Φωτο 1: Ο αρχαιολογικός χώρος των Ελληνιστικών Σταγείρων

«Αραγε θα πρέπει να βρουν στα θεμέλια του εργοστασίου τον τάφο του Αριστοτέλη οι εργολάβοι της μεταλλουργίας χρυσού για να κατανοήσουν την ιεροσυλία που διαπράττουν;» 

Αυτό έγραφε το 1996, ο πρόεδρος της Κοινότητας Ολυμπιάδας Νίκος Μήτσιου, κάνοντας έκκληση για προστασία των αρχαίων Σταγείρων και γενικότερα της ιστορικά σημαντικής περιοχής της Ολυμπιάδας. Εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια, η γενέτειρα του Αριστοτέλη αντιμετωπίζει μια οργανωμένη προσπάθεια να «θαφτεί» η ιστορία του τόπου για να προχωρήσουν τα σχέδια εξόρυξης χρυσού.

Ο τάφος του Αριστοτέλη βρέθηκε και την Παρασκευή 27 Μαΐου 2016 ο αρχαιολόγος/ανασκαφέας των αρχαίων Σταγείρων, Κώστας Σισμανίδης, ξενάγησε τους 300 Αριστοτελιστές που συμμετείχαν στο συνέδριο για τα 2.400 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου φιλοσόφου στην γενέτειρα και τον τάφο του. Ακριβέστερα, τους ξενάγησε στο 15% της έκτασης των αρχαίων Σταγείρων που είχε προλάβει να ανασκάψει μέχρι που του έκοψαν τη χρηματοδότηση οι Βενιζέλος-Πάχτας-Μενδώνη, για να μην μπουν εμπόδιο οι αρχαιότητες στα σχέδια εγκατάστασης βιομηχανίας χρυσού από την TVX.

Βορειοδυτικά των λόφων των αρχαίων Σταγείρων, σε απόσταση μόλις 2,5 χιλιομέτρων, δεσπόζουν οι Μεταλλευτικές Εγκαταστάσεις Ολυμπιάδας (ΜΕΟ) που μέχρι το 2003 ανήκαν στην TVX και τώρα ανήκουν στην Eldorado Gold. Μέσα εκεί βρίσκεται άλλος ένας σημαντικός αρχαιολογικός χώρος που δεν συμπεριλήφθηκε στην ξενάγηση των Αριστοτελιστών. Μέσα σε ένα χώρο βαριάς βιομηχανίας, ανάμεσα στο εργοστάσιο εμπλουτισμού μεταλλευμάτων και στη λίμνη των τοξικών αποβλήτων του εμπλουτισμού, είναι τα Ελληνιστικά Στάγειρα που έφερε στο φως το 1999 ο ίδιος αρχαιολόγος, ο Κώστας Σισμανίδης. Απρόσιτα σε κατοίκους και επισκέπτες και ξεχασμένα από το Υπουργείο Πολιτισμού. Από το 1999, 17 ολόκληρα χρόνια, ο χώρος βρίσκεται στο καθεστώς απόλυτης ασάφειας του «υπό κήρυξη αρχαιολογικού χώρου».  Μέτρα προστασίας των αρχαιοτήτων δεν τέθηκαν ποτέ, υποτίθεται οτι τις προστατεύει η εκάστοτε μεταλλευτική εταιρεία…

Η πικρή ιστορία του χώρου είναι η εξής:

Το έτος 2000 η Καναδική TVΧ έλαβε Έγκριση Περιβαλλοντικών Όρων για   την κατασκευή εργοστασίου μεταλλουργίας χρυσού στη θέση «Μαυρόλακκας» της Ολυμπιάδας. Πριν ξεκινήσει η κατασκευή του εργοστασίου κλήθηκε η 16η Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων και ο αρχαιολόγος Κώστας Σισμανίδης για να κάνει αρχαιολόγικη έρευνα του χώρου. Υπό την πίεση εταιρείας και Κυβέρνησης, η έρευνα διήρκεσε συνολικά λιγότερο από τρεις μήνες (χειμώνα 1999- άνοιξη 2000). Όμως, ακόμα κι έτσι, αποκάλυψε σημαντικότατες αρχαιότητες:

