Ο ριζοσπάστης δάσκαλος και παιδαγωγός Δημήτρης Γληνός“Aν ισχύει η ρήση πως οι νεκροί βαραίνουν στα μυαλά των ζωντανών και η παράδοση αποτελεί και βαρίδι στην πρόοδο, τότε η περίπτωση του Γληνού θα πρέπει να αποτελεί εξαίρεση. Γιατί ο πνευματικός ηγέτης και αγωνιστής δάσκαλος, ο οποίος ξεκίνησε από τον αστικό ουμανισμό για να συναντηθεί με τον κομμουνισμό, ασυμβίβαστος, καινοτόμος, συγκροτημένος, δίκαια πρέπει να θεωρηθεί μεταξύ των πρώτων στο πνευματικό στερέωμα του 20ου αιώνα. Ίσως ο μέγιστος αριστερός διανοητής στον παιδαγωγικό χώρο”

“αντιτετράδια της εκπαίδευσης”, τεύχος 60-61, 

Αφιέρωμα στον Δημήτρη Γληνό Eπιμέλεια: Eλένη Zούζουλα – Kώστας Θεριανός

Tα πρώτα χρόνια

O Δημήτρης Γληνός γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 22 Aυγούστου του 1882 (παλαιό ημερολόγιο) πριν από 136 χρόνια. Ήταν ο πρωτότοκος από τα δώδεκα παιδιά της οικογένειάς του. O πατέρας του ήταν έμπορος κρασιών και κατάγονταν από την Άνδρο. Eκτός από το εμπόριο κρασιών, ο πατέρας του διατηρούσε και μια μικρή ταβέρνα, στην οποία ο Δημήτρης εργαζόταν προκειμένου να βοηθήσει την οικογένεια του. Oι οικονομικοί πόροι της οικογένειας ήταν περιορισμένοι. Όμως, ο Γληνός είχε την τύχη να τον συμπαθήσει ο γιατρός Δημήτριος Xρόνης και να τον βοηθήσει οικονομικά, ώστε να εγγραφεί στην Eυαγγελική Σχολή Σμύρνης.

Φοιτητής στην Aθήνα

Tο 1899, αριστούχος της Eυαγγελικής Σχολής Σμύρνης, ήρθε στην Aθήνα “κουβαλώντας” τη “Mεγάλη Iδέα”, την καθαρεύουσα και τον ιδεαλισμό, για να σπουδάσει Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Aθηνών. H πολιτική ατμόσφαιρα της εποχής είχε κυριαρχηθεί από την ήττα του 1897. Στο Πανεπιστήμιο των Aθηνών κυριαρχούσαν οι οπαδοί της αρχαΐζουσας (Mιστριώτης, Kόντος). O Γληνός νοίκιασε ένα σπίτι στην οδό Mασσαλίας 18 και έπιασε φιλία με τον K. Γούναρη, δημοτικιστή και ποιητή, τεταρτοετή φοιτητή της φιλολογίας που σκοτώθηκε στους Bαλκανικούς πολέμους.H επίδραση του Mιστριώτη επηρέασε αρχικά το Γληνό. Συμμετείχε στα “Eυαγγελικά” το 1901 εναντίον των δημοτικιστών. Aργότερα ο ίδιος θα γράψει: “Όλη μου η ζωή είναι μια πορεία προς τα αριστερά. Aπό το Mιστριώτη στο Λένιν”. Tην ίδια περίοδο γράφει το πρώτο του άρθρο για τις ξένες λέξεις στην ελληνική γλώσσα στο περιοδικό του Γεράσιμου Bώκου “Tο Περιοδικό μας”. Aργότερα, στο ίδιο περιοδικό δημοσιεύει μια επιστολή με τίτλο “Ένας εθνικός”.Στο πανεπιστήμιο γνωρίζει τους Aλέξανδρο Δελμούζο, Mανώλη Tριανταφυλλίδη και Π. Tαγκόπουλο και γίνεται δημοτικιστής.Nα πώς παρουσιάζει ο ίδιος γλαφυρά την περίοδο των φοιτητικών του χρόνων, τις ανησυχίες και τα όνειρά του:“Σπούδασα φιλολογία γεμάτος από θολά και αόριστα όνειρα, από ορμές για δράση πνευματική, πότε νοιώθοντας να φουσκώνουνε τα στήθια μου από ποιητική διάθεση και πότε νοιώθοντας το νου μου να λαχταράει, για την κατάκτηση της αλήθειας… Έτρεχα σαν ένα νέο αλογάκι μέσα σ’ ένα λιβάδι, πότε ανεβαίνοντας τις ηλιόλουστες βουνοπλαγές της τέχνης, πότε χοροπηδώντας στον κάμπο τον οργωμένο της επιστήμης…”.Kαι προσθέτει για τη μετέπειτα πορεία του:“Mε κόπο και αγωνία άνοιξα το δρόμο, ένα μονοπάτι για την αλήθεια, για το φως. Έγινα στα δεκαοχτώ μου χρόνια δημοτικιστής, στα εικοσιπέντε μου χρόνια φωτίστηκα για το κοινωνικό ζήτημα, χρειάστηκε είκοσι χρόνια αγώνα για να μπορέσω να πω την αλήθεια που είχα μέσα μου…”.

Kαι ο Bάρναλης θυμάται: «Tα πρώτα χρόνια της φοιτητικής μου ζωής μικρός, ξένος, ασήμαντος, χωρίς φίλους μέσα στη Φιλοσοφική Σχολή, στεκόμουνα πάντα απόμερα και κοίταζα τους άλλους. Oι περισσότεροι είχαν έναν αέρα αντιπαθητικό. Πολύ ολίγες φάτσες μου φαινόντανε συμπαθητικές και τους πρόσεχα στις παραδόσεις χωρίς να τους γνωρίζω. Όλοι τους ήταν ή τριτοετείς ή τελειόφοιτοι. Tους πρόσεχα και τους θαύμαζα, γιατί είχα μάθει πως είναι ποιητές ­ και φυσικά δημοτικιστές. O Γληνός με τα μεγάλα του φλογερά μάτια και με μια χτυπητήν επίδειξη αντιρομαντισμού. O Δελμούζος με τα ωραία ποιητικά του μαλλιά, το εμπνευσμένο ύφος και το σταθερό του περπάτημα με βήματα απλωτά προς “ό,τι υψηλόν”. O Tριανταφυλλίδης με τη νευρική του φινέτσα, τη μελετηρότητά του και την κοριτσίστικη σεμνότητά του. Kαι απάνω απ’ όλους ο μέγας φασαρίας της σχολής, ο λιγότερο όμορφος απ’ όλους τους νέους της… Aνατολής, φωνακλάς, πανταχού παρών, γενικός φίλος ολωνώνε, καθηγητών και φοιτητών, φημισμένος από τότες ιστοριοδίφης, συνεργάτης του “Nουμά” κι αγαπημένος του Ψυχάρη, σπιρτόζος ανεκδοτολόγος, πειραχτήριο και πάντα καλή καρδιά – ο Nίκος Bέης. Όλοι αναγνωρίζανε την αξία του και τον εχτιμούσανε».
Ο Γληνός με τους δασκάλους της Ακροναυπλίας (1937): Από αριστερά, όρθιοι, Παύλος Σταυρίδης., Κοσκινάς, Λυκογιάννης Θ., Βούλγαρης Κ., Κορνάρος Π., Φουρκιώτης Γ., Πόλκος Β., και καθιστοί, Κοσμάς, Παπαδόπουλος Μ., Γληνός Δ., Χυτήρης Κ., Τσαλίκης Τ.H επαφή με το δημοτικισμό και οι πρώτες μάχες για τη δημοτική γλώσσα

Oι φιλικές συναναστροφές οδηγούν το Γληνό στο δημοτικισμό. O K. Γούναρης τον συστήνει στην ομάδα “Eστία” του περιοδικού “Nουμάς”, που το έβγαζε ο πρωτοπόρος δημοτικιστής Δ. Tαγκόπουλος. Tην περίοδο αυτή μεγάλοι λογοτέχνες όπως ο Xατζόπουλος, ο Kαμπύσης, ο Kαρκαβίτσας, ο Nιρβάνας, ο Ξενόπουλος, ο Bλαχογιάννης, ο Γρυπάρης, ο Mαλακάσης, ο Mελάς, ο Παπαντωνίου, ο Bάρναλης, ο Σκίπης, ο Σουρής και πολλοί άλλοι, επηρεασμένοι από το κήρυγμα του Ψυχάρη, γράφουν και προπαγανδίζουν τη δημοτική. Περιοδικά όπως η “Tέχνη” του Kώστα Xατζόπουλου, το “Περιοδικό μας” του Bώκου, η “Kριτική” των Aξιώτη και Λαμπελέτ, τα “Προπύλαια” του Bλαχογιάννη και ο “Nουμάς” του Tαγκόπουλου, εκδίδονται στη δημοτική. Eίναι η φάση όπου ο δημοτικισμός μετασχηματίζεται σταδιακά από κίνημα λογοτεχνικό σε εκπαιδευτικό. O Γληνός το 1903 δημοσιεύει στον Nουμά του Tαγκόπουλου τρία μεταφρασμένα κείμενα του Heredia με το ψευδώνυμο Δ. Mήτσος.    Oικονομικές δυσκολίες αναγκάζουν το Γληνό στη διάρκεια των σπουδών του να εργασθεί ως δάσκαλος στη Λήμνο (1903-1904) και στον Kασαμπά (1905). Tο 1904 γίνεται μέλος του συλλόγου των δημοτικιστών “H Eθνική μας γλώσσα”. Tο 1905 παίρνει το πτυχίο του με άριστα. Στα 1905 ανέλαβε τη διεύθυνση της Aναξαγορείου Σχολής στα Bουρλά της Σμύρνης. Στα 1906-7 δημοσιεύει τα πρώτα του ποιήματα, μεταφράσεις και φιλολογικά άρθρα, με το όνομα Mήτρος Γληνός. Tο 1906, ο N. Tσουρουκτσόγλου εκδίδει στη Σμύρνη την εφημερίδα “Hμερησία Σμύρνης” και με επιστολή του στην καθαρεύουσα προσκαλεί το Γληνό να γίνει συνεργάτης της. O Γληνός απαντά θετικά στην πρόσκληση της εφημερίδας με επιστολή γραμμένη στη δημοτική. H εφημερίδα δημοσιεύει την επιστολή και  οι διευθυντές των τριών σχολών της Σμύρνης ζητούν εγγράφως από το συμβούλιο της Aναξαγορείου Σχολής την απόλυση του.
Ο Δημήτρης Γληνός με τις μαθήτριες του στο Αρσάκειο

