Εκεί όπου οι άνθρωποι ανεβαίνουν προς το φως

Ο Δημήτρης Γληνός τη Σοβιετική Ένωση *

γράφει ο Γιώργος Βασιλείου**

Οι κοινωνικοί, πολιτικοί και οικονομικοί μετασχηματισμοί στην ΕΣΣΔ κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου προσέλκυσαν το ενδιαφέρον τόσο της διεθνούς κοινής γνώμης στην Ευρώπη και τη Βόρειο Αμερική, όσο και σε άλλα μέρη του κόσμου. Δημοσιογραφικές αποστολές, επισκέψεις αντιπροσωπειών κομμουνιστικών κομμάτων και εργατικών συνδικάτων, επιστημόνων, αλλά και κυβερνητικών αξιωματούχων, πραγματοποιούνταν συνεχώς.

Από την Ελλάδα ξεχωρίζουν τα ταξίδια του Νίκου Καζαντζάκη, του Κώστα Βάρναλη και του Δημήτρη Γληνού. Ο μεν πρώτος θα επισκεφτεί τη χώρα των Σοβιέτ ως κυβερνητικός αξιωματούχος, συνεργάτης εφημερίδων και προσκεκλημένος της σοβιετικής κυβέρνησης, οι δε τελευταίοι ως συμμετέχοντες στο Διεθνές Συνέδριο Συγγραφέων που διοργάνωσε η Ένωση Σοβιετικών Συγγραφέων το 1934. Ο Γληνός θα παραμείνει για δύο μήνες στην ΕΣΣΔ. Η εφημερίδα «Νέος Κόσμος» θα δημοσιεύσει τις εντυπώσεις του σε 84 συνέχειες.

Το ιστορικό πλαίσιο

Βρισκόμαστε λίγα μόλις χρόνια μετά το Κραχ του 1929 και τη Μεγάλη Ύφεση που συντάραξε τον Δυτικό Κόσμο. Μέσα σε λιγότερο από δύο δεκαετίες οι Έλληνες στον Μεσοπόλεμο πέρασαν από τη βασιλεία στη δημοκρατία και πάλι πίσω. Στις δύο μορφές πολιτεύματος αντιστοιχούσαν δύο συντάγματα που παραβιάσθηκαν από τρεις δικτατορίες, ενώ εκδηλώθηκαν εννέα στρατιωτικά πραξικοπήματα, άλλα δεν πρόλαβαν να εκραγούν, ενώ οι παρασκηνιακές πιέσεις των στρατιωτικών φατριών στην πολιτική εξουσία ήταν μόνιμες. Οι δε ψηφοφόροι κλήθηκαν επτά φορές σε βουλευτικές εκλογές και μία φορά σε γερουσιαστικές. Περίπου είκοσι κυβερνήσεις ανέλαβαν τη διαχείριση των κοινών, ύστερα από εκλογές ή στρατιωτικά πραξικοπήματα 1.

Η αστάθεια σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής ήταν ολοφάνερη. Στο ίδιο πλαίσιο, «εάν η μεγάλη τομή της πρώτης περιόδου του 20ου αιώνα υπήρξε η εμφάνιση, το 1918, του πρώτου ταξικού κόμματος, του ΣΕΚΕ, το οποίο αποτέλεσε τη μήτρα από την οποία βγήκε η μακρά σειρά των ελληνικών κομμουνιστικών και αριστερών κομμάτων του 20ου αιώνα, την ίδια εποχή διαμορφώθηκαν επίσης οι δύο μεγάλες πολιτικές παρατάξεις που ηγεμόνευε η αστική τάξη. Πυρήνας ή μίας ήταν το Κόμμα των Φιλελευθέρων» 2.

Η πόλωση κυριάρχησε

Πόλωση «πρώτα πρώτα οικονομική που είχε τις ρίζες της στις συνέπειες των πολέμων και της Καταστροφής και έπειτα δεν θεραπεύτηκε αλλά παγιώθηκε, μολονότι επικράτησε η ιδέα της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία, που προπαγάνδιζαν επίμονα οι σοσιαλιστές». «Από τις αρχές της δεκαετίας του ’30, το ψυχικό κλίμα μεταστρεφόταν Η Κρίση όξυνε τις κοινωνικές συγκρούσεις και το κράτος παρά τη σχετικά γρήγορη οικονομική ανάκαμψη ως αποτέλεσμα και των προστατευτικών για τη βιομηχανία μέτρων ακολουθούσε το δρόμο της καταστολής»3.