«Γίνεται σαφές ότι, ολόκληρη η έκταση στην οποία η ΤVX προτίθεται να εγκαταστήσει το εργοστάσιο χρυσού, βρίσκεται στο μέσον μιας μεγάλης αρχαίας πόλης η οποία, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα, ήκμασε από τα μέσα του 4ου μέχρι τον 1ο προχριστιανικό αιώνα. Η αρχαιολογική έρευνα, που βρίσκεται ακόμα σε αρχικό στάδιο και κατά τη γνώμη μας πρέπει να συνεχιστεί, έχει αποκαλύψει ήδη σημαντικά τμήματα της οχύρωσης αυτής της πόλης, ένα μεγάλο θυσιαστήριο, τμήματα λιθόστρωτων δρόμων, σπίτια, εργαστηριακούς και αποθηκευτικούς χώρους…»

Σελίδα από την έκθεση των ευρημάτων της ανασκαφικής έρευνας στο χώρο των μεταλλείων Ολυμπιάδας (Κ. Σισμανίδης, «Αρχαιολογικές έρευνες στη θέση Μαυρόλακκας της Ολυμπιάδας κατά τα έτη 1999 και 2000»)

Σε  συνέντευξη στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο κ. Σισμανίδης μίλησε για αυτή την πόλη:

«Το 349 πΧ ο Φίλιππος κατέστρεψε τα αρχαία Στάγειρα, σε λίγα χρόνια όμως τα οικοδόμησε ο ίδιος γιατί τον παρακάλεσε ο Αριστοτέλης, που μόλις είχε προσλάβει ως δάσκαλο του Αλεξάνδρου και τον οποίον σεβόταν πολύ. Καθώς λοιπόν πέρασαν κάποια χρόνια ώσπου να τα ανοικοδομήσει κι επειδή είχε πια επικρατήσει Pax Macedonica, κάποιοι έχτισαν μια άλλη πόλη, σε απόσταση τριών χιλιομέτρων βορειοδυτικά από την προηγούμενη, εκεί ακριβώς που βρίσκονται οι εγκαταστάσεις μεταλλουργίας.
Από την εποχή του Μποδοσάκη είχαν γίνει τεράστιες καταστροφές στην περιοχή, με αποχωματώσεις με μπουλντόζες κλπ. Όπου όμως άφησαν νησίδες κι έκανα ανασκαφή βρήκα σημαντικότατες αρχαιότητες: οικίες, εργαστήρια, πέντε κεραμικούς κλιβάνους, ένα αρχαίο θυσιαστήριο, ένα τμήμα του τείχους της πόλης και πολλά ακόμα. Με βάση κυρίως τα κινητά ευρήματα, νομίσματα και κεραμική, χρονολογούνται όλα μετά τον Φίλιππο. Αυτό δείχνει ότι έγινε μετεγκατάσταση πολλών κατοίκων σε αυτό το μέρος, καθώς εδώ είχαν κάμπο, νερά, χωράφια, ενώ τα μεταλλεία και τα δάση για την ξυλεία ήταν πιο κοντά. Εγώ την ονομάζω αυτή ελληνιστική πόλη των Σταγείρων»

Φωτό 2: Το θυσιαστήριο

Μεγάλο μέρος της πόλης και του τείχους της είχαν ήδη καταστραφεί από τις επιφανειακές εγκαταστάσεις των μεταλλείων ή θάφτηκαν κάτω από την υφιστάμενη λίμνη τελμάτων. Η TVX κατέστρεψε κι αυτή ότι μπόρεσε, πριν επέμβει η Αρχαιολογική Υπηρεσία. Για καταστροφή αρχαιοτήτων στην Ολυμπιάδα καταδικάστηκε το 2002 ο πρώην Πρόεδρος της TVX Hellas, μετά από μήνυση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Αθωώθηκε στο Εφετείο κάνοντας χρήση της επαίσχυντης ρύθμισης Πάχτα στο νόμο 3220/2004 για γενική αμνηστία των μελών του ΔΣ της TVX Hellas. Σημειωτέον οτι πολλά από τα βασικά στελέχη της τότε εταιρείας TVΧ Hellas, είναι και σήμερα στελέχη της Hellas Gold.