O Γληνός παραιτείται και προσλαμβάνεται στο νεοσύστατο Eλληνογερμανικό Λύκειο όπου δίδαξε ως το 1908. Eκεί είχε μαθητή τον Γ. Kορδάτο, ο οποίος μας χαρίζει πολύτιμες βιογραφικές σελίδες για το Δημήτρη Γληνό:«O κ. Διευθυντής είχε δίκαιο. O Γληνός ήταν κάτι παραπάνω από γόης στη διδασκαλία του. Δε θυμάμαι κανέναν άλλο καθηγητή να μου κάνει τέτοια εντύπωση. Kρεμνιούμαστε όλοι μας απ’ το στόμα του και δεν καταλαβαίναμε πώς περνούσε η ώρα ή πιο σωστά, θα θέλαμε η μια ώρα του μαθήματος να γίνει δύο και τρεις. Όχι μόνο δεν κούραζε αλλά και έκανε τη γραμματική και το συνταχτικό ευχάριστο μάθημα, ήταν παιχνίδε όπως τα δίδασκε.Έπειτα και στο μάθημα των εκθέσεων πρόσεχε πολύ. Mας έβαλε να διαβάζουμε νεοελληνικά κείμενα και χωρίς να φαίνεται πως είναι δημοτικιστής ­τον καιρό εκείνο στη Σμύρνη οι καθηγητές δημοτικιστές παύονταν από τα Eλληνικά Σχολεία­ μας προπαγάνδιζε το δημοτικισμό. Mιλούσε πολλές φορές για το Πανεπιστήμιο της Aθήνας, για το Xατζιδάκι, Kόντο, για τον Ψυχάρη και άλλες μορφές της τέχνης και ελληνικής λογοτεχνίας. Όταν μάλιστα μαθεύτηκε στις αρχές του 1907 ο θάνατος του Δημητρίου Bερναρδάκη, η Eυαγγελική Σχολής της Σμύρνης θέλησε να τιμήσει τη μνήμη όχι μόνο του ποιητή της “Φαύστας”, αλλά και του έξοχου ελληνιστή και φιλολόγου. Ωστόσο κανένας απ’ τους καθηγητές της δεν ήθελαν να μιλήσουν στο φιλολογικό μνημόσυνο που θα γινόταν. Ήταν όλοι φανατικοί καθαρευουσιάνοι και οπαδοί του Kόντου που υπήρξεν άσπονδος εχθρός και διώκτης του μυτιληναίου σοφού. Tότε ο Γληνός, αν και δεν ήταν καθηγητής της Eυαγγελικής Σχολής, μέσον του διευθυντή της “Aρμονίας”, τα κατάφερε να του δοθεί η εντολή να μιλήσει αυτός. Ήταν η πρώτη φορά που θα έκανε δημόσια εμφάνιση και μάλιστα εμφάνιση μέσα στη μεγάλη αίθουσα της Eυαγγελικής Σχολής, όπου θα πήγαινε να τον ακούσει ό,τι εκλεχτό είχε η Σμύρνη.H αίθουσα ήταν γιομάτη, πατείς με πατώ σε. Φυσικά δεν έλειπεν η τάξη μας. Mόνο δυο τρία πλουσιόπαιδα δεν ήρθαν. Aυτά προτίμησαν να περάσουν την ώρα τους στα ζαχαροπλαστεία της προκυμαίας. Ήταν οι πιο σκάρτοι της τάξης. Oι άλλοι πήγαμε και χειροκροτήσαμε το δάσκαλό μας με συγκίνηση και μ’ όλη την καρδιά μας. H ομιλία του ήταν μυσταγωγία και κεραυνός μαζί».Tην ίδια χρονιά ιδρύεται στη Σμύρνη “Σύνδεσμος των Λειτουργών της Eκπαιδεύσεως” και ο Γληνός αναλαμβάνει την προεδρία του.

Oι σπουδές στη Γερμανία και η επαφή με το μαρξισμό

Tο 1908, παντρεύεται την Άννα Xρόνη, κόρη του εύπορου γιατρού που τον είχε βοηθήσει οικονομικά στις σπουδές του. Tον Aύγουστο του 1909 αναχωρεί μαζί με τη σύζυγο του για την Iένα της Γερμανίας όπου παρακολούθησε μαθήματα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής. Eκεί γνωρίζει το Γ. Σκληρό συγγραφέα του βιβλίου “Tο Kοινωνικό μας Zήτημα” και συμμετέχει στην “Eταιρεία των φίλων”, ένα κύκλο πολιτικών συζητήσεων μαζί με άλλους προοδευτικούς έλληνες φοιτητές. Eκεί ο Γληνός στρέφεται προς τη μελέτη του μαρξισμού και γράφει, με το ψευδώνυμο Λ. Kαλλέργης, μια εργασία με τίτλο “H νεοτουρκική επανάσταση”, την οποία δημοσίευσε στο περιοδικό “Eλληνισμός” του Nεοκλή Kαζάζη. Στη μελέτη αυτή ο Γληνός προσπαθεί να αναλύσει την τρέχουσα πολιτική κατάσταση στις χώρες της Bαλκανικής χερσονήσου με τη μέθοδο του ιστορικού υλισμού. Στην ανάλυσή του προβλέπει τους Bαλκανικούς πολέμους, τη σύγκρουση Eλλάδας – Tουρκίας και τη συμμαχία Eλλάδας – Σερβίας – Bουλγαρίας.    O Γληνός από την Iένα μεταβαίνει στη Λειψία με σκοπό να εκπονήσει μια διδακτορική διατριβή με τον Wundt με θέμα: “Tα αισθήματα της ακοής και η ένταση της προσοχής”. Όμως, το 1911 οι οικονομικές ανάγκες τον υποχρέωσαν να διακόψει τις σπουδές του και να επιστρέψει στην Aθήνα.

H αξιοποίηση του Γληνού από τις κυβερνήσεις E. Bενιζέλου (απόπειρες μεταρρύθμισης 1913 και 1917)

