ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΗ ΤΟΥ ‘44

Όταν οι μέρες θα γλεντάν κι οι νύχτες θα χορεύουν
και τη χαρά θα τη μετράν μ’ ολόγιομο φεγγάρι,
τότε να ζεις, αγάπη μου, θυμήσου με κι εμένα
θυμήσου αν ήμουν όμορφος, αν ήμουν παλικάρι
τραγουδιστής και χορευτής και πρώτος στους αγώνες
θυμήσου με αν δεν έγραψα με αίμα τ’ όνομά μου
σε βράχους, σε καστρόπορτες, σε δρόμους σε πλατείες
σε φαντασίες κοριτσιών, σε στόματα αντρειωμένων.

Β. Ρώτας

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΩΤΑΣ

Στο ποίημα του Βασίλη Ρώτα, διαγράφεται η μέθη των ποιητών της εποχής, της πρώτης λεγόμενης μεταπολεμικής γενιάς, που έγραψαν όπως έζησαν – εκείνες τις γεμάτες προσδοκία κι αναμετρήσεις μέρες της Αντίστασης. Τόσο στην ποίηση όσο και στην πεζογραφία των αντιστασιακών λογοτεχνών, αποτυπώνονται οι ταξικές και πολιτικές αντιθέσεις, η τραγικότητα κι ο ηρωικός τόνος του αγώνα, ο πολιτικός ριζοσπαστισμός, το όραμα ενός λεύτερου, δίκαιου κόσμου. Μπορούμε να μιλήσουμε για θεματική ενότητα κι ενιαία ποιητική φωνή, που επιβάλλεται από την ίδια τη φυσιογνωμία της Αντίστασης και τη συνειδητή στράτευση.

Το σύνθημα για την έναρξη της πνευματικής αντίστασης, δίνουν δυο ποιητές: Ο Άγγελος Σικελιανός κι ο Κώστας Βάρναλης. Ο Κωνσταντίνος Δημαράς σε επιφυλλίδα στην εφημερίδα ‘Ελεύθερο Βήμα’ της 31ης Μαΐου του 1941 γράφει: “Οφείλουν να συνειδητοποιήσουν οι πνευματικοί άνθρωποι ότι δεν ανήκουν στον εαυτό τους, αλλά σε μια ολότητα”. […] Στο παράνομο έντυπο, τους ‘Πρωτοπόρους’, που κυκλοφορεί από τον Αύγουστο του ’43 ως το τέλος του χρόνου, ο Μάρκος Αυγέρης στηλιτεύει τις τάσεις φυγής στη λογοτεχνία, υπογραμμίζοντας ότι «‘οι Πρωτοπόροι’ θα δράσουν με την αισθητική θεωρία ‘της Τέχνης για τη Ζωή”. “Όλες οι μορφές είναι δεχτές”, δηλώνει, “μόνο το περιεχόμενο ενδιαφέρει”. Και θυμίζει στους λογοτέχνες πως “κάνουν τέχνη κι όχι δημοσιογραφία”. Μόνη προϋπόθεση, να διαπνέονται τα έργα από ένα αίσθημα ελευθερίας· όχι κήρυγμα ελευθερίας: “Κανένα κήρυγμα δεν είναι τέχνη», τονίζεται. Η εφημερίδα ‘Πρωία’, με πρωτοπόρους τους Κώστα Βάρναλη και Νίκο Καρβούνη, γίνεται βήμα αντίστασης δεκάδων λογοτεχνών κ’ πανεπιστημιακών. Στις κινητοποιήσεις των καλλιτεχνών και λογοτεχνών για το δυνάμωμα του Αγώνα πρωτοστατούν οι ‘κόκκινοι’ λογοτέχνες: Ο Μενέλαος Λουντέμης, που γράφει φλογερά ποιήματα κι αντιστασιακά κείμενα σε κάθε πρόσφορο βήμα, ο Μάρκος Αυγέρης που τίθεται επικεφαλής του ΕΑΜ λογοτεχνών, ο Βασίλης Ρώτας, από τους θεμελιωτές της πολιτιστικής δραστηριότητας της ΕΠΟΝ και του Θεάτρου του Βουνού, ο Δημήτρης Χατζής, που πρωτοστατεί στη λειτουργία του παράνομου τυπογραφείου του ΕΑΜ στην Καλλιθέα, αρθρογραφεί και διορθώνει άρθρα σε εφημερίδες όπως η Ελεύθερη Ελλάδα και ο Απελευθερωτής• αρθρογραφεί ακόμα στον παράνομο Ριζοσπάστη, και συμμετέχει στο δυναμικό του τυπογραφείου του βουνού. Στο σάλπισμα της Αντίστασης θ’ αποκριθεί κι ο Νίκος Καββαδίας. Αφιερωμένο στη Μέλπω Αξιώτη το ομότιτλο ποίημα: ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Στο παιδικό μας βλέμμα πνίγονται οι στεριές. Πρώτη σου αγάπη τα λιμάνια σβυούν κι’ εκείνα.
Θάλασσα τρώει το βράχο απ’ όλες τις μεριές. Μάτια λοξά και τ’ αγαπάς: Κόκκινη Κίνα. Γιομάτα παν τα Ιταλικά στην Ερυθρά. Πουλιά σε αντικατοπτρισμό – Μαύρη Μανία.
Δόρατα μέσα στη νυχτιά παίζουν νωθρά. Λάμπει αρραβώνα στο δεξί σου: Αβυσσηνία. Σε κρεμεζί, Νύφη λεβέντρα Ιβηρική. Ανάβουνε του Barriochino τα φανάρια.
Σπανιόλοι μου θαλασσοβάτες και Γραικοί. Γκρέκο και Λόρκα – Ισπανία και Πασσιονάρια. Κύμα θανάτου ξαπολιούνται οι Γερμανοί. Τ’ άρματα ζώνεσαι μ’ αρχαία κραυγή πολέμου.
Κυνήγι παίζουνε μαχαίρι και σκοινί, οι κρεμασμένοι στα δεντρά, μπαίγνιο του ανέμου. Κι απέ Δεκέμβρη στην Αθήνα και φωτιά. Τούτο της γης το θαλασσόδαρτο αγκωνάρι, λικνίζει κάτου από το Δρυ και την Ιτιά, το Διάκο, τον Κολοκοτρώνη και τον Άρη.

