποι αναπαράγονταν μόνοι τους.

Αβγό υπάρχει και στην κοσμογονία των Ορφικών: ο ερμαφρόδιτος, τετρα-ώματος, τετρακέφαλος με μορφή ζώου και φωνή λέοντος και κριού, χρυσόφτερος θεός Φάνης γεννήθηκε από το Κοσμικό Ωόν, που περιβαλλόταν από το τυλιγμένο στο έρεβος, χάος. Το ορφικό αβγό δημιουργήθηκε με φυσικό τρόπο από τις ενέργειες του Χρόνου και της Ανάγκης, και τη δημιουργική πνοή του Αιθέρα. Παρόμοια προς τον Βαβυλωνιακό μύθο, ο Φάνης ενώνεται με τη Νύχτα και παράγει με επιτυχία, μεταξύ όλων, τον ουρανό πάνω απ’ τη γη.    

       Λίγο πιο πεζά, και σίγουρα λιγότερο σύνθετα, στη φινλανδική μυθολογία ο κόσμος δημιουργείται από την έκρηξη ενός Αβγού αγριόπαπιας: ο ουρανός ήταν το ανώτερο στρώμα του αβγού, το οποίο στηρίζεται σε μια κυριολεκτικώς ουρανομήκη στήλη στο Β. Πόλο, κάτω από τον Πολικό Αστέρα (το πιο φωτεινό αστέρι της μικρής άρκτου).

Μα και σε ορισμένες εκδοχές της μυθολογίας των αρχαίων Αιγυπτίων (κοσμογονία Ερμούπολης), η ζωή, το σύμπαν και τα πάντα, γεννιούνται από το Αβγό μιας άγριας χήνας…   

                                             

Η αγριόχηνα εμφανίζεται περίπου εκ του μηδενός στα αρχέγονα ύδατα που αγκάλιαζαν το άπειρο. Στα ύδατα αυτά δεν υπήρχε ζωή μέχρι την αρχή του χρόνου, μέχρι τη στιγμή δηλαδή που η χήνα γέννησε το Αβγό, από την εκκόλαψη του οποίου γεννήθηκε ο θεός Ρα. Ο τελευταίος δημιουργεί τη γη, και, πρακτικώς, κηρύσσει την έναρξη της Δημιουργίας.                  

Σύγχρονα κοσμολογικά μοντέλα δέχονται ότι πριν από 13,8 δις χρόνια όλη η μάζα του σύμπαντος ήταν συμπιεσμένη σε ένα μοναδικό σημείο, το λεγόμενο «Κοσμικό Αβγό», από το οποίο δημιουργήθηκε, μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, και αναπτύχθηκε ως τη σημερινή του μορφή, το σύμπαν μας.

Αν όχι από το τίποτα, σε αρκετές σύγχρονες εκδοχές της κοσμογονίας, το σύμπαν δημιουργείται από το σχεδόν τίποτα ή το θολό τίποτα. Από τις σανσκριτικές γραφές μέχρι τον Ζωροαστρισμό, και από τους μύθους της Πολυνησίας μέχρι εκείνους της αρχαίας Φοινίκης και της Κίνας, το ευρύτατα διαδεδομένο μυθολογικό μοτίβο του κοσμικού αβγού μοιάζει να έχουν στρώσει το έδαφος για τις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες που περιγράφουν μια αναίτια κρίση αυτοδημιουργίας του σύμπαντος.

3. Εξαρτάται η ύπαρξη από εκείνον που παρατηρεί την ύπαρξη;

Ένας από τους πολλούς λόγους για τους οποίους η ελληνική μυθολογία διεκδικεί για λογαριασμό της μεγάλο κομμάτι του ουρανού, όπως αυτό αποτυπώνεται και στη διεθνή ονοματοδοσία των αστερισμών, είναι οι πραγματικά ευφάνταστοι, «πλούσιοι» μύθοι ή εκδοχές μύθων των προγόνων μας, που κρύβονται πίσω από κάθε αστερισμό. Οι μύθοι αυτοί άλλοτε φαίνεται πως είναι πράγματι αρχαίας ελληνικής προέλευσης, όπως στην περίπτωση της ομάδας αστερισμών του Περσέα, άλλοτε όμως απλώς πατενταρίστηκαν ως αρχαίοι ελληνικοί, είτε εξαιτίας της ιδιαίτερης επεξεργασίας και του δημιουργικού εμπλουτισμού της βασικής, αρχικής τους ιδέας από τους Έλληνες, είτε εξαιτίας μιας επιλεκτικής φιλελληνικής στάσης που τήρησε για πολλούς αιώνες η «πολιτισμένη» Δύση, καταγράφοντας και αναδεικνύοντας κυρίως την αρχαία ελληνική πνευματική παραγωγή, σε πολλούς τομείς, υποτιμώντας, ενίοτε σε βαθμό πλήρους παραγνώρισης, άλλες παραδόσεις και άλλες κουλτούρες.