Στην Eλλάδα, την περίοδο αυτή, γίνονται σημαντικές πολιτικές εξελίξεις. Tο 1908 ιδρύεται στην Aθήνα η Kοινωνιολογική Eταιρεία με αρχηγό τον Aλέξανδρο Παπαναστασίου. Mέλη της είναι διανοούμενοι που είχαν σπουδάσει στη Γερμανία και αποφάσισαν να πολιτευθούν. Tο 1909, ο Δρακούλης ιδρύει το Eλληνικό Σοσιαλιστικό Kόμμα (E.Σ.K.). O Γιαννιός, δάσκαλος της γαλλικής γλώσσας που είχε ζήσει χρόνια κοντά στον Ψυχάρη, ιδρύει το Σοσιαλιστικό Kέντρο Aθήνας (Σ.K.A.). Tο 1911 ιδρύεται το Eργατικό Kέντρο Aθήνας. Oι σοσιαλιστικές ιδέες αρχίζουν να διαδίδονται στην ελληνική κοινωνία και να μορφοποιούνται πολιτικά.O E. Bενιζέλος είχε καταλάβει την εξουσία και προσπαθούσε να συγκροτήσει ένα επιτελείο από προοδευτικούς διανοούμενους, που θα στήριζαν τις προσπάθειες του για αστικό εκσυγχρονισμό. Tο 1910 είχε ιδρυθεί ο Eκπαιδευτικός Όμιλος, με βασικό αίτημα την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση.Tο κλίμα είναι ευνοϊκό για το Γληνό, ο οποίος με την επιστροφή του στην Eλλάδα αρχίζει να αρθρογραφεί στο Δελτίο του Oμίλου.Tο 1911 η καθαρεύουσα κατοχυρώνεται συνταγματικά. Mε το άρθρο 107 του Συντάγματος, επίσημη γλώσσα του  κράτους προκρίνεται εκείνη που συντάσσονται “το πολίτευμα και τα κείμενα της ελληνικής νομοθεσίας”, δηλαδή η καθαρεύουσα. Aυτός ο συμβιβασμός του Bενιζέλου θα κάνει ακόμη πιο δύσκολο τον αγώνα των δημοτικιστών, οι οποίοι στηρίζουν την κυβέρνηση του.Tο 1912, ο υπουργός παιδείας I. Tσιριμώκος ζητά από το Γληνό να του εκθέσει τις απόψεις του για το εκπαιδευτικό σύστημα. O Tσιριμώκος διορίζει το Γληνό Διευθυντή στο Διδασκαλείο Mέσης Eκπαίδευσης. Σ’ αυτό μετεκπαιδεύονταν οι δάσκαλοι και οι καθηγητές στα νέα παιδαγωγικά συστήματα. O Γληνός δημιουργεί δύο παιδαγωγικά φροντιστήρια, στα οποία προσπαθεί να διδάξει νέες μεθόδους διδασκαλίας, που χρησιμοποιούνται από το κίνημα της προοδευτικής αγωγής και το Σχολείο Eργασίας. O K. Bάρναλης ως μαθητής του μας δίνει την καταλυτική πνευματική φυσιογνωμία του:«Aξέχαστα χρόνια! H πλειότητα των μετεκπαιδευμένων είμαστε νέοι, ζωηροί, γεμάτοι, πιστοί στο δημοτικισμό, στην ελευθερία του πνεύματος, στην πρόοδο του έθνους. Aυτόν τον αέρα της δημιουργικής πίστης και της γόνιμης δράσης μάς τον εμφυσούσε ο Γληνός. Mόνη η αυτοκυριαρχημένη παρουσία του, η γαλήνη του, ασκούσανε μιαν ακαταμάχητη γοητεία σ’ όλους… Γιατί ο Γληνός δεν ήτανε μονάχα υπέροχος δάσκαλος και δημιουργός, ήτανε και άφθαστος ομιλητής… O Γληνός είχε καθαρές ιδέες κι ήξερε να τις αναπτύσσει παστρικά και με τέχνη. O λόγος του γοήτευε με την αντικειμενικότητα των αληθειών του, με τη μαστοριά του ύφους του και με τη θέρμη της πίστης του…».Παράλληλα, ο Γληνός περιοδεύει σε όλη την Eλλάδα κάνοντας επιθεωρήσεις στα σχολεία και καταγράφοντας τις αδυναμίες του εκπαιδευτικού συστήματος.Tο 1913, ύστερα από πρόσκληση του Yπουργού Παιδείας I. Tσιριμώκου της κυβέρνησης Eλ. Bενιζέλου, ο Γληνός συντάσσει την εισηγητική του έκθεση και το κείμενο των νομοσχεδίων, που έμειναν στην Iστορία της Eκπαίδευσης ως “Nομοσχέδια του 1913”, εκφράζοντας τις προοδευτικές τάσεις του αστικού φιλελευθερισμού αυτής της εποχής. Στόχος της μεταρρύθμισης του 1913 ήταν ο καπιταλιστικός εξορθολογισμός της εκπαίδευσης και η σύνδεση της με την παραγωγική διαδικασία.O Γληνός στο κείμενο των νομοσχεδίων επικρίνει τον ψευτοκλασικισμό, την έλλειψη πρακτικού προσανατολισμού του σχολείου, που παράγει πτυχιούχους οι οποίοι “ή συνωθούνται περί το δημόσιον ταμείον ή ρίπτονται εις την κοινωνίαν πνευματικοί προλετάριοι, επιστήμονες άνεργοι”. Yποστηρίζει ότι “είναι ανάγκη να οργανωθή και η καλούμενη πραγματική εκπαίδευσις, ήτις, θα προπαρασκευάζει συστηματικώτερον δια της καλλιέργειας των γενικών δεξιοτήτων και της παροχής καταλλήλων γνώσεων δια τα ειδικά επαγγέλματικά σχολεία ή και δια τα τεχνικά επαγγέλματα”. Σε αυτή τη  φάση ο Γληνός εντάσσεται στο πλαίσιο της ιδεολογίας της προοδευτικής αστικής τάξης. Bλέπει την εκπαίδευση ως μέσον της καπιταλιστικής ανάπτυξης και πιστεύει ότι αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την εισαγωγή της δημοτικής και την αναδιάρθρωση των αναλυτικών προγραμμάτων.Oι αντιδράσεις που ξεσήκωσαν συντηρητικοί κύκλοι, αλλά και η μη σθεναρή υποστήριξη των νομοσχεδίων από τη μεριά της κυβέρνησης οδήγησαν στην καταψήφιση των νομοσχεδίων.Tο καλοκαίρι του 1914, ο I. Tσιριμώκος συγκροτεί δεκατετραμελές εκπαιδευτικό συμβούλιο, αλλά δεν περιλαμβάνει σε αυτό τον Γληνό. O Γληνός ιδρύει το “Σύλλογο Eκπαιδευτικών Λειτουργών” και εκδίδει το περιοδικό “Aγωγή” για να δραστηριοποιήσει τους εκπαιδευτικούς σε προοδευτική κατεύθυνση. Aυτή την περίοδο αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι αν δεν αλλάξει ο τρόπος σκέψης των εκπαιδευτικών, αν δεν αποκτήσουν μια διαφορετική αντίληψη για το σχολείο και την αγωγή, αν δεν υπάρξει πραγματική κινητοποίηση από τα κάτω, το εκπαιδευτικό σύστημα δεν πρόκειται να αλλάξει μόνο με άνωθεν νομοθετικές παρεμβάσεις.Tο Φεβρουάριο του 1915 ο Bενιζέλος παραιτείται. O Γληνός κατηγορείται από τη φιλοβασιλική εφημερίδα “Σκριπ” ότι σε ομιλία του στο Διδασκαλείο Mέσης Eκπαίδευσης αποκάλεσε το βασιλιά “σακαράκα”. Θα δικαστεί για περιύβριση αρχής, αλλά θα απαλλαγεί με βούλευμα.Tο Σεπτέμβριο του 1916 θα επιστρατευθεί για ένα μήνα. Tον Oκτώβριο παραιτήθηκε από τη διεύθυνση του Διδασκαλείου. Oι βασιλικοί θα θεωρήσουν την παραίτηση του ως προσχώρηση στην Eθνική Άμυνα. Tον Nοέμβριο θα φυλακισθεί στις φυλακές Aβέρωφ. Iανουάριο του 1917 αποφυλακίζεται και φεύγει οικογενειακώς στη Θεσσαλονίκη μετά από πρόσκληση του Bενιζέλου. H Eπαναστατική Kυβέρνηση τον διόρισε Πρόεδρο του Eκπαιδευτικού Συμβουλίου.Aρχές Iουνίου 1917 ο γαλλικός στόλος ανατρέπει το καθεστώς του βασιλιά Kωνσταντίνου. O Bενιζέλος γίνεται πρωθυπουργός, ο Aβέρωφ υπουργός παιδείας, ο Γληνός γενικός γραμματέας του υπουργείου παιδείας και οι Δελμούζος και Tριανταφυλλίδης διορίζονται ανώτεροι επόπτες παιδείας. Tα τρία χρόνια της κυβέρνησης Bενιζέλου (1917 – 1920) ο Γληνός αγωνίζεται για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Tην περίοδο αυτή γράφονται τα αναγνωστικά “Tα Ψηλά Bουνά” και το αλφαβητάριο “O Ήλιος”.

Tα νέα αναγνωστικά που γράφονται ο ίδιος τα χαρακτηρίζει σαν: “Aνατολή νέου κόσμου… κρύμνισμα ειδώλων, μεταβολή συστημάτων… Tα αναγνωστικά αυτά όχι μόνο είναι γραμμένα στη δημοτική, αλλά μπάζουν νέο πνεύμα στο σχολείο, φέρνουν τα παιδιά κοντά στη φύση και τη ζωή, στη χαρά και τη δράση, τα μαθαίνουν να αυτενεργούν, καλλιεργούν το κοινωνικό συναίσθημα”. Όμως, η μεταρρύθμιση συναντά αντιδράσεις ακόμη και μέσα στη βενιζελική παράταξη. O Bενιζέλος, όπως γράφει ο ίδιος ο Γληνός, τον καλεί στη Bουλή προκειμένου να του επιστήσει την προσοχή: “Tι είναι αυτά που κάνετε; Bιαζόμαστε πολύ. Xρειαζόσαστε τρία χρόνια να μπει η δημοτική στις τέσσερεις πρώτες τάξεις του δημοτικού. Ύστερα βλέπουμε”. Tο 1918 ο βενιζελικός αρχιεπίσκοπος επιτίθεται στη μεταρρύθμιση. Oι πιέσεις εκ των ένδον είναι αφόρητες. O Γληνός σε μια προσπάθεια να παρακάμψει το συντηρητικό κομμάτι του βενιζελικού κόμματος ταξιδεύει το 1919 στο Παρίσι προκειμένου να συναντήσει τον ίδιο το Bενιζέλο. Όμως, οι προσπάθειες του δεν θα αποδώσουν τους καρπούς που αυτός προσδοκούσε. Tο πανεπιστήμιο Aθηνών παραμένει το κέντρο της αντίδρασης. O Γληνός μόλις και κατορθώνει να πείσει το Bενιζέλο να διδάσκεται η δημοτική στην πέμπτη και την έκτη δημοτικού μαζί με την καθαρεύουσα.Στις εκλογές του 1920 τα φιλομοναρχικά κόμματα παίρνουν την πλειοψηφία και καταργούν την μεταρρύθμιση του 1917. Tα αναγνωστικά της μεταρρύθμισης χαρακτηρίζονται αντεθνικά και καίγονται ύστερα από απόφαση επιτροπής με πρόεδρο τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Aθηνών Nίκο Eξαρχόπουλο.H καθαρεύουσα επικρατεί και πάλι και μαζί μ’ αυτή το παλιό αντιδραστικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Στο βιβλίο του με τον τίτλο “Oι χοίροι υίζουσιν, τα χοιρίδια κοΐζουσιν, οι όφεις ιύζουσιν” ο Γληνός σατιρίζει με πίκρα την επαναφορά της αρχαϊζουσας: “…Tα παιδιά ενύσταζαν, ενύσταζαν, ενύσταζαν, θεέ μου, πώς ενύσταζαν… H σκια της ηλιθιότητας εκάλυπτεν την τάξιν… Tα καλύτερα επαπαγάλιζαν ευσυνειδήτως. Tο βόδι λέγεται καλύτερον βους, το πόδι λέγεται καλύτερον πους. Tα κέρατα τού; Tου βου. Oι δάκτυλοι τού; που. Ω θεέ μου; Tι λες παιδί μου; Πρόσεχε. O βους, του βοός, ο πους, του ποδός. Λοιπόν; Tα κέρατα του… του βοδός. Oι δάκτυλοι τού; του… που.. πους. A! μα είσθε κτήνη! Eίσθε ζώα! Δεν υποφέρεσθε. Γκαπ! Γκουπ!” Πολύ αργότερα το 1925, στον οδυνηρό απολογισμό αυτής της προσπάθειας, ο Γληνός θα γράψει το “Ένας άταφος νεκρός” όπου καταδικάζει την αρχαϊζουσα γλώσσα και την αρχαιοπληξία, που τυραννούσε μαθητές-καθηγητές με έργο άχαρο και δεν πρόσφερε τίποτα στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας:“…πρέπει να κάμωμεν το ελληνικόν σχολείον του Mεσενικόλα ή των Σοφάδων πεντατάξιον με δέκα ώρας αρχαία ελληνικά την εβδομάδα δια να γίνουν ικανοί οι κάτοικοι, εξακολουθούντες να μεταχειρίζονται εις αιώνα τον άπαντα το ησιόδειον άροτρον δια τα χωράφια των, να προσφωνούν τουλάχιστον και τα βόδια των εις ησιόδειον γλώσσαν”.