Νίκος Καββαδίας

Νίκος Καββαδίας

Σημαντικό ρόλο στην πολιτική και πολιτιστική αφύπνιση του λαού σ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου θα παίξει το περιοδικό/όργανο της ΕΠΟΝ Νέα Γενιά, το οποίο μετά την απελευθέρωση και συγκεκριμένα από τον Οκτώβρη του 1944 μέχρι και το τελευταίο τεύχος, τον Οκτώβρη του 1947, κυκλοφορεί νόμιμα, έχοντας διασφαλίσει ένα ευρύτατο δίκτυο εθελοντών συνεργατών από επιστήμονες, καθηγητές πανεπιστημίου, ποιητές, πεζογράφους, παιδαγωγούς και πολιτικά στελέχη του ΕΑΜ μεταξύ των οποίων οι Μενέλαος Λουντέμης, Γιάννης Κορδάτος, Νίκος Κιτσίκης, Πέτρος Κόκκαλης, Κώστας Βάρναλης, Μάρκος Αυγέρης, Δημήτρης Φωτιάδης, Δημήτρης Ψαθάς, Έλλη Αλεξίου, Ασημάκης Γιαλαμάς, Θέμος Κορνάρος, Νικηφόρος Βρεττάκος, Βασίλης Ρώτας, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Νίκος Καββαδίας, Μιχάλης Παπαμαύρος, Θρασύβουλος Σταύρου, Γιώργος Κοτζιούλας, Γιώργης Λαμπρινός, Γιάννης Ρίτσος, Κώστας Θέος, Ν. Μαραγκουδάκης, Ρίτα Μπούμη–Παππά, Αντώνης Βρατσάνος, Παύλος Κριναίος, Κώστας Μαρίνης, Νότης Περγιάλης, Γ. Ελευθεριάδης κ.ά.

Δεκάδες επονίτες κι επονίτισσες με καλλιτεχνικές ανησυχίες, ενισχύουν τις δραστηριότητες της εαμικής Αντίστασης από ποικίλα βήματα• το Δεκέμβρη του ’44, οι περισσότεροι θα βρεθούν στην πρώτη γραμμή του πυρός. Ο μικρασιατικής καταγωγής επονίτης Δημήτρης Χριστοδούλου, ο μετέπειτα στιχουργός της “Πολιτείας Α’, θα πάρει μέρος στις μάχες της Αθήνας, θα συλληφθεί από τους Βρετανούς και θ’ ακολουθήσει το καραβάνι των αιχμαλώτων για την Ελ Ντάμπα. “Ο μεγάλος δρόμος αρχίζει με την Αντίσταση… Για τον καλλιτέχνη έμπαινε το ερώτημα “τί είναι όλο αυτό που συμβαίνει, γιατί αυτό το κακό…”, θα γράψει αργότερα. Στην Ελ Ντάμπα θα βρεθεί μαζί με τον πατέρα του κι ο γεννημένος στο Λένινγκραντ Άρης Αλεξάνδρου, που λίγο νωρίτερα είχε μεταφράσει στα ελληνικά τον ύμνο της Κομσομόλ. Στην πρώτη γραμμή των μαχών της Αθήνας θα βρεθεί κι ο μαχητής της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ Μιχάλης Κατσαρός, για να δει στα 1945, ως μέλος πια του ΚΚΕ, να δημοσιεύεται ένα από τα πιο φλογισμένα ποιήματά του: “Σήμερα έγινα σύντροφος”. Μεταξύ των συλληφθέντων του Δεκέμβρη κι ένας από τους μεγαλύτερους σε ηλικία πεζογράφους της Αντίστασης (γενιά του ’30), ο Ασημάκης Πανσέληνος. Θα δραπετεύσει από το Χασάνι, και θα συνεργαστεί στα 1945 με τα Ελεύθερα Γράμματα, εβδομαδιαίο 16σέλιδο φιλολογικό περιοδικό που ιδρύεται με πρωτοβουλία του Σμυρναίικης καταγωγής λογοτέχνη Δημήτρη Φωτιάδη, ο οποίος θ’ αναλάβει και το ρόλο του διευθυντή ως τα 1948. Τα Ελεύθερα Γράμματα θ’ αποτελέσουν σημαντικό πεδίο έκφρασης των πνευματικών ανθρώπων της εποχής, και το καλοκαίρι του 1945, θα δημοσιεύσουν το ιστορικό κείμενο διαμαρτυρίας της συντριπτικής πλειοψηφίας των διανοουμένων, κατά των σκοταδιστικών αντιδραστικών επιθέσεων σε βιβλιοπωλεία, εφημερίδες και θέατρα.

