Το τραγουδι  ιστορει! Μαθαινουμε ιστορια απο το τραγουδι ενισχυει την μνημη το τραγουδι και η μνημη ειναι θεμελιο της κρισης! Χωρις μνημη δεν θα υπηρχε ανθρωπινος πολιτισμος.

Το τραγουδι μιμειται γεγονοτα, προσωπα, καταστασεις – προερχεται απο την ιδια ριζα με την τραγωδια αλλα δεν κανει μόνο αυτο – το τραγουδι ειναι περιγραφή και συμπάθεια μαζι – συν-πασχει! και μαλιστα μ εναν τροπο ευληπτο, βατό, λαϊκό. Και ξυπνά και διεγειρει το συναισθημα. Το συναισθημα κινει και συν-κινει τον κοσμο.

Οταν μαλιστα, δεν λειτουργει μόνο στην καρδια αλλά και στο κεφαλι δηλαδη υπαρχει η διαλεκτικη σχεση μυαλου και καρδιας – τοτε μπορει ν αλλαξει συνειδησεις και μαζι με συστοιχες δραστηριοτητες ν αλλαξει τον κοσμο! Γιατι οπως λεει ο μπρεχτ η τεχνη – και το τραγουδι ειναι τεχνη- δεν ειναι ο καθρεφτης που απεικονιζει την πραγματικοτητα, ειναι η σφυρα που την διαμορφωνει.

Τελος – το τραγουδι ακολουθει εμπνεεται και εκφραζει τις κοινωνικες εξελιξεις τις πολιτικες εξελιξεις ετσι οπως τις εισπραττουν και τις αντιλαμβανονται οι απο κατω. Ειναι οργανικα ενταγμενο στο εργατικο λαικο κινημα.

Και ειναι δημιουργημα της ταξης του – το εργατικο τραγουδι ειναι δημιουργημα της εργατικης ταξης! Και εχει εχει ολα τα χαρακτηριστικα της ταξης που το δημιουργει – μπορει να ειναι διαπολιτισμικο, να εχει στοιχεια της παραδοσης, να δανειζεται στοιχεια απο αλλες κουλτουρες. Δεν ειναι αμιγες δηλαδη το εργατικο τραγουδι.

Η απελευθερωση της ελλαδας απο τους οθωμανους – κολοβή απελευθερωση με την ξενοκρατια – υστερα απο την επανασταση του 1821 εβαλε το στιγμα της οχι μονο στο οικονομικο αλλά και σε ολο το πολιτιστικο εποικοδομημα – τεχνες, γραμματα, ηθη, εθιμα. Η ελλαδα του 1830 ηταν μια χωρα 750.000 κατοικων με κατεστραμενες τις παραγωγικες δομες. Υπηρχε υψηλο ποσοστο αναλφαβητισμου, θρησκευτικη δεισιδαιμονία και κοινωνικη οπισθοδρομηση.

Σημαντικος σταθμος στην πορεια της ξενοκρατιας και της εξαρτησης ειναι το κινημα της 3ης του σεπτεμβρη του 1843 για την δημιουργια συνταγματος / κινημα που βρισκει τον αποηχο του στην έλευση των Δανων Γλυξμπουργκ με τον γεωργιο τον 2ο! Στα 1864 Και κρατησε χρονια αυτη η κολωνια – μεχρι το 1974 που εγινε το δημοψηφισμα για τον βασιλια και η βασιλικη οικογενεια απο την οροφη του ελληνικου πολιτικου συστηματος που βρισκονταν κοβει βολτες στα παρκα του λονδινου!

Στην ευρωπη η βιομηχανικη επανασταση συνοδευεται απο μεγαλα ρευματα του ρομαντισμου και του ρεαλισμου αποτυπωνοντας τα οραματα των λαων για εθνικη κυριαρχια και κοινωνικη δικαιοσυνη. Αυτα δημιουργουν νεους προσανατολισμους και στην καλλιτεχνικη δημιουργια. Κι ενω η ευρωπη προχωρα με αλματα και η τεχνη σπαει παλιες μορφες και κανει ρηξεις με το παρελθον – η ελλαδα πορευεται αντιγραφοντάς την στενάχωρα. Ο λαϊκός πολιτισμος στεναζει παρακολουθητικα.

Στα 1880 παρατηρειται μια δειλη αστικοβιομηχανικη αναπτυξη.