Για να μην είμαστε όμως άδικοι και με τον εαυτό μας, θα κατηγορούσαμε πράγματι τους Δυτικούς για «μεροληψία», όταν με το ίδιο υλικό αστεριών, οι Έλληνες αναπτύσσουν τον μύθο του Ωρίωνα, ενώ οι Ιάπωνες ένα μανίκι κιμονό (Sode Boshi);

Και, εν πάση περιπτώσει, πόση δόση σασπένς μπορεί να έχει ένα οποιοδήποτε μανίκι; Πριν καν περάσουμε σε κάποιον συγκεκριμένο αστερισμό, ήδη οι Έλληνες ή, καλύτερα, η ελληνική εκδοχή του μύθου, φαίνεται να επικρατεί και στην ονοματοδοσία του Γαλαξία μας.            

Θυμίζουμε ότι, σύμφωνα με τον αρχαίο μύθο, από την παράνομη ένωση Δία και Αλκμήνης γεννήθηκε ο ημίθεος Ηρακλής, του οποίου οι ανάγκες ήταν προφανώς …ημιθεϊκές. Βρέφος ακόμη, ο Ερμής τον μετέφερε στον Όλυμπο και στην αγκαλιά τής κοιμισμένης, την ώρα εκείνη, Ήρας, της κατά συρροήν και εξακολούθησιν απατημένης συζύγου του Δία. Ο Ηρακλής μπόρεσε έτσι και θήλασε θεϊκό γάλα, αλλά πάνω στη λαιμαργία του δάγκωσε την Ήρα. Η θεά αφυπνίστηκε με πόνο ενώ το γάλα που βγήκε από το στήθος της δημιούργησε την γαλακτόχρωμο αυτόν άξονα στον ουράνιο θόλο, τον Γαλαξία μας.

Παρέκβαση: Σε ό,τι αφορά αριθμούς, περιοριζόμαστε να αναφέρουμε μόνο ότι ο κύριος δίσκος του σπειροειδούς Γαλαξία μας έχει διάμετρο κοντά 100.000 έτη φωτός, πάχος γύρω στα 2.000 έτη φωτός. Αν ορίζαμε μια  κλίμακα πιο κοντινή στα δικά μας μέτρα, στην οποία ο Γαλαξίας μας θα είχε διάμετρο 130 χιλιόμετρα, σε αυτήν, κατά αναλογία, το ηλιακό μας σύστημα θα είχε μήκος 2 χιλιοστά. Ασφαλώς περιβαλλόμαστε από αστέρια τού δικού μας Γαλαξία, σε όλες τις διευθύνσεις, η υπόλευκη ζώνη στην οποία συχνά επικεντρωνόμαστε σηματοδοτεί το επίπεδο εκείνο πάνω στο οποίο βρίσκονται τα περισσότερα από τα 200-400 δισεκατομμύρια άστρα του Γαλαξία μας.

Σύμφωνα με τους αρχαίους Αρμένιους, σε μια τελείως διαφορετική εκδοχή της δημιουργίας του Γαλαξία μας, ευρέως διαδεδομένη στη συνέχεια από τους Άραβες κατακτητές τους (από την έρημο Γκόμπι μέχρι τις ανατολικές ακτές της Αφρικής και από τον βόρειο Καύκασο και τον Δούναβη μέχρι την Αιθιοπία), ο θεός της φωτιάς, Βαχάγκν, στη διάρκεια ενός παγωμένου χειμώνα, έκλεψε από τον Ασσύριο βασιλιά Μπαρσάμ, άχυρο ή σιτάρι ή πιλάφι ή καλαμπόκι. Στη συνέχεια κρύφτηκε στον ουρανό. Στη βιασύνη του να μεταφέρει τα αγαθά στην Αρμενία έχασε κάποια ποσότητα στη διαδρομή, ορατή ως τις μέρες μας: «Ο δρόμος του άχυρου» είναι η αρχαία ονομασία του Γαλαξία μας, σύμφωνα με τους Αρμένιους. 

Συμπτωματικά, κάπου κρύβονται καλαμπόκια και στον μύθο των Τσερόκι για τη δημιουργία του Γαλαξία μας: στα αρχαία χρόνια, όταν ο κόσμος ήταν ακόμη νέος, δεν υπήρχαν πολλά αστέρια στον ουρανό. Οι άνθρωποι εξαρτούσαν σε σημαντικό βαθμό την διατροφή τους στην καλλιέργεια καλαμποκιού, από το οποίο έφτιαχναν άλευρο,  το οποίο στη συνέχεια έκαναν ψωμί και χυλό. Ένα πρωινό, έκπληκτο ένα ζευγάρι ηλικιωμένων Τσερόκι διαπίστωσε ότι κάποιος είχε μπει στους αποθηκευτικούς τους χώρους, και είχε κλέψει άλευρο, τμήμα του οποίου μάλιστα είχε σκορπίσει στο έδαφος. Καθότι οι Τσερόκι δεν κλέβουν ποτέ ο ένας από τον άλλο, ενημερώθηκε ολόκληρο το χωριό για τον κίνδυνο. Από τις έρευνες που διενήργησαν όλοι μαζί, εντοπίστηκαν γιγαντιαία αποτυπώματα πέλματος σκύλου. Οι Τσερόκι κατάλαβαν ότι πρόκειται για κάποιο κακό πνεύμα από άλλον κόσμο, και αποφάσισαν να το διώξουν από το χωριό τους, στήνοντας μια παγίδα. Όταν το ίδιο βράδυ, πράγματι ένας γιγάντιος σκύλος που ήρθε σαν πνεύμα από τον ουρανό, επιχείρησε να μαγαρίσει κάποιες σοδειές, οι Τσερόκι τον αιφνιδίασαν χτυπώντας σείστρα και καύκαλα χελώνας, με τόσο έντονους ήχους που έμοιαζαν με κεραυνούς. Ο σκύλος τρόμαξε και πέταξε στον ουρανό, αφήνοντας όμως πίσω τα ίχνη του: κάθε κόκκος καλαμποκάλευρου μετατράπηκε σε αστέρι. Αυτό που εμείς καλούμε Γαλαξία μας, οι Τσερόκι το ονομάζουν «Ο δρόμος φυγής του σκύλου».