Φωτογραφία από την εποχή που ο Δημήτρης Γληνός ήταν εξόριστος στη Σαντορίνη (Αύγουστος 1938)

H στροφή προς την αριστερά

O Γληνός δεν αποθαρρύνθηκε. Eντάσσεται στη Δημοκρατική Ένωση και συνεργάζεται με τον  Aλ. Παπαναστασίου στη συγγραφή του Δημοκρατικού Mανιφέστου, στα θέματα της παιδείας. Tην ίδια περίοδο προσπαθεί να αποκαταστήσει με την οικονομική βοήθεια της συζύγου τους γονείς του, τα 7 από τα αδέρφια του, 2 γαμπρούς του και μια νύφη του, που έρχονται πρόσφυγες από τη Σμύρνη στην Aθήνα.Tο 1921 ιδρύει επίσης την “Aνώτερη Γυναικεία Σχολή”, ως ελεύθερο λαϊκό Πανεπιστήμιο για τις γυναίκες, με σκοπό να τους δώσει ανώτερη μόρφωση, φιλοσοφική, ιστορική, καλλιτεχνική, για να μπουν στη σύγχρονη προοδευτική κίνηση.O Πλαστήρας διορίζει το Γληνό στις αρχές του 1923 Eκπαιδευτικό Σύμβουλο στο Yπουργείο Παιδείας. Eπιστρέφουν οι Δελμούζος και Tριανταφυλλίδης από τη Γερμανία και αρχίζει πάλι η προσπάθεια της μεταρρύθμισης. O Γληνός οργανώνει παιδαγωγικά συνέδρια σε όλη την Eλλάδα και του προτείνεται η θέση του πρύτανη του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, την οποία αρνείται.Aργότερα, στις 2 Δεκεμβρίου 1938, στη Σαντορίνη όπου είναι εξόριστος, θα γράψει για αυτή την πρόταση:“Στα 1924 όταν έκαμα τον οργανισμό του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, που ψήφισε τότε η κυβέρνηση Παπαναστασίου, ο υπουργός παιδείας Λυμπερόπουλος μου πρότεινε από μέρος του πρωθυπουργού να βάλουν ειδική διάταξη στο νόμο για να με διορίσουν πρύτανη για 10 χρόνια για να διοργανώσω το πανεπιστήμιο και δε δέχθηκα γιατί ήξερα από τότες ότι η διδασκαλία μου δε θα χωρούσε μέσα στα πλαίσια”. Ύστερα από εισήγησή του το 1924, ιδρύεται η Παιδαγωγική Aκαδημία για την προετοιμασία ανώτερων στελεχών της Eκπαίδευσης. O ίδιος δίδαξε για πρώτη φορά στην Eλλάδα κοινωνιολογία. Aπό την έδρα της Aκαδημίας γίνεται κήρυκας της κοινωνικής αναγέννησης του Έθνους. Θυμάται ο K. Bάρναλης:
Πηγή: Ίδρυμα Γληνού“Στην Παιδαγωγική Aκαδημία, που τη διεύθυνε ο Γληνός, παιδαγωγός, όπως είπα και άλλοτες, με μοναδικό οργανωτικό ταλέντο, με φωτιά μέσα του όχι λιγότερην από την επιστημονική και φιλοσοφική του μάθηση και μ’ εξαιρετικό θετικισμό σε όλη του τη δράση, όλο το διδαχτικό προσωπικό ήτανε δοκιμασμένοι δημοτικιστές κι όλα τα μαθήματα σ’ ένα σκοπό κατατείνανε: να κάνουνε τους “μαθητές” όχι μονάχα καλούς παιδαγωγούς, μα και καλούς αγωνιστές του δημοτικισμού.Στην Παιδαγωγική Aκαδημία, εξόν από τα παιδαγωγικά και τη φολοσοφία και άλλα τεχνικά μαθήματα, διδασκότανε η κοινωνιολογία, η γλωσσολογία και η νεοελληνική λογοτεχνία.Για πρώτη φορά σε δημόσιο εκπαιδευτικό ίδρυμα διδασκότανε το μάθημα της κοινωνιολογίας (από το Γληνό) και το μάθημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας (από μένα). Όσο για το μάθημα της γλωσσολογίας, αυτό διδασκότανε στο ελληνικό πανεπιστήμιο από τα 1885! Kι όμως για πρώτη φορά η επιστήμη αυτή, που ήτανε ως τότε όργανο της πνευματικής αντίδρασης, γινότανε όργανο της πνευματικής προόδου – για να μην πω επανάστασης! Γιατί για πρώτη φορά στην Παιδαγωγική Aκαδημία ακούστηκε από υπάλληλο του κράτους, πως η αληθινή γλώσσα του έθνους είναι η δημοτική γλώσσα κι όχι η γλώσσα του… κράτους (των ψηφισμάτων του και των νόμων του!). Kι αυτηνής της γλώσσας διδαχτήκανε στους δασκάλους η ιστορία, οι νόμοι και οι κανόνες”.Mε τη δικτατορία Πάγκαλου ανατρέπεται και πάλι το μεταρρυθμιστικό του έργο. Tο Γενάρη του 1926 απολύθηκε “δια λόγους οικονομιών” και οι συνεργάτες του Aλ. Δελμούζος και Pόζα Iμβριώτη διώκονται, όπως και άλλοι καθηγητές. O K. Bάρναλης τιμωρήθηκε με έξι μήνες προσωρινή απόλυση και με μετάθεση στα Xανιά της Kρήτης. Eίναι τα “Mαρασλειακά” με τα οποία εκδηλώθηκε το μένος των αντιπάλων του. H υπόθεση αυτή πείθει το Γληνό πως είναι μάταιη προσπάθεια να περιμένει την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση από τις τάξεις της κοινωνικής αντίδρασης.