Η μεταστροφή του Γληνού

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο συγκροτήθηκε ο Δημήτρης Γληνός ως διανοούμενος και σταδιακά μεταστράφηκε στις κομμουνιστικές ιδέες. Τότε σε μεγάλο κομμάτι των διανοούμενων σε Ελλάδα και Δυτικό Κόσμο επικρατούσε προβληματισμός για τον μετασχηματισμό που συντελούνταν στη Σοβιετική Ένωση. Ο Έλληνας στοχαστής αποτέλεσε κομμάτι μίας ευρύτερης τάσης διεθνώς, με σημαντικό κομμάτι τής διανόησης να στρέφεται προς τη χώρα των Σοβιέτ, με φόντο την παγκόσμια οικονομική Κρίση.

Το 1926 υπήρξε καθοριστική χρονιά για τον Δημήτρη Γληνό. Εκτιμά πως η δυνατότητα προώθησης μιας ουσιαστικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης μέσω των κρατικών μηχανισμών ήταν μηδαμινή και απομακρύνεται από τα δημόσια αξιώματα. Τότε ξεκίνησε την έκδοση του περιοδικού «Αναγέννηση», ενώ στη συνέχεια θα πρωταγωνιστήσει στη διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου (Μάρτιος 1927). «Καθώς η πεποίθησή του ότι τα εκσυγχρονιστικά -με τη φόρτιση που εκείνος απέδιδε στον όρο- αποθέματα του βενιζελισμού είχαν εξαντληθεί, τον ωθούσε στην οριστική διάρρηξη των δεσμών του με το βενιζελικό στρατόπεδο ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’20, έβρισκε πως μόνο ο κομμουνισμός μπορούσε να ενσαρκώσει το όραμα της κοινωνικής χειραφέτησης»4. Σταδιακά θα προσεγγίσει και το ΚΚΕ, αν και οι σχέσεις τους θα περάσουν από διάφορες φάσεις.

Υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης ο Δημήτρης Γληνός τάσσεται το 1928, επηρεαζόμενος και από τη γνωριμία του με τον Καζαντζάκη. Στις 11/1/1928 θα διοργανωθεί στο θέατρο «Αλάμπρα» η δημόσια ομιλία δύο διανοουμένων, του Νίκου Καζαντζάκη και του Ελληνορουμάνου Παναΐτ Ιστράτι, για τις θετικές εντυπώσεις τους από την επίσκεψή τους στη χώρα των Σοβιέτ. Η εκδήλωση διεξάγεται υπό τη σκέπη του Εκπαιδευτικού Ομίλου, ενώ διοργανωτής θα είναι ο ίδιος ο Γληνός, που θα δικαστεί για αυτή την πράξη. Τελικά θα αθωωθεί, με το δικαστήριο να αποδέχεται τον ισχυρισμό του πως η ομιλία ήταν ενημερωτική και προάσπιζε την ελευθερία του λόγου.

Ο Δημήτρης Γληνός «δεν απέρριπτε το σύνολο των παραδοχών της φιλελεύθερης νεωτερικότητας. Εκπροσωπώντας στρώματα τα οποία διεκδικούσαν την ουσιαστική συμμετοχή τους στην εν λόγω θέσμιση, αναγνώριζε ότι οι φορείς της είχαν προδώσει τους ριζοσπαστικούς στόχους και προσανατολισμούς τους, ενώ παράλληλα, ό,τι διατηρούσαν από αυτή, δεν αποσκοπούσε πουθενά αλλού παρά στον φενακισμό των μαζών οι οποίες εμφανίζονταν στο ιστορικό προσκήνιο. Θεωρούσε ότι τα -υπαρκτά- θετικά της φιλελεύθερης θέσμισης τα διατηρούσε, αλλά και επρόκειτο να τα επεκτείνει ο κληρονόμος του αστικού πολιτισμού, το προλεταριάτο» 5 .

Η αναζήτηση «σωτηρίας» (Salvation Abroad)

Μία από τις βασικές έννοιες της κοινωνιολογίας των διανοούμενων είναι ο όρος «salvation abroad» (η αναζήτηση σωτηρίας έξω από τη χώρα). Η καταπίεση, η αδυναμία έκφρασης και ο αποκλεισμός των διανοούμενων από τη διακυβέρνηση στη χώρα τους, τούς οδηγούν στην αναζήτηση της «σωτηρίας» ή ακόμα και εκείνης της κοινωνίας όπου θα μπορούσαν να πραγματώσουν τις προσδοκίες τους. Σε αυτό το πλαίσιο τοποθετεί τους διανοούμενους του Μεσοπολέμου, το θαυμασμό και τη στήριξή τους στη Σοβιετική Ένωση. Αυτό πράττει και ο Γληνός: «Οργάνωση της παραγωγής σε όλους τους κλάδους απάνω σε βάση κολλεκτιβιστική, ξαναθεμελίωμα και ξαναχτίσιμο όλης της ζωής, αλλαγή ριζική της κοινωνικής σύνθεσης, αδιάκοπο γκρέμισμα των παλιών ρυθμών, ξαναχύσιμο των ανθρώπων μαζί με τους θεσμούς, δημιουργία νέων ανθρώπων. Η πιο βαθιά, η πιο οργανική επανάσταση, που έγινε στην ιστορία» 6.