Η εργατικη ταξη στην χωρα βρισκεται σε εμβρυακη κατασταση. Βρισκεται στους ταρσαναδες (ναυπηγεια) στα τυπογραφεια (ναυπλιο) και σε ολιγομελεις οικογενειακες φαμπρικες συντεχνιακου τυπου.

Κι αφου δεν υπαρχει εργατικη ταξη δεν υπαρχει και εργατικο τραγουδι!

Το τελος του 19ου αιωνα βρισκει τα βαλκανια στον αστερισμο του λεγομενου ανατολικου ζητηματος. (- δηλαδη το ερωτημα για την οθωμανικη αυτοκρατορια). Οι αποικιακες χωρες ανασυντασσονται. ( Αγγλια/ γαλλια / ολλανδια). Γινεται η βιομηχανικη επανασταση που γεννα την εργατικη ταξη. Και στην αλλη πλευρα του ατλαντικου αναδυονται οι ΗΠΑ ως νεα δυναμη.

Για λογους χρονικης οριοθετησης χωριζουμε τις φασεις αναπτυξης του εργατικου – πολιτικου τραγουδιου σε τεσσερεις.

1. Απο την δημιουργια του μεχρι το 1940.

2. την μεγαλη αντιφασιστικη δεκαετια 1940-1950 στην οποια θετει την σφραγιδα του το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ ΔΣΕ

3. Στην μετεμφυλιακη περιοδο μεχρι την δικτατορια.

4. Στην μεταπολιτευτικη περιοδο μεχρι σημερα.

Σε αυτην την πορεια οφειλουμε να κανουμε τρεις επισημανσεις:

1.  το εργατικο- πολιτικο τραγουδι ηταν ενας βασικος αρωγος και στυλοβατης του αγωνα για την καθιερωση της δημοτικης γλωσσας.

2. υπηρξε αλλοτε αμεσα κι αλλοτε εμμεσα συνοδοιπορος και συνεργατης της πολιτικης και κοινωνικης αριστερας / πολλες φορες μαλιστα σε καθεστως παρανομιας και διωξεων.

3. Λειτουργησε ως συγκολλητική υλη / των εργατολαΪκων στρωματων περιφρουρωντας τον λαϊκό πολιτισμο απο την κακοφορμισμενη ξενοκρατια, τον ανοητο μιμητισμο, και το “ραχατι” ολων αυτων που θεωρουν οτι η δυση παραγει και η ανατολη παρακολουθει παθητικα.

Το τραγουδι ειναι εργο πολιτισμου και ειναι αδυνατον να το μελετησουμε αν δεν το ενταξουμε στο ιστορικο του πλαισιο/ στις αιτιες κατω απο τις οποιες δημιουργηθηκε, αναπτυχθηκε, υπαναχωρησε, ελαβε την μια η την αλλη μορφη.

Το πρωτο μισο της 10ετιας του 1930 χαρακτηριζεται από 4 πραγματα 

• Την μεγαλη παγκοσμια οικονομικη κριση του καπιταλισμου.

• Την ανοδο του φασισμου στην δυτικη ευρωπη.

• Την ανοδο του εργατικου και λαικου κινηματος.

• Την δημιουργια του πρωτου σοσιαλιστικου κρατους στον κοσμο, την νεαρη σοβιετικη δημοκρατια.

Στην ελλαδα η αυγη του 20ου αιωνα σημαδευεται:

1. απο τους βαλκανικους πολεμους

2. την ιδρυση του ΚΚΕ / ΓΣΣΕ (1918)

3. την μικρασιατικη καταστροφη που εφερε 1,5 εκατομμυριο προσφυγες. Η μαζικοποιηση της εργατικης ταξης στην ελλαδα εγινε με τους προσφυγες της μικρασιας! Αποτελεσαν την ευκολη λεια για την ενισχυση του ελληνικου κεφαλαιου. Οι προσφυγες κουβαλουν μαζι τους τον πολιτισμο , την κουλτουρα, τα ηθη και τα εθιμα της Μικρασιας και την μουσικη τους, το τραγουδι τους – το ρεμπετικο τραγουδι. Με τους καημούς, τις αγωνιες την μοναχικοτητα και την εγκαταλειψη.

Το νεαρο τοτε ΚΚΕ στεκεται ακρως επιφυλακτικο στο ρεμπετικο τραγουδι / στο περιεχομενο του αλλα και στην ζωη των ρεμπετηδων περιθωριακη και στο αξιακο τους συστημα που οδηγει τους ανθρωπους στο περιθωριο κι οχι στον αγωνα.