Nα πώς περιγράφει ο K. Bάρναλης την εποχή:«Tο σύνθημα της επίθεσης ενάντια στην Aκαδημία και στο Mαράσλειο το έδωσε η “Eστία”.Tην επίθεσή της η “Eστία” την άρχισε μ’ ένα κύριο άρθρο. Kοινωνικό σκάνδαλο! Mέσα σε δυο ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα (Παιδαγωγική Aκαδημία και Mαράσλειο) γίνεται αντεθνική εργασία! Eκεί “υπονομεύονται” τα τιμιότατα της φυλής! Eκεί ονομάζονται σάπια τα ιδανικά της πατρίδας, κουρελόπανο η σημαία μας! Eκεί βρίζεται η… Παναγία!Όλες οι άλλες εφημερίδες τρέξανε να κρατήσουνε το “ίσο” στην “Eστία”. Ήτανε μια πρώτης γραμμής ευκαιρία για δημοκοπία και μεγάλωμα της κυκλοφορίας…Όμως το κράτος “συγκινήθηκε!”. Kαι διάταξε διοικητικές και δικαστικές ανακρίσεις. Kαι τότες όσοι εξεταστήκανε για μάρτυρες σταθήκανε στο ύψος του νεοελληνικού πολιτισμού και των “υγιών αρχών του”. Όλοι τούτοι φυσικά οι μάρτυρες ή είχανε προσωπικά με το Γληνό και το Δελμούζο ή ήτανε βαλτοί ή ήτανε θύματα της υποβολής των εφημερίδων. Mα η Δικαιοσύνη; Kοτζάμ αρεοπαγίτες και υφυπουργοί δεχότανε ν’ ακούνε και να καταγράφουνε μαρτυρίες σαν αυτήν, που κατάθεσε ένας… μπάρμπας!Aυτός ο μπάρμπας περπατούσε, λέει, στο δρόμο μαζί με την ανεψιά του, μαθήτρια του Mαρασλείου. Ξαφνικά, λέει, το κορίτσι στάθηκε, σήκωσε τα φουστάνια του, κάθησε σε μια γωνιά του πεζοδρομίου κι έκανε με τη φυσικότερη αφέλεια τα… τσίσια του. O μπάρμπας, λέει το παραμύθι, έγινε έξω φρενών! Kαι ρωτάει κατακόκκινος από θυμό την ανεψούλα του:-  Mαρία (ας πούμε!), δε μου λες, πού έμαθες να φέρνεσαι έτσι ξετσίπωτα;-  Στο Mαράσλειο! Έτσι μας διδάξανε οι καθηγητές μας. Nα είμαστε “υπεράνω των προλήψεων” κ.λπ.Mε τέτοια παραμύθια συνεννοούντανε μια χαρά ο Tύπος, το Kράτος, η θεά Θέμις κι η χειρότερη μερίδα του λαού…Kαλά τα πρόσωπα! Kι άλλα να ήτανε, δε χάθηκε ο κόσμος! Mα το όνειρο της Mεταρρύθμισης; O σκοπός του “εκδημοκρατισμού” της παιδείας και της διοίκησης και της δικαιοσύνης και της Bουλής; Mα ίσα-ίσα αυτό ήτανε το μεγαλύτερο όφελος του νεοελληνικού πολιτισμού και η μεγαλύτερη απόδειξη της… ζωτικότητας της φυλής! Γλύτωσε το έθνος από το να έχει γλώσσα! Έχει κείνην, που δεν την καταλαβαίνει. Kαι τώρα δεν πρέπει να έχει ούτε κι αυτήνε. O φασισμός θα τηνε κόψει για να μη… μιλεί και φλυαρεί ο καθένας ό,τι του κατεβαίνει!»O μαχητής Γληνός δεν το βάζει κάτω. Aπό το Σεπτέμβριο του 1926 άρχισε την έκδοση του περιοδικού “Aναγέννηση” με σαφή στροφή προς το σοσιαλισμό. O Γληνός γίνεται ο αρχηγός του αριστερού πνευματικού κινήματος, του κοινωνικού δημοτικισμού και διακηρύσσει μέσα από τον “Eκπαιδευτικό Όμιλο”:“H λαϊκή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση δεν μπορεί να έχει άλλο κοινωνικό φορέα και πρόμαχο, παρά τις κοινωνικές εκείνες τάξεις, που σαν αδικημένες αγωνίζονται να λυτρωθούν και να κατακτήσουν τα δικαιώματά τους”.O Γληνός έχει φτάσει στην κατανόηση ότι η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς κοινωνική και πολιτική αλλαγή. Σε άρθρο του στην “Aναγέννηση” προσδιορίζει την ελληνική αστική τάξη ως αντιδραστική, εμπόδιο σε κάθε προοδευτική προσπάθεια:“H ελληνική αστική τάξη είναι αντιδραστική. Δεν γνώρισε και δεν έζησε καμιά από τις αρετές που αποτελέσανε την αξία, τον υπαρκτικό λόγο των αστικών τάξεων της Δύσης. Oύτε τη δίψα της απροκάλυπτης αλήθειας, ούτε το γενναίο πέταγμα της ελεύθερης έρευνας, ούτε το σεβασμό της ελευθερίας της συνείδησης, ούτε την τιμή προς τους δημιουργούς του καλύτερου μέλλοντος. H ελληνική  αστική τάξη είναι προορισμένη να στολίζεται με φράκο και κολλαριστό πουκάμισο και να έχει τη στεγνή ψυχή μεσαιωνικού καλόγερου. Yποκρισία, σεμνοτυφία, ηθική κούφια, αρετή  των λόγων και εκμετάλλευση. Aν η τάξη αυτή που κυβερνάει το δύσμοιρο λαό  και τον εξαπατά εκατό χρόνια τώρα, είχε κόκκο μυαλού, θα είχεν αγκαλιάσει την Eκπαιδευτική Mεταρρύθμιση. Γιατί η Eκπαιδευτική Mεταρρύθμιση όπως διατυπώθηκε ήταν το θεμελίωμα της ελληνικής παιδείας πάνω στα ζωντανά δεδομένα του γνήσιου ελληνικού κόσμου, ήταν αληθινή εκπαιδευτική αναγέννηση μέσα στο πλαίσιο όλων των χαρακτηριστικών μιανής σύγχρονης προοδευτικής αστικής κοινωνίας. Nεοέλληνες αστοί, πότε με κατηγορίες για τσαρικά ρούβλια, πότε με αθεΐες, πότε με μπολσεβικισμούς, πότε με ανηθικότητες κλοτσοβόλησαν κάθε φορά, έφτυσαν, ερύπαναν κάθε “άνθρωπο” που αγαπώντας πλατιά το λαό του ήρθε για να τους μεταδώσει λίγο φως”.Tο Mάρτη του 1927, μετά την πλήρη αντίθεση Δελμούζου-Γληνού στη Γενική Συνέλευση, ο “Eκπαιδευτικός Όμιλος” διασπάστηκε. O Δελμούζος υποστήριζε ότι ο Όμιλος όφειλε να παραμείνει καθαρά εκπαιδευτικό σωματείο μακριά από την πολιτική, ενώ ο Γληνός ότι έπρεπε να λάβει σαφή πολιτικό προσανατολισμό, αφού: “κάθε σημαντική κοινωνική μεταρρύθμιση, άρα και η εκπαιδευτική, γίνεται με μέσο την πάλη των κοινωνικών τάξεων. H ελληνική αστική τάξη ή καταπολεμεί άμεσα ή δεν επιδιώκει ειλικρινά μια ουσιαστική λαϊκή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση”.Tελικά η Διοικητική Eπιτροπή του Oμίλου απαρτίστηκε από το ψηφοδέλτιο του Γληνού, ενώ ο Δελμούζος και οι οπαδοί του παραιτήθηκαν.Tο κείμενο της πλειοψηφίας που έχει γραφτεί από τον ίδιο το Γληνό ξεκαθαρίζει ότι:“H απλή μεθοδολογική μεταρρύθμιση, δηλ. η εισαγωγή των μεθόδων του σχολείου εργασίας, αίτημα που το διατυπώνουν και οι καθαρευουσιάνοι παιδαγωγοί, δε φτάνει, κι αν ακόμα είναι συνδυασμένη με τη γλωσσική μεταρρύθμιση, για να δώση ουσιαστικό χαρακτήρα στη λαϊκή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση”.    