Η εποχή της Μεγάλης Ύφεσης αποτέλεσε ένα γεγονός τραυματικό «που σημάδεψε τους διανοούμενους του ’30. Δεν αντέδρασαν όλοι με τον ίδιο τρόπο, αλλά το σοκ ήταν γενικό» 7. «Αλλά στον ορίζοντα, σε μία χώρα που λίγοι είχαν προσέξει προηγουμένως στα σοβαρά και από τους οποίους οι περισσότεροι την είχαν κοιτάξει με μία μίξη διασκέδασης και περιφρόνησης -στη Σοβιετική Ένωση- έμοιαζε να υπάρχει κυριαρχία» 8. Ο Γληνός συνομιλεί μαζί τους μέσα από το έργο του: «Βαθύτερη επίδραση απάνω στη λογοτεχνία είχε η κρίση η οικονομική και ο φασισμός. Γιατί αρχίζει η διάσπαση μέσα στους λογοτέχνες που υπηρετούσαν ως τώρα με την τέχνη τους την αστική την τάξη. Τυπικό παράδειγμα στην Αμερική ο Ντράϊζερ και στη Γαλλία ο Αντρέ Ζιντ. Ένας μεγάλος συγγραφέας σαν τον Ζιντ, ένα άντρας, που φέρνει μέσα του όλο τον πολιτισμό της Δύσης και τη Γαλλική πνευματική παράδοση, δηλώνει, πως η εξέλιξη της Σοβιετικής Ένωσης τον έπεισαν, ότι είνε αναγκαίο και επιθυμητό να εξυψωθεί ο καπιταλισμός και πως είνε υπέρτατο χρέος του κάθε τίμιου ανθρώπου να υποστηρίξει με όλη τη δύναμή του το σοσιαλισμό και τη Σοβιετική Ένωση» 9 .

Μια χώρα όπου ο διανοούμενος δεν θα ήταν στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής, αλλά στο επίκεντρο, «δημόσιος διανοητής» (public intellectual) που παρεμβαίνει ενεργά καθορίζοντας τις αποφάσεις κοινωνικών ομάδων και κρατικών θεσμών. Το ίδιο το συνέδριο που διοργάνωσε η Ένωση Σοβιετικών Συγγραφέων θα αποτελέσει για τον Γληνό δείγμα της σημαντικής θέσης της διανόησης στη Σοβιετική Ρωσία. «Οι δρόμοι έχουν γεμίσει με κόκκινες πλατειές λουρίδες πάννινες στα χτίρια, στις σκαλωσιές, στους δρόμους, στις πλατείες. Επιγραφές μεγάλες παντού. “Χαίρετε συγγραφείς της Σοβιετικής Ένωσης”». «Οι εφημερίδες όλων των γλωσσών, που κυκλοφορούν στη Σοβιετική Ένωση είνε γεμάτες από άρθρα, εικόνες, πληροφορίες, χαιρετισμούς, συνεντεύξεις για το συνέδριο. Πολιτικοί, ακαδημαϊκοί, καλλιτέχνες, μηχανικοί, συνδικάτα εργατικά, εργοστάσια, λέσχες εργατικές, κύκλοι λογοτεχνικοί, εργατικοί, δημοσιεύουν γνώμες, προτροπές, ψηφίσματα σχετικά με το συνέδριο» 10.

Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει παράλληλα η απήχηση του έργου των λογοτεχνών: «Οι εργάτες είταν ενήμεροι, διαβασμένοι. Έβλεπε κανένας, πως η λογοτεχνία είχε γίνει ένα κομμάτι από τη ζωή τους, μια ανάγκη ζωτική σαν την τροφή» 11. Για τον Γληνό «η Σημερινή Ρωσσία» αποτελεί τον κατεξοχήν τόπο όπου οι «άνθρωποι ανεβαίνουν προς το φως» 12 . Και μαζί με αυτούς ο συγγραφέας, ο πνευματικός άνθρωπος, ο διανοούμενος βρίσκει νόημα στον σκοπό του, αντίκρισμα στο έργο του. «Στα τελευταία δεκαπέντε χρόνια πουλήθηκαν στη Σοβιετική Ένωση πέντε δισεκατομμύρια βιβλία» 13, θα πει ο διευθυντής του κρατικού εκδοτικού οίκου για τη λογοτεχνία. «Τώρα η τέχνη έγινε μια ζωντανή κοινωνική λειτουργία, έγινε μια ανάγκη της ολότητας. Ο τεχνίτης βρίσκεται σε άμεση επαφή με όλο το πλήθος. Και το πλήθος πάει προς τον τεχνίτη. Τον αγαπά, τον τιμά, τον εμπνέει, τον καθοδηγεί, τον ελέγχει. Άλλαξε ο Μαικήνας φίλε μου. Δεν είνε πια ένας, δεν είνε λίγοι, είνε όλο το προλεταριάτο, όλος ο εργαζόμενος λαός» 14, αναφωνεί ο Γληνός.