Μετα την ιδρυση του ΚΚΕ / την ιδρυση της ΓΣΕΕ και την ελευση των προσφυγων αναπτυσσονται κοινωνικοι εργατικοι αγωνες που καθοδηγουνται κυριως απο το ΚΚΕ. (τσαγκαραδες, τροχιοδρομικοι, 3Τικοι, σταφιδοπαραγωγοι πατρας, υφαντουργοι ναουσας, καπνεργατες).

-Κορυφαιο γεγονος αυτης της περιοδου ειναι ο Μαης του 36 / ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ του ριτσου / μελοποιηθηκε απο τον θεοδωρακη στα 1958 – 22 χρονια αργοτερα!

-ακολουθει η δικτατορια του μεταξα που επιβαλλει λογοκρισια και στο τραγουδι.

Με την ιδρυση του ΚΚΕ, η εργατικη ταξη αποχτησε ενα οπλο – το οπλο της! Κι αυτο συνεβαλλε στο ν’ αλλαξει και η αντιληψη του εργατη για τον ιδιο και για την ταξη του. Αποχτησε περηφανεια – κι αυτο εκφραζεται και στο τραγουδι.

ΕΙΜΑΙ ΕΡΓΑΤΗΣ ΤΙΜΗΜΕΝΟΣ λεει ο Τουντας στα 1932

Εκατό δραχμές την μέρα παίρνω τζιβαέρι μου

Πες της μάνας σου, πως θέλω, αμάν-αμάν, αχ να σε κάνω ταίρι μου ……….

Είμαι εργάτης τιμημένος όπως όλη η εργατιά και τεχνίτης ξακουσμένος λεοντάρι στη δουλειά

και το 1934 ο τουντας παλι με το τραγούδι Εγώ είμ’ η μπολσεβίκα, προβάλλει τη δυνατότητα της απελευθέρωσης της γυναίκας που έδωσε η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917.
Ομως αυτα ειναι πινελιες εργατικης τεχνης – το εργατικο τραγουδι της εποχης ειναι κυριως περιγραφικο των δυσκολιων της δουλειας / δεν ειναι τραγουδι αγωνα.

2η περιοδος

Στην δευτερη περιοδο 1940 – 1950 το εργατολαικο πολιτικο τραγουδι ειναι ακρως στρατευμενο. Υπηρετει απο ακρου εις ακρο τον αντιφασιστικο αγωνα. Αξιοποιει τον κατακτημενο λυρισμο, εχει ευκολοδιαβατο στιχο και η μουσικη του ειναι πανω σε μοτιβα γνωστα πχ δημοτικα η “κλεβει” ρωσικη μουσικη.

Το τραγουδι αυτης της εποχης υμνει το ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ/ΕΠΟΝ υμνει τον απελευθερωτικο αγωνα.

Τραγουδια της εποχης ειναι η βαρσαβανκα – Μίσος κι εκδίκηση σε κάθε κλέφτη σε κάθε τύρρανο της εργατιάς, θάνατος σ’ όλους τους πλουτοκράτες ήρθε η ώρα της λευτεριάς./

η κοκκινη σημαια/ μαυρα κορακια (δημητροφ) / υμνος του ελας / της επον σε στιχους της σοφιας μαυροειδη παπαδακη / υμνος του εαμ σε στιχους του βασιλη Ρώτα

Τραγουδια της κατοχης εχουμε και απο λαικους συνθετες / το ρεμπετικο της κατοχης. /Τσιτσανης/ γενιτσαρης/ μπαγιαντερας / μοσχονας.

Ο “σαλταδορος” του Γενιτσαρη ειναι ενα δειγμα τραγουδιου με αναφορες στην φτωχεια και την κοινωνικη αδικια.   Ζηλευουνε δεν θελουνε ντυμενο να με δουνε / μπατιρη θελουν να με δουν για να φχαριστηθουνε.

το ιδιο γινεται στον εμφυλιο.

Συνθετες και στιχουργοι προσπαθουν να αποφυγουν τον ασφυκτικο κλοιο της λογοκρισιας. Γραφουν τραγουδια που φαινονται ερωτικα αλλά είναι στην ουσια τους πολιτικα.

Κορυφαιο τραγουδι στην περιοδο του εμφυλιου ειναι το “καποια μανα αναστεναζει” – συν-δημιουργια του μπαμπη μπακαλη με τον βασιλη τσιτσανη.

Ειναι το νυχτωσε χωρις φεγγαρι του καλδαρα.