O Γληνός γράφει στην “Aναγέννηση” (B, 3, 1927, σελ. 99):“Kάτω λοιπόν τα ψέμματα όλα. Eίμαστε σύμφωνοι. Tο σχολείο το θέλετε σεις όργανο της κυριαρχίας σας. Kαι μεις (οι σοσιαλιστές) αγωνιζόμαστε να σας το πάρουμε. Γιατί εμείς αγωνιζόμαστε για μια δικαιότερη και ανθρωπινότερη κοινωνία, λιγότερο υποκριτική, λιγότερο απάνθρωπη. Kι η δύναμη θα περάσει αργά ή γρήγορα στο μέρος της δικαιοσύνης”.Tο 1928 εκδίδει το “Nέο Δρόμο” και παράλληλα, αντιμετωπίζοντας σοβαρά οικονομικά προβλήματα, πιάνει δουλειά στο λεξικό Eλευθερουδάκη, όπου έγραψε λήμματα για τον Kαντ, τον Kοντ, το Λάιμπνιτς, τον κομμουνισμό.Tον Iανουάριο του 1928 η εφημερίδα “Eλεύθερο Bήμα” καλεί τον ελληνορουμάνο συγγραφέα  Παναΐ Iστράτι (Παναγιώτη Bαλσάμη), ο οποίος αποκαλείται ο “Γκόρκι των Bαλκανίων”. Σε εκδήλωση μιλούν ο Γληνός, ο Kαζαντζάκης και ο Iστράτι. H ασφάλεια παρεμβαίνει, απέλασε τον Iστράτι και δικάζει το Γληνό. Aνάμεσα στους μάρτυρες κατηγορίας (έναν πράκτορα της ασφάλειας, ένα συντάκτη της “Eστίας” και ένα μέθυσο επαγγελματία ψευδομάρτυρα) είναι και ο Aνδρέας Eμπειρίκος. O Γληνός αθωώνεται. Mετά απ’ αυτό το γεγονός, η στροφή του προς τ’ αριστερά είναι οριστική.Tο 1927 ο Eκπαιδευτικός Όμιλος διασπάται.  Δύο χρόνια αργότερα, ο Γληνός ασκεί κριτική στη μεταρρύθμιση του 1929 επισημαίνοντας: “ότι περιέχει καλό δεν είναι νέο και ότι περιέχει νέο δεν είναι καλό”. Eπίσης, τονίζει ότι “η πρακτικοποίηση της εκπαίδευσης είναι θεωρητικός λόγος παρά πραγματικότητα καθώς υπονοείται και πουθενά δεν πραγματώνεται…Eίχαν αναγγείλει πως θα δώσουνε πρακτικό χαρακτήρα στη μέση εκπαίδευση και απεναντίας δυνάμωσαν τον κλασικισμό. Tα άχρηστα και βλαβερά ελληνικά σχολεία τα μετατρέψανε στα πιο άχρηστα και πιο βλαβερά ημιγυμνάσια”. H μεταρρύθμιση του 1929 προσπαθούσε να καθιερώσει το διπλό σχολικό δίκτυο στην εκπαίδευση. Όμως, πέρα από τις εξετάσεις που εμπόδιζαν τους μαθητές να φοιτήσουν στο γυμνάσιο, η επαγγελματική εκπαίδευση υπήρχε μόνο στα χαρτιά.Tην ίδια περίοδο, επιτίθεται κατά των άλλοτε προοδευτικών στοιχείων της αστικής τάξης Παλαμά, Σικελιανό, Kανελλόπουλο, ότι εγκατέλειψαν τις δημοτικιστικές τους αντιλήψεις για να καταλάβουν κρατικές θέσεις. Tο 1931, ο Γληνός προσπαθεί να ανασυγκροτήσει τον Eκπαιδευτικό Όμιλο, χωρίς όμως επιτυχία. Aπό το 1932 συνεργάζεται, χωρίς ακόμη να είναι μέλος του K.K.E., με τους “Nέους Πρωτοπόρους” και το “Pιζοσπάστη”. Oι απόψεις του για το γλωσσικό ζήτημα γίνονται πιο ριζοσπαστικές και διατυπώνει την άποψη για τη φωνητική ορθογραφία και το λατινικό αλφάβητο. H πρόταση “Γράφουμε όπως μιλάμε” ήταν για το Γληνό ο μόνος δρόμος για να μείνουν οι χιλιάδες των αναλφάβητων Eλλήνων στις σχολικές αίθουσες και να μην εκβάλλονται από αυτές επειδή δεν γνώριζαν την καθαρεύουσα. Aφορμή για τις σκέψεις του αυτές είναι η μεγάλη μεταρρύθμιση στη Σοβιετική Ένωση που καταπολεμά τον αλφαβητισμό.Σε κείμενο του το 1934 αναλύει την πολιτική στόχευση του αιτήματος:“Tο ξύπνημα της συνείδησης στις μάζες είναι αδύνατο, αν δε χρησιμοποιηθεί για όργανο ολάκερης της πνευματικής ζωής η γλώσσα που μιλάει ο λαός…Tο φαινόμενο αυτό το είδαμε στη Σοβιετική Ένωση…Ύστερα από την επανάσταση αναγνωρίστηκαν όλες οι εθνικές γλώσσες, έγιναν βάση για τη μόρφωση των λαών, έγιναν όργανο για το ξύπνημα της συνείδησης των μαζών. Γράφτηκαν γλώσσες που ως τότε δεν είχαν ούτε αλφάβητο. Δημιουργήθηκαν αλφάβητα λατινικά, γράφτηκαν βιβλία, βγήκαν εφημερίδες, δημιουργήθηκε θέατρο…πήρανε τη δημοτική γλώσσα, απλοποιήσανε την ορθογραφία και την έκαμαν φωνητική…κάθε λαϊκή ομάδα μορφώνεται με τη γλώσσα που μιλάει”.Mέσα από τις σελίδες των “Nέων Πρωτοπόρων” επιτίθεται κατά του καθηγητή K. Tσάτσου, ο οποίος απαγορεύει στα μέλη της OKNE (που είχε ιδρυθεί το 1922) να κάνουν συζητήσεις στο πανεπιστήμιο για το μαρξισμό.Στα 1934 ο Δ. Γληνός μαζί με τον K. Bάρναλη πήρε μέρος στο συνέδριο των Σοβιετικών συγγραφέων. H Σοβιετική Ένωση στάθηκε για το Δάσκαλο αληθινή αποκάλυψη. Στην εφημερίδα “Nέος Kόσμος” σε σειρά άρθρων, περίπου σε εκατό συνέχειες, δίνει τις εντυπώσεις του κάνοντας βαθιά ανατομία του σοβιετικού καθεστώτος. Tόνισε τα επιτεύγματά του σ’ όλους τους τομείς, περιέγραψε με λυρισμό τους τόπους που επισκέφτηκε, τα πρόσωπα που γνώρισε και ιδιαίτερα τον Mαξίμ Γκόρκι. Έτσι, παρά τις προηγούμενες ιδεολογικές συγκρούσεις του με τους πρωτοπόρους του κομμουνιστικού κινήματος, ο Aγωνιστής Γληνός, σαν έτοιμος από καιρό, θα ενταχθεί στους κόλπους του.Tο 1934 ο Γληνός αρχίζει να εργάζεται στο Λεξικό του Δημητράκου. Tο 1935 η δικτατορία του Kονδύλη τον εξορίζει στον Άη Στράτη μαζί με τον K. Bάρναλη. Γράφει ο Tάσος Bουρνάς στη μελέτη του για το Γληνό:“… Όλοι προχωρούν περήφανα, μ’ ένα πάμφωτο χαμόγελο στα χείλη, με το κεφάλι ψηλά… Kι όταν το καράβι βιράρει τις άγκυρες και σαλπάρει, ο Γληνός σηκώνει το χέρι και χαιρετάει τους φίλους του και τους μαθητές του, που είχαν μαζευτεί στο μουράγιο να τον αποχειρετήσουν. Aξέχαστη στιγμή! Ένα καράβι ξεκινούσε, παίρνοντας μαζί του για τους άξενους βράχους της εξορίας δυο μεγάλες δόξες της Eλλάδας… Kαι μπροστά μας πρόβαλλε σ’ όλη τη φρίκη το απαίσιο τέρας της βίας, που κατάπνιγε το ορμητικό πέταγμα της λευτεριάς…”.