«Ο Σοβιετικός Πολιτισμός»

Θεμελιώδεις μετασχηματισμοί συντελούνται όμως και στην οικονομία: «Τη στιγμή που οι άλλοι με τη σειρά όλοι τους μπαίνουν στην ακαταμάχητη ρουφήχτρα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και κλείνουν τις φάμπρικές τους και πετάν τους εργάτες στους δρόμους κατά εκατομμύρια και δεν ξέρουν τι να κάνουν τα απούλητα προϊόντα τους, εκεί, ανεργία δεν υπάρχει, δεν έχουν εργάτες αρκετούς για τις φάμπρικες, που ανοίγουνε κάθε μέρα. Εκεί συντελούνται έργα γιγάντια, φράγματα ποταμών, ηλεχτροδυναμικές εγκαταστάσεις, ανοίγονται νέα λεκανοπέδια με κάρβουνα, νέα βουνά με σιδηρομετάλλευμα, νέες υπόγειες λίμνες από πετρέλαιο. Άνοιξε τους κόλπους της η γη, η σκεπασμένη με τους πάγους και χύνει τα αγαθά της στον νέο άνθρωπο, τον ελεύτερο προλετάριο που τη δουλεύει με τόση αγάπη» 15.

«Στο εξωτερικό οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου είδαν μπροστά στα μάτια τους να υψώνεται σα λαμπρό και παρήγορο αστέρι μέσα στα φοβερά σκοτάδια της παγκόσμιας κρίσης κατόρθωμα του απολυτρωμένου προλεταριάτου της πρώτης σοσιαλιστικής χώρας του κόσμου» 16, θα γράψει ο Γληνός. Ο «Σοβιετικός Πολιτισμός» συνιστά για τον Έλληνα στοχαστή ένα νέο παράδειγμα, μία άλλη κοινωνία. Όλα αποτελούν μια διαφορετική κοινωνική οργάνωση, νέο τρόπο σκέψης και ζωής με σύνθημα «ολοένα ψηλότερα!», όπου «τη δράση την έχουν στα χέρια τους οι νέοι» 18. Αυτός ο νέος πολιτισμός προσέλκυσε τους διανοούμενους του Δυτικού Κόσμου. Άλλωστε, «η πίστη στη δυνατότητα προοδευτικής μεταρρύθμισης του πραγματικού στη βάση επιστημονικών απαιτήσεων, συνόδευε τον Γληνό ήδη από την ένταξή του στη σοσιαλδημοκρατική πτέρυγα του βενιζελικού στρατοπέδου» 19.

Γράφει ο ίδιος: «Αφού ο κύριος σκοπός της ρούσικης επανάστασης είνε να δημιουργήσει μια κοινωνία χωρίς τάξεις και να καταργήσει την εκμετάλλεψη του ανθρώπου από τον άνθρωπο, η επανάσταση αυτή πετυχαίνει, αν ο άξονας της αντιθετικής αυτής κίνησης πηγαίνει προς την πραγμάτωση του σκοπού. Δεν πετυχαίνει, αν η αντιθετική αυτή εξέλιξη δεν έχει κεντρικό άξονα ή ο κεντρικός της άξονας δεν πάει στην κατάργηση των κοινωνικών τάξεων και της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, ή καταργεί τις παλιές και δημιουργεί νέες κοινωνικές τάξεις» 20. Ολόκληρη η προσπάθεια οικοδόμησης της νέας κοινωνίας γίνεται με σχέδιο. «Το κόμμα που οδηγεί το προλεταριάτο στον νικηφόρο δρόμο του χρόνο με το χρόνο προετοίμαζε το σχέδιο για τη δουλειά της ερχόμενης χρονιάς. Το κρατικοποιημένο μέρος της οικονομίας βάδιζε απάνω σε προκαθορισμένα σχέδια. Ιδρύθηκε ειδική κρατική υπηρεσία για τα σχέδια αυτά, το “Γκόσπλαν”» 21.