Ως επονίτης θα συμμετάσχει στις πολιτιστικές δραστηριότητες που διοργανώνονται το Δεκέμβρη του ’44 κι ο Τάσος Λειβαδίτης• σύσσωμη άλλωστε η πνευματική πρωτοπορία του τόπου στοιχίζεται με το λαό στους δρόμους της Αθήνας. “Όποιος έζησε στις 3 του Δεκέμβρη, στις 4 μπορούσε να πεθάνει”, ειπώθηκε. Ο Δεκέμβρης του ’44 μ’ όλες τις επαγωγικές σημάνσεις του, επηρεάζει βαθιά την προοδευτική διανόηση, σημαδεύοντας το έργο των σημαντικότερων πεζογράφων και ποιητών της περιόδου: ‘Ο μεγάλος Δεκέμβρης’ του Μενέλαου Λουντέμη. ‘Αθήνα 1944-45’ (χρονικό), και ‘Εικοστός αιώνας’ (μυθιστόρημα) της Μέλπως Αξιώτη. ‘Η φωτιά’ του Δημήτρη Χατζή. ‘Δεκέμβρης’ του Τάσου Λειβαδίτη. ‘Το αγρίμι’ του Νικηφόρου Βρεττάκου. ‘Στο οδόφραγμα’ του Γιάννη Δάλλα. ‘Αθήνα – Δεκέμβρης ‘44’ της Ρίτας Μπούμη-Παπά: ‘Αθήνα–Δεκέμβρης ‘44’

Είναι η Αθήνα άρρωστη βαριά
Πριν λίγες ώρες πέταξε τον κεφαλόδεσμό της
Και με σαράντα πυρετό βάρεσε τα ταμπούρλα της εξέγερση
Στις πλατείες και στους εφτάψυχους γυμνούς συνοικισμούς της.
Αναμαλλιάρα ξέστηθη σαν τ’ άγαλμα της τρέλας
Φορώντας τη λευτεριά από πάνω ως κάτω
Και την τρομερή σπάθα της αποκάλυψης
Βαδίζει μες στου ιστορικού Δεκέμβρη την ομίχλη
Που σκίζουν τα μυδράλια κι οι μπόμπες

Ρίτα Μπούμη-Παπά

Ρίτα Μπούμη-Παπά

Απόσπασμα από το ‘Μεγάλο Δεκέμβρη’ του Μενέλαου Λουντέμη: «Η Αθήνα, η πρωτεύουσα της Αντίστασης των αόπλων, ήταν να την κλαις. Η πείνα θέριζε, η Πέμπτη φάλαγγα θέριζε, (ο Χίτλερ αρκετόν σπόρον έσπειρε). Τ’ αλητάσκερα του Ράλλη ˝εκ λόγων υψηλής συμμαχικής πολιτικής˝ κυκλοφορούσαν με πολιτική περιβολή τώρα. Η στέγη, η τροφή, τα χαρτζιλίκι και η ασφάλειά τους ήταν εμπιστευμένα σε υψηλά χέρια. Ο Αθηναϊκός λαός, που έδωσε, μόνο αυτός, δώδεκα χιλιάδες κορμιά στον Σιμάνα, έπρεπε να εξακολουθεί να δίνει. Η διπλωματική όχεντρα της Αγγλικής Πρεσβείας φρονούσε ότι οι λαοί πρέπει να την πληρώσουν ακριβά την ελευθερία τους, ακριβότερα κι απ’ τη σκλαβιά».

ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΛΟΥΝΤΕΜΗΣ

Κλείνουμε το αφιέρωμά μας μ’ ένα ακόμα ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου για το Δεκέμβρη του ’44: ‘Ο αιώνιος Δεκέμβρης’

Εμείς είμαστε ένα στροβίλισμα φωτιάς

Μια αστραπή δεμένη σε πανύψηλο κοντάρι. Πορευόμαστε

Μέσα στη σκοτεινιά του αιώνα μας. Εμείς
Είμαστε οι σπίθες της πιο αθώας, της πιο βαθιάς, της πιο μεγάλης επανάστασης.

Νικηφόρος Βρεττάκος

Νικηφόρος Βρεττάκος

 

Θέμις Αμάλλου