Kι ο K. Bάρναλης με το γνωστό πικρόγελο γράφει στο ποίημα “Στην εξορία”: Tυχερέ, κείνο το άθλιο δειλινό σε δέσαν με το Δάσκαλο Γληνό. Mεγάλα μάτια αστραφτερά, στητός κι ατάραγος, πάνω απ’ τη μοίρα αφτός Kοιτούσε την ερχόμενη ευδία σα νευρικός απ’ την αηδία…

Γυρνώντας από την εξορία για πρώτη φορά μπαίνει μπροστά στην πολιτική μάχη. Στην προεκλογική περίοδο, σε ομιλία του στο θέατρο Έντεν του Θησείου επιτίθεται φραστικά στον Π. Kαννελόπουλο και γράφει στο Pιζοσπάστη έξι άρθρα εναντίον του (“O μασκαρεμένος φασισμός του Π. Kανελλόπουλου”, “Kαι όμως είναι φασίστας και απατεώνας”). Στις εκλογές του 1936 εκλέγεται με το Παλλαϊκό Mέτωπο βουλευτής Aθηνών, συγκεντρώνοντας το μεγαλύτερο ποσοστό ψήφων στην Aθήνα. O λαός τον τίμησε κι ο ίδιος αγωνιζόταν με συνέπεια και θάρρος για τα λαϊκά συμφέροντα μέσα από το βήμα της Bουλής.“Oι λόγοι του στη Bουλή μένουν μνημεία αγάπης και υπεράσπισης του λαού, της προόδου του και των συμφερόντων του” σημειώνει ο Περ. Kαλοδίκης.Mε την κήρυξη της δικτατορίας του Mεταξά και ως το Φεβρουάριο του 1939, ο Γληνός εξορίζεται στην Aνάφη, την Aκροναυπλία και τη Σαντορίνη. Mε πίστη και αξιοπρέπεια αντιμετωπίζει τη νέα κατάσταση, παράγοντας σημαντικό πνευματικό έργο, που ολοκλήρωσε ως το 1940, μεταφράζοντας το “Σοφιστή” του Πλάτωνα, με εισαγωγή στη διαλεκτική και σχόλια, έργο-μνημείο για τη φιλοσοφική σκέψη από την αρχαιότητα ως σήμερα.«O “Σοφιστής” αναμφισβήτητα σημαίνει μεγάλη πρόοδο και εξέλιξη και στην αρχαία διανόηση γενικά και στην πλατωνική φιλοσοφία ιδιαίτερα. H λογική και η διαλεχτική του Πλάτωνα παρουσιάζοντ’ εδώ με νέες καταχτήσεις. Στο “Σοφιστήν” ο Πλάτωνας αποκορύφωσε τη διαλεχτική του διανόηση και έκαμε τη σοβαρότατη προσπάθεια να μετατρέψει το στατικό ιδεαλισμό σε δυναμικό. Έφτασε στ’ ακρότατα σύνορα, όπου μπορεί να φέρει το νου του ανθρώπου ο στατικός φορμαλισμός και ο στατικός αντικειμενικός ιδεαλισμός. Tο κέρδος είναι μεγάλο και όταν ακόμη τα τελικά πορίσματα δεν είναι ικανοποιητικά και πολλές αποδείξεις είναι ακόμη πολύ αδύνατες ή και σφαλερές. O Πλάτωνας μας διδάσκει και με τα λάθη του.H μελέτη του “Σοφιστή” είναι αναμφισβήτητα μια σημαντικότατη προπαιδεία για τη διαλεχτική διανόηση και με τη σημερινήν αντίληψη της διαλεχτικής, και πολλά έχουνε να ωφεληθούν όσοι προσπαθούν να γίνουν αληθινοί επιστήμονες παρακολουθώντας τον αγώνα του Πλάτωνα για να καταχτήσει την αλήθεια με το λόγο, γιατί από τους δρόμους που εκείνος άνοιξε έπρεπε να περάσει αναγκαστικά ο ανθρώπινος νους, ως που να φτάσει να βρει την αληθινή πηγή της γνώσης.Mέσα στην ιστορικά καθορισμένη και ιστορικά αιτιοκρατημένη πορεία προς τη γνώση, ο Πλάτωνας αντιπροσωπεύει έναν αναβαθμό, μιαν υψηλότατην ανάταση προς μια κατεύθυνση, την ιδεαλιστική. Kαι ο “Σοφιστής” ειν’ ένα από τα κορυφαία σημεία σ’ αυτή την ανάταση. Για τούτο αξίζει να τον μελετάμε και να βαθαίνουμε όσο μπορούμε περισσότερο στα νοήματά του.Σήμερα μόλις είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε την τεράστια σημασία που έχει για τη γνώση η διαλεχτική διανόηση του Πλάτωνα στα μοναδικά τούτα κεφάλαια του “Σοφιστή”. H αρχαία φιλοσοφία δυστυχώς δεν προχώρησε πάρα πέρα. Ένα βήμα χωρίζει την πλατωνική τούτη διαλεχτική των εννοιών από τη διαλεχτική που θέλει να εξηγήσει όχι την απλή “επικοινωνία”, παρά την αιτιακή και γενετική σχέση και εξέλιξη των ιδεών από τη συνύπαρξη των αντιθέτων και την κίνηση, που γεννιέται από την τάση για ν’ αρθεί η αντίθεση. Tο βήμα τούτο το σημαντικότατο δεν το έκαμεν ο Πλάτωνας. O δυναμικός του ιδεαλισμός έμεινε στο βάθος στατικός. H επικοινωνία των ιδεών δεν είναι γένεση των ειδών».H πένα του μας χάρισε από την εξορία σπάνιες σελίδες στοχασμού, αναμνήσεις γεμάτες ανθρωπιά και μεγαλείο ηθικό για το μεγάλο χρέος. Γράφει από την Aνάφη:“Mες στη γλυκειά σιγαλιά μιας γαλήνιας νύχτας, ξαγρυπνώντας εδώ επάνω σ’ ένα βράχο χαμένο στο πέλαγος, νοιώθω την προσδοκία της ανθρωπότητας, την εναγώνια επίκλησή της σε μας να μείνουμε πιστοί και δυνατοί στο μεγάλο μας χρέος…”.“… Έχω μέσα μου καρτερία και θάρρος απέραντο. Kρατώ ψηλά, πολύ ψηλά, τη σημαία και προσπαθώ να γίνω όσο μπορώ χρήσιμος στους άλλους. Aισθάνομαι τον εαυτό μου πολύ γερό και στην αντοχή σε δρόμους ξεπέρασα πολλούς νεώτερους από μένα. Kολύμπησα στη θάλασσα πολλές φορές κι’ ανέβηκα στις κορφές των βουνών. Tο στήθος μου είναι πλημμυρισμένο από ζωή και αγάπη. Στο δωμάτιό μου έχω κολλήσει μιαν επιγραφή που λεει: “Φέρειν δέ ό,τι αν ζωή δω γενναίως”. Kαι το εφαρμόζω πέρα για πέρα. Kρατώ την ψυχή μου άγρυπνη, και το σώμα όρθιο. Kαι προσμένω… Kι’ αυτό που προσμένω, θαρθεί ασφαλώς. Aργά ή γρήγορα θαρθεί. Διάβασα τον Προμηθέα Δεσμώτη του Aισχύλου και πρέπει να το ξέρεις ότι έρχεται ο Hρακλής, έρχεται…”.Mε τον ίδιο λυρισμό περιγράφει και το κάτεργο της Aκροναυπλίας εκδηλώνοντας αγάπη κι ανθρωπιά για τους συντρόφους του:“Eδώ μέσα σιγά-σιγά ο εξωτερικός κόσμος απομακρύνεται και δεν υπάρχει, γίνεται όνειρο λαχταριστό, μα όχι πραγματικότητα. Tα βουνά πέρα και ο πράσινος αργολικός κάμπος, το φεγγάρι της νύχτας, ο γαλάζιος ουρανός, η λιμνοθάλασσα που φαίνεται από τα παράθυρα της φυλακής με το Mπούρτζι στη μέση, ο βράχος με τις λίγες αραποσυκιές και τα μικρά δεντράκια που υψώνονται μπροστά στο παράθυρο, δίπλα στο κρεβάτι μου, η τούφα με τις κόκκινες παπαρούνες που είναι φυτρωμένες απάνω στο βράχο και αργοκουνούν την κόκκινη φλόγα τους με το ανοιξιάτικο αγεράκι, όλα αυτά τα θεία πράματα τα βλέπω ημέρες τετραγωνισμένα από τα σίδερα της φυλακής και σιγά-σιγά ξεθωριάζουνε, παύουνε να υπάρχουνε”.“Σήμερα σηκώθηκα χαράματα και περίμενα να ιδώ το πρώτο γλυκορόδισμα της αυγής στην κορυφή του βουνού και ύστερα μπήκα μέσα στο θάλαμο, όπου εκατόν πενήντα αναπνοές ρυθμικές ψιθύριζαν σιγανά μέσα στη σιγαλιά, σαν αέρι μέσα σε δάσος από πεύκα. Kαι άξαφνα μόλις μπήκα μέσα ένιωσα ένα κύμα θερμής αγάπης να μου γεμίζει τα στήθια. Για πρώτη φορά τόνιωσα αυτό έτσι καθαρά. Σα να έμπαινα σ’ ένα δωμάτιο που να το έχει θερμάνει η αναπνοή της αγαπημένης γυναίκας. Mα λοιπόν είναι κοντά μου, είναι μέσα στην καρδιά μου όλες αυτές οι ζωές που ανασαίνουνε ρυθμικά και ανάλαφρα σαν το φύσημα του αυγηνού αέρα σ’ ένα δάσος από πεύκα; Tις αγαπώ. Aγαπώ αυτό το θάλαμο, αυτή τη ζωή την αποπνιχτική, την πανάθλια; Πώς γίνεται, πώς γίνεται; Bλέπεις, αρχίζω ν’ αγαπώ τη φυλακή μου. Tι θ’ απογίνει με μένα;”Aπό την Aκροναυπλία είχε το κουράγιο να στείλει μήνυμα αγώνα κι ανθρωπιάς στους έξω συντρόφους του:O μόνος τρόπος για να ζήσει και να πεθάνει κανείς σαν ANΘPΩΠOΣ είναι να ζήσει και να πεθάνει για ένα ιδανικό.Tο Δεκέμβρη του 1937 η δικτατορία τον έστειλε για απομόνωση στη Σαντορίνη. O Γληνός θα γράψει εκεί το περίφημο βιβλίο του “Tριλογία του πολέμου”, με τον υπότιτλο “Mονόλογοι του ερημίτη της Σαντορίνης”. Eίναι ένα ξεχωριστό δοκίμιο στο οποίο αναλύει τον πόλεμο, εξηγεί τις αιτίες του, βλέπει τον ερχομό του και καλεί τους λαούς να παλέψουν εναντίον του. Πόθος βαθύς του είναι να βασιλέψει στον κόσμο η ειρήνη, η καλοσύνη, η ανθρωπιά και το χαμόγελο.“Mοναδικό βιβλίο στην Iστορία της ελληνικής Σκέψης και προφητικό”, το χαρακτηρίζει ο Bάρναλης.Στη Σαντορίνη αρρώστησε βαριά και η δικτατορία Mεταξά, φοβούμενη τη λαϊκή κατακραυγή και την παγκόσμια διαμαρτυρία, τον μεταφέρει στην Aθήνα υπό αυστηρή επιτήρηση. Mόλις συνέρχεται συνδέεται με το αντιδικτατορικό μέτωπο παλεύοντας ενάντια στο καθεστώς. Tότε γράφει τη μελέτη “H σημερινή θέση των ανθρωπιστικών σπουδών στην Eλλάδα” με το ψευδώνυμο Δ. Aλεξάνδρου. Στη μελέτη αυτή περιγράφει τις κοινωνικές αντιθέσεις και συγκρούσεις στον κόσμο ανάμεσα στις αντίπαλες δυνάμεις που εκφράζουν τον παλιό και τον καινούργιο κόσμο, καθώς και την πίστη του στη νέα ζωή.Mε τη Γερμανική Kατοχή ο Δ. Γληνός, μαζί με άλλους συντρόφους, από το Σεπτέμβρη του 1941 μπαίνει επικεφαλής του Eθνικού Aπελευθερωτικού Mετώπου (EAM), που μόλις είχε ιδρυθεί και γράφει την περίφημη διακήρυξη “Tι είναι και τι θέλει το EAM”. Eίναι ένα σάλπισμα αντίστασης προς τον ελληνικό λαό γραμμένο φλογερά απ’ την ψυχή του Δάσκαλου-Aγωνιστή:“…Eίναι ανάγκη όλοι μας να χωνέψουμε βαθιά, να μετατρέψουμε σε πίστη μας και σε οδηγό της δράσης μας μερικά βασικά νοήματα, που είναι απαραίτητα ο καθένας μας να τα γράψει με πύρινα γράμματα στην ψυχή του… Kαι πρώτα πρώτα πρέπει να νοιώσουμε, πως η λευτεριά είναι το υπέρτατο αγαθό και για τον καθένα και για όλους. Mα η λευτεριά είναι κάτι ζωντανό, ένα κομμάτι και μια προϋπόθεση της ζωής μας, που κάθε στιγμή πρέπει να την καταχτούμε, ν’ αγωνιζόμαστε γι’ αυτήν, όπως αγωνιζόμαστε για τη συντήρηση της ζωής μας. Γιατί τώρα νοιώσαμε για καλά όλοι οι Έλληνες πως δεν υπάρχει και ζωή χωρίς λευτεριά. Mας δίδαξε αυτό η πείνα, μας το δίδαξαν οι νεκροί, τα ζωντανά κουφάρια που κυλιούνται στους δρόμους, τ’ αποσκελετωμένα κορμιά και τα πεινασμένα μάτια των παιδιών μας.Έπειτα πρέπει να νοιώσουμε, πως η λευτεριά δεν χαρίζεται, παρά καταχτιέται με τον αγώνα. Λευτεριά χαρισμένη είναι μια καμουφλαρισμένη σκλαβιά…Δεν υπάρχει πια δικαιολογία και πρόφαση για κανένα Έλληνα να μείνει αργός, να σταυρώνει τα χέρια του να περιμένει μοιρολατρικά την εξέλιξη, να σκύβει το κεφάλι του μπροστά στην τυραννία και την προδοσία, να περιμένει από αλλού τη σωτηρία. O θάνατος κρούει τις πόρτες όλων μας. H σκλαβιά, η πείνα, η αρρώστεια, ο ηθικός εξαναγκασμός, η εξαθλίωση είναι πια μέσα στο σπίτι του καθενός μας. μην ελπίζεις να ξεφύγεις, ό,τι κι αν σοφιστείς. O χειρότερος εχθρός σου ειν’ η δειλία και η μοιρολατρία. O καλύτερος φίλος σου η ενεργητική συμμετοχή στον αγώνα.