Βαρύνουσας σημασίας αποτελεί για τον Δημήτρη Γληνό και η διαχείριση του εθνικού ζητήματος. «Λαοί, που δεν είχαν καλά καλά συνείδηση του εαυτού τους ξύπνησαν, διαμόρφωσαν την εθνική τους προσωπικότητα, πήραν τα δικαιώματά τους, προβαίνουνε γοργά στην εξέλιξη του πολιτισμού τους». «Κανένας σοβιετικός πολίτης δεν υποχρεώνεται να έχει διοίκηση ή δικαστήριο ή σκολειό σε άλλη γλώσσα παρά τη δική του (…) Τα εθνικά μνημεία του πολιτισμού κάθε λαού, τραγούδια, παραμύθια, παροιμίες, παραδόσεις, εθνικά ποιήματα […] υψώθηκαν σε στοιχεία του εθνικού πολιτισμού, καταγράφονται, δημοσιεύονται, γίνονται αφετηρία για την ανώτερη συνειδητή δημιουργία», γράφει μεταξύ άλλων ο Γληνός 22.

Ο Έλληνας στοχαστής θα συμφωνήσει με τη θέση του Στάλιν ότι «η εποχή της διχτατορίας του προλεταριάτου και της ανοικοδόμησης του σοσιαλισμού είνε εποχή ακμής των εθνικών πολιτισμών. Γιατί μόνο όταν αναπτυχθούν οι εθνικοί πολιτισμοί, θα μπορούν να πάρουνε μέρος οι καθυστερημένες εθνικότητες στο χτίσιμο του σοσιαλισμού» 23 . Είναι ο ίδιος «Σοβιετικός Πολιτισμός» που κατά τον Γληνό επιτρέπει στους Έλληνες του Καυκάσου και των παρευξείνιων περιοχών να έχουν δικά τους σχολεία, θέατρα, να μιλούν ελεύθερα την κοινή δημοτική και την ποντιακή διάλεκτο, καθώς και να εκφράζουν ελεύθερα τις διάφορες όψεις του πολιτισμού τους.

«Από τις αρχές ακόμη της δεκαετίας του ’20, όταν πλήθος πολιτικών και διανοούμενων εκλάμβαναν την κρίση ως παρακμή αλλά και ως έναυσμα διατύπωσης μείζονος σημασίας προτάσεων ,ο Γληνός υποστήριζε εμφατικά ότι μόνο οι επιστημονικά θεμελιωμένες προτάσεις μπορούν να ανταποκριθούν στα καινοφανή αιτήματα της εποχής είτε αυτά αφορούσαν τη νέα κοινωνική θέση της γυναίκας και την εκπαίδευσή της είτε τη βάση αποδοχής του δημοτικισμού είτε το ίδιο το πρόβλημα της εκπαίδευσης. Αντιμετώπιζε δε, την ανταπόκριση στα αιτήματα της εποχής και την προοπτική της εθνικής αναγέννησης μέσα από το πρίσμα της ποθούμενης επιστημονικής ανασυγκρότησης ανάμεικτης με μοντερνιστικά μοτίβα ψυχικού δυναμισμού»24.

«Ενώ εδώ στην Ελλάδα το γλωσσικό κίνημα στην παιδεία σταμάτησε, πισοδρόμησε, ξανατράβηξε μπρος και τώρα έχει αποτελματωθεί, οι Έλληνες της Σοβιετικής Ένωσης όχι μόνο έγραφαν και τις εφημερίδες τους και όλα τα βιβλία τους στη δημοτική γλώσσα, παρά προχώρησαν και σε μιαν άλλη σημαντικότατη μεταρρύθμιση. Καταργήσανε την ιστορική ορθογραφία και βάλανε τη φωνητική. Το επανασταστικό αυτό γλωσσικό κίνημα, δηλαδή η εισαγωγή της δημοτικής και της φωνητικής ορθογραφίας δυνάμωσε φοβερά την ελληνική γλώσσα στην πάλη που είχε να κάμει τώρα για να σταματήσει τους Ρωμιούς της Σοβιετικής Ένωσης από το χαμό της εθνικότητάς τους και από τη διάσπασή τους» 25.

