Ένας από τους σημαντικούς γερμανούς εξπρεσιονιστές ζωγράφους, της περιόδου του μεσοπολέμου, ο Γκέοργκ Έρενφριντ Γκρος γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1893.

Το 1914 ο Γκρος κατατάχτηκε ως εθελοντής στο γερμανικό στρατό. Όπως και πολλοί άλλοι καλλιτέχνες, έβλεπε τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ως τον «πόλεμο που θα σταματούσε όλους τους πολέμους», σύντομα όμως η ψευδαίσθηση αυτή κατέρρευσε και αποστρατεύτηκε το 1915 μετά από νοσηλεία. Τον Ιανουάριο του 1917 κλήθηκε ξανά να καταταγεί, όμως το Μάιο αποστρατεύτηκε οριστικά ως μόνιμα μη ικανός για στρατιωτική υπηρεσία.

Ο Γκρος συνελήφθη κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των Σπαρτακιστών τον Ιανουάριο του 1919, όμως απέδρασε χρησιμοποιώντας πλαστά χαρτιά. Την ίδια χρονιά οργανώθηκε ως μέλος στο Κομμουνιστικό κόμμα Γερμανίας. Το 1921 κατηγορήθηκε ότι προσέβαλε το γερμανικό στρατό, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα να του επιβληθεί πρόστιμο τριακοσίων μάρκων, καθώς και να καταστραφεί από τις αρχές η συλλογή έργων Gott mi tuns (ο θεός μεθ΄ημών, το σύνθημα που έφεραν στη ζώνη τους οι στρατιώτες της Ράιχσβερ), που αποτελούσε σάτιρα της γερμανικής κοινωνίας.

Έντονα αντιφασίστας, ο Γκρος εγκατέλειψε τη Γερμανία το 1932, τη χρονιά πριν ο Χίτλερ γίνει καγκελάριος. Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς προσκλήθηκε να διδάξει στην Ένωση Φοιτητών Καλών Τεχνών της Νέας Υόρκης, κάτι που θα έκανε για όλα τα υπόλοιπα χρόνια ως το 1955. Το 1938 πήρε την αμερικανική υπηκοότητα.

Τα έργα του αποτέλεσαν αντικείμενα έντονης κριτικής και αντιπαράθεσης από τους Ναζί την περίοδο της Χιτλερικής Γερμανίας, καθώς τα συμπεριέλαβαν, μαζί  με έργα άλλων γερμανών ζωγράφων, όπως του Όττο Ντιξ και του Μαξ Μπέκμαν, στην περίφημη έκθεση – προπαγάνδα, με τίτλο: «Παρακμιακή Τέχνη». Σκοπός της έκθεσης αυτής ήταν να αποκαλύψει και να διασύρει στα μάτια του κοινού, τα έργα και τους καλλιτέχνες της εποχής που υπέσκαπταν τις αξίες της άριας φυλής και του 3^ου Ράιχ.

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί εισαγωγικό κείμενο του ίδιου του καλλιτέχνη, για τον κατάλογο έκθεσής του το 1921.

Στάθης Π.

Για τους νέους πίνακές μου (1921)

Η τέχνη σήμερα είναι τελείως δευτερεύον ζήτημα. Καθένας ικανός να κοιτάξει πέρα από τον (εξατομικευμένο) οριοθετημένο χώρο του εργαστηρίου του, μπορεί να το δει αυτό. Ταυτόχρονα, η τέχνη είναι μια ενασχόληση που απαιτεί κάποιες καθαρές αποφάσεις, από πλευράς αυτού που την ασκεί.

Δεν είναι ασήμαντη η στάση σου σε αυτή την υπόθεση, ή το τι θέση παίρνεις στα ζητήματα των μαζών, που για το «καθαρό βλέμμα» δεν είναι καν ζήτημα. Είστε στο πλευρό των εκμεταλλευτών, ή στο πλευρό των μαζών, που μάχονται να τους εξαλείψουν;
Αυτή δεν είναι μια ερώτηση που μπορεί να παραμεριστεί εύκολα μέσω όλων των παλιών υπεκφυγών σχετικά με το μεγαλείο, την ιερότητα, ή την υπερβατική φύση τής δραστηριότητας του καλλιτέχνη. Ο καλλιτέχνης του σήμερα είναι προς πώληση στον εργοδότη ή προστάτη που πληρώνει καλύτερα. Στο καπιταλιστικό κράτος, ο συγκεκριμένος τρόπος κίνησης της αγοράς λέγεται προστασία των τεχνών. Οι ζωγράφοι και οι συγγραφείς σήμερα ποσώς ενδιαφέρονται για τον κόσμο. Πώς αλλιώς μπορούμε να εξηγήσουμε την παντελή έλλειψη οποιασδήποτε αντανάκλασης κάποιας ιδέας, κάποιας ελπίδας ή της θέλησης των μαχόμενων μαζών;