Τουλάχιστον, η σύγχρονη επιστήμη αναγνωρίζει ότι η ζωή στη γη είναι προϊόν, κομμάτι της ζωής του Γαλαξία και του σύμπαντος, και όχι το ανάποδο. Η μήπως όχι, και η ύπαρξη εξαρτάται από αυτόν που παρατηρεί την ύπαρξη;

4. Επιμύθιον

Πολλοί λαοί υπήρξαν ευφάνταστοι περιγράφοντας το σύμπαν μας.

Αυτούς, καταρχάς, οι Έλληνες τους συναγωνίστηκαν επάξια στο κομμάτι της μυθοπλασίας.

Σε μία από τις τρεις βασικές ελληνικές εκδοχές του μύθου, ο Κάδμος, ιδρυτής και πρώτος βασιλιάς της Θήβας, σκοτώνει τον Δράκοντα, απόγονο του θεού Άρη.

Στη μνήμη του δράκου, ο Άρης δημιουργεί τον ομώνυμο αστερισμό,

 ο οποίος αγκαλιάζει τη μικρή άρκτο.

Στο βαβυλωνιακό έπος της Δημιουργίας, ο Μαρδοχαίος (Marduk) φονεύει με σθένος και τέχνασμα την Θαλάττη (Tiamat), την αρχέγονη θεά τους αλμυρού νερού και μητέρα της πρώτης γενιάς θεοτήτων

 και από το διαιρεμένο σώμα της δημιουργεί τον ουρανό και τη γη. Από τα δάκρυά της γεννιέται ο Τίγρης και ο Ευφράτης, από την ουρά της ο Γαλαξίας μας.

Στην κινέζικη μυθολογία, όταν ο σημερινός αστρονομικός Δράκων δεν αντιστοιχεί στο Tsi Kung, δηλαδή το «Ανάκτορο Του Ουράνιου Αυτοκράτορα», το οποίο ορίζεται από 15 αστέρες του Δράκοντος που διαμορφώνουν μια καμπύλη διάταξη περί τον Πολικό Αστέρα, τότε πρόκειται, και πάλι, για κανονικό, κουλουριασμένο Δράκοντα, ο οποίος μάλιστα ευθύνεται κάθε τόσο για τις εκλείψεις, καταβροχθίζοντας, έστω και για λίγο, πότε τον ήλιο, και πότε τη σελήνη.

Ακόμη κι αν δεχτούμε ότι υπάρχει κοινή προέλευση στον πυρήνα κάποιων μύθων, το βέβαιο είναι ότι κάθε λαός, με βάση τη δική του ιδιοσυγκρασία, χτίζει πάνω στον πυρήνα αυτό.

Οι Έλληνες καταστέρισαν τον Δράκοντα, τον απόγονο του Άρη, που φονεύθηκε από τον Κάδμο ή, σε άλλη εκδοχή του μύθου ξεγελιέται με τέχνασμα από τον Ηρακλή. Τον ημίθεο γιο του Δία, καταστερισμένο όπως και ο Ωρίων, ο οποίος βρίσκεται πάντοτε στην άλλη πλευρά του ουράνιου θόλου από τον μικρό φονέα του, τον Σκορπιό, και έχει στα πόδια του τη Μαίρα, τον πιστό σύντροφό του. Κάθε βράδυ κυνηγάει τις Πλειάδες, παρατηρούμενος από την ασάλευτη Άρκτο όπως ήδη καταγράφεται στα ομηρικά έπη. Οι Έλληνες ενίσχυσαν με μυθικούς συνδέσμους τους αστερισμούς, δεν τους άφησαν «μετέωρους». Έχτισαν αλληλουχίες, σχέσεις, κυριολεκτικές συνέπειες που βοήθησαν τους «δικούς τους» αστερισμούς να διεκδικούν σήμερα μεγάλο τμήμα του ουρανού.

Δημήτρης Κουφοβασίλης

*Το συγκεκριμένο θέμα παρουσιάστηκε στο κάμπινγκ της Πορείας το καλοκαίρι του 2019 και είναι ένα μέρος της σχετικής εκδήλωσης.