Ο «Νέος Άνθρωπος»

Η «οικοδόμηση της Νέας Κοινωνίας» έχει έναν στόχο: Τον«Νέο Άνθρωπο» στην εποχή του Σοσιαλισμού, τον «Εργάτη». Κατά τον Δημήτρη Γληνό, κάτι τέτοιο συντελούνταν σε όλα τα επίπεδα, από την οικονομία, την κοινωνία και την πολιτική, μέχρι τον πολιτισμό και τη λογοτεχνία. Η εργασία στη Σοβιετική Ένωση, στον «Νέο Σοσιαλιστικό Πολιτισμό» του Γληνού, συνιστά μια πραγματική εποποιία. «Ποιος πάτησε το μαγικό κουμπί και ξύπνησαν οι ναρκωμένοι και μυστικόπαθοι μοιρολάτρες κι έγιναν άνθρωποι ζωντανοί της θετικής δουλειάς, άνθρωποι αισιόδοξοι και θαρραλέοι, άνθρωποι που προσπερνούν τον καιρό και νικούν το διάστημα; Είνε οι ίδιοι άνθρωποι, που είτανε και πριν, μα τώρα πια δουλεύουν θεληματικά για την δική τους κοινωνία» 26.

Η αναμόρφωση της Γυναίκας και η βελτίωση της θέσης της αποτελούσε βασική κρατική πολιτική στη Σοβιετική Ένωση, όπως μεταφέρει ο Γληνός, επισκεπτόμενος το «Μουσείο Προστασίας της Μητέρας και του Παιδιού» 27. Παραθέτοντας μια ιστορική αναδρομή για τη θέση της γυναίκας από την τσαρική Ρωσία μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του ’30, ο Έλληνας στοχαστής πραγματεύεται θέματα όπως πορνεία, εξώγαμες σχέσεις, αμβλώσεις και τη θέση του παιδιού. Στο ίδιο πλαίσιο κινείται και η επίσκεψή του «σ’ ένα θεραπευτήριο κοινών γυναικών», «στο κεντρικό “προφυλακτόριουμ” τηςΜόσχας»28.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα διαμόρφωσης του «Νέου Σοβιετικού Πολίτη» αποτέλεσε για τον Γληνό η «Κομμούνα του Μπόλσεβο», η «Κομμούνα των Κλεφτών», μια κοινότητα αποτελούμενη από παιδιά και νεαρούς χωρίς οικογένεια ή χωρίς στέγη που περιπλανιούνταν στους δρόμους και ιδρύθηκε από την Γκεπεού. Η αναμόρφωση των ανθρώπων αυτών γινόταν μέσω της εργασίας, της ένταξής τους δηλαδή στον παραγωγικό τομέα της τοπικής κοινωνίας. «Στην κομμούνα δεν μπορεί να μείνη κανένας αν δε μάθει μια χρήσιμη παραγωγική εργασία. Γιατί αυτή είναι η αρχή που επιστεγάζει το οικοδόμημά μας: Η εργασία όλων των κομμουνάρων, θα πει ο πρόεδρος της Κομμούνας» 29. Η εργασία, μαζί με τη «Σοσιαλιστική Άμιλλα» 30 και τη «Σοσιαλιστική Συνείδηση» 31 είναι εκείνα τα συστατικά στοιχεία που μεταμορφώνουν το άτομο, τελικά ολόκληρη την κοινωνία.

«Πρόοδος», «Τεχνολογία», «Επιστήμη»

Αδιαμφισβήτητα ο Δημήτρης Γληνός είχε εμπιστοσύνη στην Επιστήμη. Μια εμπιστοσύνη που «σχετιζόταν με την πεποίθησή του ότι ο διαλεκτικός/ιστορικός υλισμός ήταν σε θέση να συλλάβει Φύση και Ιστορία υπό ενιαίο πρίσμα και μέθοδο, ανακαλύπτοντας τους νόμους (αντίθεση, αιτιότητα, νομοτέλεια, πρόοδος, εξέλιξη) και τις εμπράγματες δυνάμεις (αντικατοπτρισμός των οποίων θεωρούσε τις ιδέες) που διέπουν το εν γίγνεσθαι ευρισκόμενο φυσικοϊστορικό Όλον»32. Στην «πρωτεύουσα του Νέου Κόσμου» 33, τη Μόσχα, «γκρεμίζουν αλύπητα κάθε τι, που βρίσκεται μπροστά στο δρόμο της νέας δημιουργίας». «Αυτό είνε το πνεύμα του μοντερνισμού, η ασυγκράτητη εισόρμηση του μηχανικού πολιτισμού». «Είνε ο επιστημονικός ορθολογισμός που διακυβερνάει όλη τη ζωή του νέου αυτού κόσμου» 34.