Οι ζωγράφοι και οι ποιητές φυσικά, έχουν τις δικές τους, αναμφίβολα ενδιαφέρουσες, καλλιτεχνικές επαναστάσεις. Αλλά τελικά αυτά είναι θέματα μαγαζιού. Πολλοί καλλιτέχνες ειλικρινά βασανίζουν τον εαυτό τους, πέφτοντας σε μηδενιστικό αστικό σκεπτικισμό, μόνο και μόνο επειδή δεν μπορούν να αποδράσουν από την ατομική τους απομόνωση. Αδυνατούν να κατανοήσουν επαναστατικά ζητήματα, καθώς δεν τα συλλογίζονται αρκετά. Στις μέρες μας υπάρχουν επαναστάτες καλλιτέχνες που απεικονίζουν ακόμα τον Χριστό και τους Αποστόλους, σε μια εποχή που το καθήκον μας είναι να ενισχύσουμε την προπαγάνδα που στόχο έχει να απαλλάξει τον κόσμο από υπερφυσικές δυνάμεις -Θεό, αγγέλους κ.τ.λ.- και να βοηθήσει τον κόσμο να κατανοήσεις την πραγματική του σχέση με τον κόσμο γύρω του. Τα απαρχαιωμένα σύμβολα και οι μυστικιστικές ζάλες της θρησκευόμενης απάτης, που ακόμα και σήμερα γεμίζουν την ζωγραφική -Τι είναι αυτά για εμάς; Η ζωή έχει υπερβολικές απαιτήσεις σήμερα για να ανεχθούμε τέτοιες βλακείες.
Οπότε, τι πρέπει να κάνεις; Σχετικοί με τι θα πρέπει να είναι οι πίνακές σου;
Πήγαινε σε μια προλεταριακή συνάντηση, κοίτα και άκου καθώς άνθρωποι σαν εσένα κάθονται και συζητούν μικρές πρόσκαιρες βελτιώσεις της ζωής τους.

Κατάλαβε πως είναι αυτές οι μάζες, που δουλεύουν για να αλλάξουν τον τρόπο οργάνωσης του κόσμου! Όχι εσύ! Αλλά μπορείς και εσύ να βάλεις ένα χεράκι στη δουλειά της οργάνωσης. Μπορείς να βοηθήσεις, εφόσον είσαι πρόθυμος! Και στη διαδικασία μπορείς να μάθεις να βασίζεις την καλλιτεχνική σου δουλειά στις επαναστατικές ιδέες του κόσμου της εργασίας.
Όσον αφορά τα έργα μου, που εμφανίζονται σε αυτή την έκδοση, αυτό έχω να πω. Προσπαθώ για άλλη μια φορά να δώσω μια απολύτως ρεαλιστική εικόνα του κόσμου. Προσπαθώ να είμαι κατανοητός σε κάθε ανθρώπινο ον, χωρίς το βάθος των νερών που είναι αναμενόμενο στις μέρες μας, και στο οποίο δεν μπορείς να καταδυθείς χωρίς στολή καταδύσεως παραγεμισμένη με πνευματιστική, αποκρυφιστική απάτη και μεταφυσική. Η προσπάθεια δημιουργίας ενός απλού καθαρού στυλ, αναγκαστικά σε φέρνει κοντά στον Καρρά. Παρ’ όλα αυτά διαφέρουμε κατά πολύ. Πρόθεσή του ήταν να εκτιμηθεί σε μεταφυσικό επίπεδο, και όλη του η προσέγγιση είναι αστική. Τα έργα μου πρέπει να κατανοηθούν σαν πρακτικές ασκήσεις -συστηματική δουλειά πάνω στη μπάλα- χωρίς προοπτική αιωνιότητας! Στα υποτιθέμενα καλλιτεχνικά μου έργα, προσπαθώ να κατασκευάσω μια καθ’ όλα αληθινή πλατφόρμα. Ο άνθρωπος δεν παρουσιάζεται πλέον σαν ξεχωριστό υποκείμενο, με λεπτές ψυχολογικές αποχρώσεις, αλλά σαν μία συλλογική, σχεδόν μηχανιστική ιδέα. Η μοίρα του ξεχωριστού υποκειμένου δεν έχει σημασία πλέον. Θα μου άρεσε επίσης να απεικονίζω απλά αθλητικά σύμβολα (σύμβολα άθλων) -όπως στην αρχαία Ελλάδα- τα οποία θα κατανοούσε και θα απολάμβανε ο καθένας, χωρίς πρόσθετη επεξήγηση.