Ο Βασίλης Τσιτσάνης σε στίχους Κώστα Βίρβου συνθέτει το πασίγνωστο “Της γερακίνας γιος με αναφορά στα βασανιστήρια που υπέστη νεαρός συγκρατούμενος του Κώστα Βίρβου στα κολαστήρια της οδού Μέρλιν από τους γερμανούς κατακτητές και τους συνεργάτες τους.

3η περιοδος (1950 – 1967)

1. ληξη του εμφυλιου

2. μεγαλο κυμα μεταναστευσης κυριως για την Γερμανια

Η αριστερα -ως γνωστον -νικηθηκε στα 1949 στον γραμμο απο την αγγλια τις ενωμενες πολιτειες και τον μοναρχοφασισμο – η ηττα ηταν στρατιωτικη ομως δεν ηταν ολοκληρωτικη δεν ηταν ηττα κατα κρατος! Ο λαος δεν εσκυψε κεφαλι δεν εσπασε ψυχολογικα. Ο λαος ηταν στα ξερονησια μα και στους δρομους! Και στην καλπη η ΕΔΑ εχει μια τεραστια εκλογικη επιτυχια στα 1958! Παλευει για το 15% για την παιδεια / γινεται το κινημα των λαμπρακηδων. Ιδεολογικα νικητες ηταν οι στρατιωτικα ηττημενοι! Οι αξιες των δημοκρατικων για ανεξαρτησια και κοινωνικη δικαιοσυνη που τις πληρωσαν μαλιστα με την ζωη τους οι “ορατες κεφαλες” του ΚΚΕ (μπελογιαννης, πλουμπιδης, λαμπρακης, πετρουλας) διεμβολισαν και διαπερασαν ολη την ελληνικη κοινωνια. Κι αυτο εκφραστηκε και στο τραγουδι! Πανω σ αυτο το εδαφος των αξιων του εμφυλιου, φυτρωνουν κι αναδειχνονται τα ιερα τερατα θεοδωρακης / χατζηδακης. Μελοποιουνται ποιητες ο ριτσος/ ο βαρναλης/ σεφερης/ ελυτης/. Και ο λειβαδιτης ο αναγνωστακης – οι λεγομενοι ποιητες της ηττας κανοντας ενα βημα πισω και μιλωντας για ειρηνη και συμφιλιωση τροφοδοτουν με στροφες τον θεοδωρακη. Η προσφυγικη δραπετσωνα αγωνιζεται και πετυχαινει να μην γκεμιστουν οι παραγκες τους στα 1960 κι εμπνεει τον θεοδωρακη που γραφει την πολιτεια Α σε στιχους του λειβαδιτη στα 1961 ενω δυο χρονια αργοτερα στα 1963 την γειτονια των αγγελων σε ποιηση ιακωβου καμπανελη. Ο θεοδωρακης οργωνει την ελλαδα – δινει συναυλιες σε ολη την χωρα μαζι με τον λειβαδιτη που απαγγελει ποιηματα / Κι ο χατζηδακης μελοποιει μπρεχτ στο θεατρο καρολου κουν.

Κι ο καζαντζιδης μεσουρανει με τον μεταναστευτικο λυγμο του και με στιχους εμπλεους απο συναισθηματισμο. Το τραγουδι του καζαντζιδη δεν ειχε αγωνα δεν ειχε αναταση – ειχε κλαμα! Και το κλαμα ως γνωστον καθαριζει το ματι αλλα δεν βοηθα ν αλλαξουν τα πραγματα! Απευθυνονταν σ εναν κοσμο που ηταν χαμηλα οικονομικα, κοινωνικα, πολιτιστικα.

Στις αρχες του 1950 ο τσιτσανης γραφει τις φαμπρικες – γεια σου περηφανη κι αθανατη εργατια / υμνος της εργατικης ταξης! Κι ο δερβενιωτης λοχαγός του εφεδρικού ΕΛΑΣ και μακρονησιωτης , συνθέτει το Σαν τον πουλημένο βράχο, σε στίχους της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου.

Στην τεταρτη περιοδο (1974 μεχρι σημερα)

Αμεσως μετα την πτωση της δικτατοριας ξεχυθηκε ενα κυμα τραγουδιων με κυρια στοιχεια την εντονη πολιτικοποιηση και την εργατικη χειραφετηση.