«Ο Γληνός ιστορικοποιούσε την επιστημονική ιδέα τονίζοντας τη ρητή εμπλοκή της στους ιδεολογικούς αγώνες κάθε εποχής και αρνούμενος, κατά συνέπεια, την ουδετερότητά της» 35 . «Δεν αρκεί να γίνει μια επανάσταση και να δημιουργηθούν οι πολιτικοί όροι για μια νέα εξέλιξη για να έχει κανείς αμέσως και τα απώτατα ηθικά αποτελέσματα της νέας κατάστασης. Έτσι εξηγιέται, γιατί η Σοβιετική Πολιτεία, μια που στηρίζεται απάνω σε μια επιστημονική θεωρία, μια φιλοσοφία, που αγκαλιάζει την πραγματικότητα και δε χάνει ποτέ την επαφή μαζί της, μια θεωρία, που ξέρει τον άνθρωπο και χειρίζεται με πρόβλεψη την πορεία της πραγματικότητας, χρησιμοποιεί στα διάφορα στάδια της εξέλιξης εκείνα τα μέσα, που θα της δώσουνε το σωστό αποτέλεσμα» 36.

Οι θέσεις αυτές διακρίνονται ξεκάθαρα στα κείμενα του Γληνού που πραγματεύονται τα πεντάχρονα πλάνα, την κολεκτιβοποίηση, τη νέα μορφή εργασίας, τη σοσιαλιστική άμιλλα, την οργάνωση της οικονομικής ζωής. «Με δεδομένη την Κρίση, […] και τα ιστορικά διαθέσιμα της εποχής, δεν είναι παράδοξο ότι ο Γληνός πρότεινε ως καταλληλότερο πλαίσιο δεξίωσης της τεχνολογικής ανάπτυξης τη Σοβιετική Ένωση της εποχής, έναν πολιτισμό που, κατά τη γνώμη του, απέδιδε έμφαση στη συλλογικότητα, διεπόταν από την αρχή ότι το άτομο δεν μπορεί να φτάσει στην αυτοπραγμάτωση, αν δεν φτάσουν στο ίδιο επίπεδο και οι συνάνθρωποι, και όπου η κατοχή των εγγενώς προοδευτικών τεχνολογικών δυνάμεων από τους “σωστούς”ανθρώπους δεν μπορούσε παρά να έχει μονοσήμαντα θετικά και προοδευτικά αποτελέσματα»37 . «Η κοινωνικοποίηση δεν είνε δυνατή, παρά μόνο απάνω σε μια παραγωγή, που στηρίζεται στην τελευταία λέξη της τεχνικής. Ο Λένιν το καθόριζε από τότες επιγραμματικά με τρία λόγια: “Σοσιαλισμός σημαίνει διχτατορία του προλεταριάτου συν ηλεχτροποίηση”» 38.

Η τεχνολογική πρόοδος συνιστά για τον Γληνό πρόοδο και ευημερία. «Η μηχανή μέσα στο καθεστώς του καπιταλισμού στάθηκε πάντα βασανιστήριο και ο εχθρός του εργάτη […] Σε τούτη εδώ τη νέα κοινωνία η μηχανή είνε ο καλύτερος φίλος του εργάτη. Του αλαφρύνει το βαρύ το μόχτο, τον εκπολιτίζει, τον μορφώνει. Γιατί δεν είνε όπλο στα χέρια κανενός ανταγωνιστή. Η παραγωγή ρυθμίζεται με βάση τον εργάτη, τις ανάγκες του, το σεβασμό στην ανθρώπινη προσωπικότητά του. Γι’ αυτό ο εργάτης βλέπει τη μηχανή σαν απολύτρωση. Κάθε τελειοποίησή της πηγαίνει σ’ όφελος δικό του. Δεν του τρώει το ψωμί. Γιατί αν περισέψει η παραγωγή, θα ελαττωθεί ο δικός του κόπος. Οι ώρες της δουλειάς του θα ελαττωθούν, οι πέντε μέρες θα γίνουν τέσσερις» 39.

«Αυτό που ενθουσίαζε τον Γληνό στη σοβιετική σοσιαλιστική προοπτική ήταν η ενότητα θεωρίας και πράξης, με άλλα λόγια, τεχνολογίας/επιστήμης και ζωής. Αυτό έβρισκε πως έλειπε από την αστική θεώρηση περί επιστήμης, με αποτέλεσμα την αποκοπή της από τη ζωή και από τη συνύφανσή της με την τεχνολογία. Επέμενε, μάλιστα, ότι δεν χρειαζόταν μόνο ρύθμιση της επιστήμης. Απαιτείτο και επιστημονικός σχεδιασμός της άναρχης και αδιεύθυντης οικονομικής σφαίρας προκειμένου να προκύψει πλούτος και κοινωνική ευημερία, στοιχεία που αποκλειόταν να απορρεύσουν από την άνευ περιορισμών καπιταλιστική οικονομική δραστηριότητα»40.