Κρατάω τα χρώματα υπό έλεγχο. Η γραμμή σχεδιάζεται όχι υποκειμενικά αλλά φωτογραφικά. Η κατασκευή χρησιμοποιείται για να δώσει γλυπτική σφαιρικότητα. Πίσω στην σταθερότητα, κατασκευαστική δομή και λειτουργία -άθλος, ο μηχανικός, η μηχανή- αλλά χωρίς δυναμική, φουτουριστικό ρομαντισμό.
Ο έλεγχος της γραμμής και της φόρμας ξαναεμφανίζεται. Ο σκοπός δεν είναι πλέον να κατασκευάσει μια πολύχρωμη εξπρεσιονιστική ψυχική ταπετσαρία. Η νηφαλιότητα και η καθαρότητα του μηχανικού σχεδίου αποτελούν καλύτερο μοντέλο, παρά ο πανζουρλισμός αποκρυφισμού, μεταφυσικής και μυστικιστικής έκστασης των αγίων.
Δεν είναι δυνατόν να καταγράψει κανείς ό,τι έχει να πει για το έργο του, με απόλυτη ακρίβεια, ειδικά όταν αυτός ο κάποιος βρίσκεται σε διαρκή εξάσκηση. Πολύ συχνά, κάθε καινούρια μέρα φέρνει μια καινούρια ματιά και καινούριες αποκαλύψεις. Έχω κάτι ακόμα να πω. Βλέπω την μελλοντική εξέλιξη της ζωγραφικής να βρίσκεται στο εργαστήριο, η καθαρά τεχνική δουλειά, όχι στην καλλιτεχνική αγιότητα των αγίων. Η ζωγραφική είναι μια χειρονακτική τέχνη σαν κάθε άλλη, που μπορεί να γίνει καλά ή κακά. Επί του παρόντος έχουμε ένα «σταρ σύστεμ», όπως εξάλλου και σε άλλους τομείς της τέχνης. Αυτό θα εξαφανιστεί.
Η φωτογραφία θα παίξει σημαντικό ρόλο. Σήμερα είναι πολύ καλύτερο και φθηνότερο το να βγεις μια φωτογραφία, από το να σου φτιάξουν το πορτρέτο. Ακόμα περισσότερο, οι σημερινοί καλλιτέχνες παραμορφώνουν τα πάντα -και έχουν μια περίεργη απέχθεια προς την απεικονιστική ομοιότητα. Ο εξπρεσιονιστικός αναρχισμός πρέπει να πάψει. Οι ζωγράφοι σήμερα διασκεδάζουν (μέσα στον εξπ. αναρχισμό) – όπως και οφείλουν, αφού είναι πολιτικά αδιαφώτιστοι και δεν έχουν καμία σχέση με τον κόσμο της δουλειάς. Κάποια στιγμή στο μέλλον ο καλλιτέχνης δεν θα είναι ένας μουχλιασμένος μποέμ αναρχικός, αλλά λαμπρός, υγιής εργάτης μέσα στην συλλογική κοινωνία. Μέχρι οι εργαζόμενες μάζες να το καταφέρουν αυτό, ο εργάτης του πνεύματος θα μπαινοβγαίνει σε φάσεις κυνικής δυσπιστίας. Τότε μόνο η τέχνη θα βγει από τη στενωπό μέσα στην οποία τρικλίζει σήμερα αναιμικά, διαπερνώντας τις ζωές των «δέκα χιλιάδων της ανώτερης τάξης», και θα ξεχυθεί σε ποταμό για να φτάσει σε ολόκληρη την εργαζόμενη ανθρωπότητα. Τότε τα ζητήματα μυαλού και πνεύματος θα πάψουν να είναι μονοπώλιο του κεφαλαίου.
Εδώ, όπως και αλλού, ο κομμουνισμός θα οδηγήσει στην ενίσχυση και εξέλιξη της ανθρωπότητας, και στην αληθινή αταξική κοινωνία.

πηγή: Περιοδικό Πορεία, τ. 39