Στον στιχο των τραγουδιων του μαρκοπουλου, του φωντα λαδη του μικρουτσικου του πλωριτη και φυσικα στα τραγουδια του μικη θεοδωρακη αναδειχνεται η αιτια της κοινωνικης αδικιας, της εκμεταλευσης του εργατη.

Το εργατικο τραγουδι της μεταπολιτευσης αποκτα περισσοτερα πολιτικα στοιχεια. Ο στιχος στοχευει στην συνειδητοποιηση του εργατη, στην δικεδικηση των δικαιωματων του μεσα απο την συλλογικη δραση και την συμμετοχη στην απεργια (Πάγωσε η τσιμινιέρα κι απ’ έξω από τη πύλη/εργάτες μαζεμένοι συζητάνε–Προχώρησε η μέρα, με δαγκωμένα χείλη/ σηκώνουν τα πανό και ξεκινάνε) .

Στον στιχο της μεταπολιτευσης οι ποιητες , οι στιχουργοι στοχευουν στην συνειδητοποίηση του εργατη / να αποκτησει ο εργατης εμπιστοσυνη στον εαυτο του και στην ταξη του. – οτι η εργατικη ταξη ειναι η κινητηρια δυναμη (Εμείς είμαστε το αίμα, εμείς είμαστε η φωτιά / εμείς είμαστε οι εργάτες, χτίζουμε εμείς τη λευτεριά.)

Τα εργατικα τραγουδια της μεταπολιτευτικης περιοδου ειναι τραγουδια ελπιδοφορα για την εξαλειψη της ταξικης ανισοτητας (Στην Αθήνα μες το κέντρο/ φύτρωσε καινούργιο δέντρο) ο ερχομος μιας καινουργιας καταστασης (Η μέρα εκείνη δεν θα αργήσει, κυνηγημένο μου πουλί /σε πήρε κάποτε η Δύση, σε ξαναφέρνει η Ανατολή).

Ενα καινουργιο στοιχειο στον στιχο του μεταπολιτευτικου εργατικου τραγουδιου ειναι αυτο της γυναικας ξενιτεμενης εργατριας (Μιλώ για τα παιδία μου και ιδρώνω / έχω ένα χρόνο να τα δω και λιώνω) λεει ο σκουρτης.

Κλεινοντας , το εργατολαικο και πολιτικο τραγουδι αποτελει μια ιδιαιτερη συνιστωσα στο σωμα του εγχωριου πολιτισμου. Η μελοποιηση ποιητικων εργων, η εξυμνηση αρετων και αδυναμιων των χαμηλων κοινωνικων στρωματων, ο μεγαλος αντιφασιστικος αγωνας, η αξιοποιηση του δημοτικου τραγουδιου και της καθ ημας ανατολης, αλλα και τους κωδικες συννενοησης που δημιουργουσε το τραγουδι για την διωκωμενη αριστερα, αποτελουν ουσιαστικη ιστορικη συνεισφορα του στα ελληνικα δρωμενα.

Σημερα τα πραγματα αλλαξαν – η πρωτη μεγαλη αλλαγη ειναι η αποδιαρθρωση της εργατικης ταξης στους χωρους δουλειας. Το δευτερο ειναι η υποχωρηση της ταξικης πολιτικης. Αυτη η κατασταση αντικατοπτριζεται και στο εργατικο τραγουδι. Υπαρχουν σκορπια ψηγματα σε νεανικες μπαντες, μικρους πειραματισμους, καλλιτεχνικες ψηλαφησεις. Αλλα λειπει το μεγαλο εργο! Ακριβως επειδη λειπει το μεγαλο επαναστατικο κομμα σε μια αναγκαια συμπλευση οπου η πολιτικη τροφοδοτει την τεχνη και η τεχνη διαδιδει την πολιτικη. Πρεπει να ξαναπιασουμε το νημα απο την αρχη και την στροφη απο τον πρωτο στιχο. Για να το πω με τα λογια του Ριτσου – εχουμε να κλαψουμε πολυ μεχρι να μαθουμε τον κοσμο να γελαει!

Ειμαστε ομως βεβαιοι οτι ο τσιτσανης κι ο θεοδωρακης του μελλοντος θα βρισκονται στην πρωτη γραμμη της απεργιακης πορειας και οτι στα αναγνωστικα των σχολειων θα γραφεται ο θουριος του νεου ΕΑΜ.

Δήμητρα Σαμαρά 

(Εισήγηση στην εκδήλωση της Λαϊκής Αντίστασης -Αριστερής Αντιιμπεριαλιστικής Συνεργασίας για το Εργατικό τραγούδι)