«Και φυσικά ο άνθρωπος, ο κάθε άνθρωπος, και ο εργάτης και ο χωρικός και ο επιστήμονας και ο χεροδουλευτής και η γυναίκα και το παιδί, όλοι όλοι, θα είνε, πρέπει να είνε πιο ευτυχισμένοι, πιο χαρούμενοι, πιο γαληνεμένοι, πιο γεροί, πιο δραστήριοι μέσα στον ρυθμό της καινούργιας ζωής» 41, θα γράψει ο Δημήτρης Γληνός.

*Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος εργασίας που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του ΠΜΣ Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου

**Υποψήφιος διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου

_____________________

Βασίλης Α. Μπογιατζής, ό.π, σ. 395
Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 544, 5 Νοεμβρίου 1934
Βασίλης Α. Μπογιατζής, ό.π, σ. 413
Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 535, 27 Οκτωβρίου 1934
Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 543, 4 Νοεμβρίου 1934
Βασίλης Α. Μπογιατζής, ό.π, σ. 414
Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 506, 28 Σεπτεμβρίου 1934

---

Σημειώσεις
1Χρήστος Χατζηιωσήφ, «Κοινοβούλιο και δικτατορία», στο Συλλογικό Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδα του 20ου αιώνα – 1922-1940 Ο Μεσοπόλεμος, Τ. Β2, σ. 37
2 Χρήστος Χατζηιωσήφ, «Κοινοβούλιο και δικτατορία», στο Συλλογικό Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.) ό.π, Τ. Β2, σ. 40
3«Πολιτική, Ιδεολογία της Επιστήμης και Τεχνολογία στον Δημόσιο Λόγο του Ελληνικού Μεσοπολέμου», στο Συλλογικό Σαββαΐδου-Μεργούπη Ει., Μέριανος Γ., Παπανελοπούλου Φ., Χριστοπούλου Χρ. (επιμ.), Επιστήμη και Τεχνολογία: ιστορικές και ιστοριογραφικές μελέτες, Αθήνα 2013, σ. 285
4Βασίλης Α. Μπογιατζής, Μετέωρος Μοντερνισμός – Τεχνολογία, Ιδεολογία της Επιστήμης και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (1922-1940), Αθήνα 2012, σ. 412-413
5 Βασίλης Α. Μπογιατζής, στο ίδιο, σ. 458
6 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 505, 27 Σεπτεμβρίου 1934
7 Lewis Coser, Men of Ideas – A Sociologist’s View, New York 1970, σ. 235 απόδοση δική μου
8 Lewis Coser, ό.π, σ. 237, απόδοση δική μου
9 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 524, 16 Οκτωβρίου 1934
10 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 516, 8 Οκτωβρίου 1934
11 Στο ίδιο
12 Υπότιτλος δύο άρθρων του Γληνού, εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 518, 10
Οκτωβρίου 1934…. και εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 519, 11 Οκτωβρίου 1934
13 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 521, 13 Οκτωβρίου 1934
14 Στο ίδιο
15 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 538, 30 Οκτωβρίου 1934
16 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 539, 31 Οκτωβρίου 1934
17 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 513, 5 Οκτωβρίου 1934
18 Στο ίδιο
19 Βασίλης Α. Μπογιατζής, Μετέωρος Μοντερνισμός – Τεχνολογία, Ιδεολογία της Επιστήμης και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (1922-1940), Αθήνα 2012, σ. 394
20 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 529, 21 Οκτωβρίου 1934
21 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 538, 30 Οκτωβρίου 1934
22 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 580, 11 Δεκεμβρίου 1934
23Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 582, 13 Δεκεμβρίου 1934
24 Βασίλης Μπογιατζής, ό.π, σ. 394
25 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 584, 15 Δεκεμβρίου 1934
26 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 538, 30 Οκτωβρίου 1934
27Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 588-593, 19-24 Δεκεμβρίου 1934
28 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 597-599, 29-31 Δεκεμβρίου 1934
29 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 595, 27 Δεκεμβρίου 1934
30 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 543, 4 Νοεμβρίου 1934
31 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 544, 5 Νοεμβρίου 1934
32 Βασίλης Α. Μπογιατζής, ό.π, σ. 393
33 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 509, 1 Οκτωβρίου 1934
34 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 511, 3 Οκτωβρίου 1934
35 Βασίλης Α. Μπογιατζής, ό.π, σ. 395
36 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 544, 5 Νοεμβρίου 1934
37 Βασίλης Α. Μπογιατζής, ό.π, σ. 413
38 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 535, 27 Οκτωβρίου 1934
39 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 543, 4 Νοεμβρίου 1934
40 Βασίλης Α. Μπογιατζής, ό.π, σ. 414
41 Εφημ. Νέος Κόσμος, αρ. 506, 28 Σεπτεμβρίου 1934

πηγή: αντιτετράδια της εκπαίδευσης, τ. 136