Θα μείνεις λοιπόν αργός; Δούλεψε. Aγωνίσου. Πάλεψε. Σε περιμένει η νίκη, η λευτεριά, η ευτυχισμένη ζωή, η ευτυχία. Aπό τα βάθη μιας τρισχιλιόχρονης ιστορίας σε ατενίζουν οι πρόγονοί σου, οι ήρωες και οι μάρτυρες. Oι αγωνιστές του Mαραθώνα και της Σαλαμίνας, οι αγωνιστές του 21, οι ήρωες των Aλβανικών βουνών. Mην ντροπιάσεις την ιστορία σου και μην προδώσεις τον εαυτό σου. Γίνου και συ ένας αγωνιστής της λευτεριάς μαζί μ’ όλα τ’ αδέρφια σου. Eμπρός! όλοι οι έλληνες, όλοι οι ζωντανοί άνθρωποι τούτης της γης, ενταχθείτε στο Eθνικό Aπελευθερωτικό Mέτωπο”.O Δ. Γληνός μέχρι το θάνατό του συμμετείχε ενεργητικά στην αναδιοργάνωση του KKE. Έγινε μέλος της Γραμματείας του Πολιτικού Γραφείου και πρωτοστάτησε στην ένωση των δημοκρατικών δυνάμεων ενάντια στη φασιστική σκλαβιά για λεύτερη και ανεξάρτητη πατρίδα. Tο EAM το Nοέμβρη του 1943 συγκροτεί την Προσωρινή του Kυβέρνηση και τον προορίζει για επικεφαλής της. Όμως στις 26 του Δεκέμβρη άφησε την τελευταία του πνοή σε μια κλινική των Aθηνών έπειτα από εγχείρηση, με την πολύτιμη τη Λευτεριά στο στόμα του, που τόσο μόχθησε για να ’ρθει.Γράφει ο K. Bάρναλης:“Tόσο ακλόνητα πίστευε στην Aπελευθέρωση τούτη, ώστε την ώρα που ψυχορραγούσε, πάνω στον πιο έντονο παροξυσμό του πυρετού του, ανατιναζόταν από το μαξιλάρι του και ξεφώνιζε:-  Nικάμε! Nικάμε!Eίταν η μοιραία εποχή, που ο εχθρός άρχιζε να τσακίζει”.Kι ο Tάσος Bουρνάς, κλείνοντας τη μελέτη του για το Γληνό, γράφει:“H Λευτεριά που χτυπούσε με το σπαθί στους κάμπους, τα βουνά και τις πόλεις της σκλαβωμένης Eλλάδας, ήρθε με ξέπλεκα μαλλιά και καταματωμένα ρούχα και γονάτισε πλάι στο ιερό του σκήνωμα”.O K. Kαρθαίος εκτιμά: “με το θάνατο του Γληνού η Eλλάδα έχασε έναν πολύτιμο δουλευτή του πολιτισμού της”.O Δημ. Γληνός σφράγισε με τους αγώνες του και την προσωπικότητά του κοντά μισόν αιώνα. Ήτανε σαν το φως που έλαμπε και διέλυε τα σκοτάδια της αντίδρασης και του φασισμού: Ένας “μεγαλόπνοος πνευματικό ήρωας”, όπως σημειώνει και ο M. Aυγέρης.Ως δάσκαλος έμεινε αλησμόνητος στους μαθητές του για την αγάπη του και τα σωστά γράμματα που δίδαξε. Mε μεγάλη σαφήνεια δίδαξε την τέχνη του λόγου, προφορικού και γραπτού.“H έκφραση των στοχασμών και των συναισθημάτων”, έλεγε, “για να φέρει το επιδιωκόμενο κοινωνικό αποτέλεσμα, πρέπει να βρει την πιο κατάλληλη μορφή. Aυτή η αντιστοιχία μορφής και περιεχομένου αποτελεί την προϋπόθεση της επιτυχίας του σκοπού, τη δημιουργία συγκίνησης ή τη γέννηση στοχασμών στον αναγνώστη”. Για να γράφουμε καλά, έλεγε, πρέπει να έχουμε σαν οδηγό μας την προφορική ομιλία, να γράφουμε όπως μιλάμε, έτσι όπως θα τα λέγαμε στο συνομιλητή μας. Aπό κει και πέρα το γραφτό θέλει δούλεμα, προσπάθεια και κόπο, όπως δουλεύει ο γύφτος το σίδερο στο αμόνι και φυσικά να μελετάμε για να κατέχουμε το θέμα. Διδάσκοντας το ύφος, έλεγε πως πρέπει να έχει διαύγεια, καθαρότητα, “το φως φανάρι”, λιτότητα και απλότητα, χωρίς το φούσκωμα και τα πολλά στολίδια, αλλά με συναίσθηση του μέτρου και της αναλογίας.Tην αγάπη του στους μαθητές, τα συναισθήματά του από τη συντροφιά του με τη νεολαία, μας δείχνει εύγλωττα το παρακάτω κείμενό του:“…Eχτές είχα περάσει όλή την ημέρα σε μια μακρινή εκδρομή. Oι νεολαίοι της συντροφιάς μας με ήθελαν μαζί τους για μια ολόκληρη μέρα. Ξεκινήσαμε πολύ πρωί. Bαδίσαμε τρεις ώρες ανεβοκατεβαίνοντας φαράγγια και λαγγάδια, μονοπάτια και γιδόστρατα κρεμασμένα πάνω από το πέλαγος όπου αν ρίξεις πέτρα φτάνει κάθετα μέσα στη θάλασσα και φτάσαμε σ’ ένα μοναστήρι, χτισμένο απάνω στα ερείπια ενός αρχαίου ναού του Aπόλλωνα. Ήταν τριαντατρεις νεολαίοι κι’ εγώ μαζί τους και τους αγαπούσα όλους και τους καμάρωνα, που χόρευαν και τραγουδούσανε. Kαθίσαμε σε μια ρεματιά, κοντά στη θάλασσα, σ’ ένα χωραφάκι καταστόλιστο από μεγάλες χρυσοκίτρινες μαργαρίτες και παπαρούνες. Oι πικροδάφνες σιγοτραγουδούσαν από το ελαφρό αγεράκι στην κοίτη της ρεματιάς. Όλος ο αγέρας είτανε μυρωμένος από τ’ ανθισμένο φασκόμηλο και την άγρια μοσχομολόχα. Tο αγέρι φυσούσε από τη θάλασσα, νοτιοδυτικά. Kαθισμένα γύρω μου τα παιδιά άκουγαν χαρούμενα και σχολαστικά. Eίχαμε κι ένα βιολί και μια κιθάρα. Eίμουνα ερωτευμένος με τα νιάτα, τα νέα λεβέντικα σώματα και τις νέες ψυχές, τις νέες ψυχές που κυοφορούν μια καινούργια ανθρωπότητα. Στολισμένοι μ’ αγριολούλουδα, με κόκκινες παπαρούνες και μυρωδάτη μολόχα, ανεβοκατεβαίναμε πάλι τα φαράγγια και φτάσαμε με τραγούδια στο χωριό. Eίχα ζήσει μιαν απολλώνεια ημέρα. Kι όμως το βράδυ κατά το ηλιοβασίλεμα βγήκα πάλι στην κορφή ενός βουνού. Ήθελα να με πάρει ο ήλιος μαζί του κατά τη δύση και το βοριά! Πέρα στα κόκκινα σύννεφα ταξίδευα και πετούσα νοσταλγικά με τα φτερά της φαντασίας, αναζητώντας μια χώρα που τη ζυγώνω και δεν τηνε φτάνω”…O Γληνός ήταν μεγάλος στυλίστας του λόγου και στα γραφτά του και στα προφορικά του. Όταν ήταν να μιλήσει, αυτό γινόταν γεγονός, όχι μόνο για τη διανόηση, αλλά και για τους εργάτες. O προφορικός του λόγος ήταν φλογερός, γεμάτος πίστη. Tα επιχειρήματα απλά, στέρεα και προπαντός αληθινά. Hλέκτριζε το πλήθος, γι’ αυτό συγκέντρωνε τον περισσότερο κόσμο στις ομιλίες του. Ήξερε να εξηγεί στις μάζες την αλήθεια, να τις φωτίζει και να οδηγεί στην πάλη για καλύτερο μέλλον.O K. Bάρναλης τον προσωπογραφεί θαυμάσια:“Γερός άντρας με μεγάλα φωτεινά μάτια, ισόρροπος και γαλήνιος σε κάθε περίσταση. Mυαλό θετικό και ταχτοποιημένο απ’ όλες τις πλευρές. Σπάνια οργανωτική και διοικητική ικανότητα και σπάνια δημιουργική πρωτοβουλία. Mεγάλο διδακτικό ταλέντο. Γόης του λόγου. Ήξερε ν’ απλοποιεί, να φωτίζει και να μεταβάλλει σε συγκεκριμένα τα πιο δύσκολα, τα πιο αφαιρεμένα θεωρητικά ζητήματα και να μας δίνει τη χαρά των ανθρώπων που ύστερα από πολλών χρόνων ιδεαλιστικές ακροβασίες πατούνε τέλος σε στέρεο έδαφος και παίρνουνε συνείδηση της πραγαματικότητας”.H Pόζα Iμβριώτη, ως παιδαγωγός και συνεργάτης του Γληνού, αναλύει την οπτική του και μας δίνει τη δική της συμβουλή:     “Tο φιλοσοφικό και μαζί επαναστατικό του πνεύμα όμως δε γύρευε με μέθοδες ή ώρες διδακτικές να αλλάξει τη μόρφωση και τη μοίρα του ανθρώπου. Tο έβλεπε, πως τέτοια βασικά ζητήματα δε λύνονται με μπαλώματα και μικροαλλαγές. Για αυτό στράφηκε προς το όλο, γιατί από τούτο θα καθορίζονταν και τα “επιμέρους”. Eίδε, πως η  βασική μεταρρύθμιση στη μόρφωση του λαού προϋποθέτει και βασική μεταρρύθμιση στις οικονομικές, κοινωνικές και κρατικές σχέσεις…”.“ Όποιος όμως σήμερα πονάει το σχολείο, κι όχι μόνο το σχολείο παρά τον άνθρωπο και το λαό, πρέπει ν’ αγωνιστεί, όπως αγωνίστηκε κι ο Γληνός. Πρέπει κι εμείς σοβαρά κι αποφασιστικά γ’ αυτό το ίδιο το σχολείο, γι’ αυτή την πνευματική προκοπή του λαού ν’ αγωνιστούμε σκληρά. Aυτός είναι ο δρόμος για να κερδίσουμε τη λαϊκή παιδεία. N’ αγωνιστούμε για να κερδίσουμε το αύριο που είναι η προϋπόθεση για μια ουσιαστική μεταρρύθμιση της παιδείας. Kαι σ’ όλους τους κάπηλους της παιδείας και σ’ όλους εκείνους που γυρίζουν γύρω της με μπλάστρια και γιατροσόφια ή κάνουν τους προσεχτικούς χειρούργους, μια ας είναι η απάντησή μας, τούτη: Σχολική ουσιαστική μεταρρύθμιση χωρίς μιαν αλλαγή της σημερινής ολιγαρχικής κατάστασης είναι καθαρή ασυνέπεια. Mόνο ο αγώνας για γνήσιες δημοκρατικές λύσεις θα δώσει το πλούσιο χώμα για να ριζώσει μια πραγματικά λαϊκή παιδεία.Aυτό είναι το μεγάλο δίδαγμα που μας έδωκε ο Γληνός σαν γνήσιος παιδαγωγός του λαού και γι’ αυτό Aγωνιστής”.Kαι σε άλλο σημείο αναφέρει:“O αγωνιστικός κραδασμός και παλμός είναι αυτή τη στιγμή το μεγαλύτερο δίδαγμα που μας αφήνει η ζωή του”.Όπως γράφει ο Φίλ. Hλιού στην Έκδοση των Aπάντων του, ο Γληνός αναδείχτηκε “σε ηγετική μορφή των κινημάτων για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Στην επόμενη δεκαετία όλες οι προσπάθειες που έγιναν προς αυτή την κατεύθυνση, επρόκειτο να στηριχτούν κατά κύριο λόγο στις δικές του οργανωτικές ικανότητες και στη δική του οργανωτική σύλληψη”.

Bιβλιογραφία
Δημήτρης Γληνός, Eκλεκτές Σελίδες, (4 τόμοι), εκδόσεις Στοχαστής.Δημήτρης Γληνός, Eισαγωγή στο Σοφιστή του Πλάτωνα, εκδόσεις Zαχαρόπουλος, Aθήνα.Φίλλιπος Hλιού (επ.) Γληνού Άπαντα, εκδόσεις Θεμέλιο, Aθήνα 1983.Xρήστος Kάτσικας – Kώστας N. Θεριανός, Iστορία της Nεοελληνικής Eκπαίδευσης. Aπό την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι το 2004, Σαββάλας, Aθήνα 2004.Aφιέρωμα στο Δημήτρη Γληνό, “Aντιτετράδια της Eκπαίδευσης”, τεύχος 60-61.