H φωτογραφία του αρχαιολογικού χώρου των Ελληνιστικών Σταγείρων (Φωτό 1) έγινε η αφίσα της εκδηλωσης για την παρουσίαση του αρχαιολογικού έργου στη Μακεδονία και τη Θράκη για το έτος 2000, γεγονός που καταδεικνύει τη σπουδαιότητα των ευρημάτων. Τα ευρήματα αυτά όμως δεν κρίθηκαν σημαντικά από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (με πρόεδρο την τότε ΓΓ του ΥΠΠΟ Λίνα Μενδώνη). Τον Ιούνιο 2000, ο τότε Υπουργός Πολιτισμού Θ. Πάγκαλος έδωσε την οριστική έγκριση του Υπουργείου για την κατασκευή του εργοστασίου στη θέση Μαυρόλακκας της Ολυμπιάδας και της λίμνης τελμάτων στην Kηπουρίστρα. Σύμφωνα με έγγραφο με ημερομηνία 13/6/2000 που φέρει την υπογραφή του Θ. Πάγκαλου:

«Τα ευρήματα των ανασκαφικών ερευνών δεν καθιστούν απαγορευτική από πλευράς Αρχαιολογικού Νόμου την εγκατάσταση της συγκεκριμένης βιομηχανικής μονάδας στην περιοχή… η ενδιαφερόμενη εταιρεία θα λάβει υπ’ όψιν της όλες τις αποκαλυφθείσες αρχαιότητες και θα προβλέψει τις καλύτερες δυνατές συνθήκες συντηρήσεως και προστασίας τους»!

Η αποποίηση της ευθύνης της προστασίας των αρχαιοτήτων από το Υπουργείο Πολιτισμού και η ανάθεσή της σε μια εξαιρετικά οχλούσα βιομηχανία, είναι προφανώς πρωτάκουστη. Φυσικά η συνέχιση της αρχαιολογικής έρευνας που ο κ. Σισμανίδης επίμονα ζητούσε δεν εγκρίθηκε ποτέ. Οι κυβερνητικοί υποστηρικτές της «επένδυσης» είχαν αντιληφθεί μέχρι τότε οτι οι ενοχλητικές ανακαλύψεις του αρχαιολόγου κινδύνευαν να τους χαλάσουν τα σχέδια και ο επόμενος Υπουργός Πολιτισμού Β. Βενιζέλος φρόντισε να κόψει κάθε χρηματοδότηση για ανασκαφές στα αρχαία και τα Ελληνιστικά Στάγειρα.

Όπως είναι γνωστό, το εργοστάσιο χρυσού τελικά ακυρώθηκε από την Ολομέλεια του ΣτΕ (απόφαση 613/2002) και η TVX εγκατέλειψε την Ελλάδα. Τα Ελληνιστικά Στάγειρα δεν κηρύχθηκαν ποτέ επισήμως αρχαιολογικός χώρος γιατί στο τέλος του 2003 ο Πάχτας έφερε νέο «επενδυτή», τον Δημήτρη Κούτρα και την Ελληνικός Χρυσός. Η νέα απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΚΥΑ 201745/2011) δεν αναφέρει ούτε λέξη για τις αρχαιότητες που βρίσκονται μέσα στο χώρο του εργοστασίου (δείτε στις φωτογραφίες που ακολουθούν πόσο «μέσα» είναι) και φυσικά δεν προβλέπει μέτρα για την προστασία τους.

Το εργοστάσιο εμπλουτισμού που ήταν σταματημένο από το 1995 τέθηκε ξανά σε λειτουργία το 2012 από την Ελληνικός Χρυσός και τώρα αναβαθμίζεται για να επεξεργάζεται αρχικά 350.000 τόνους μεταλλευματος και στη συνέχεια 650.000 τόνους. Κατά την ΚΥΑ, το εργοστάσιο αυτό θα πάψει να λειτουργεί το 2019 και η δραστηριότητα του εμπλουτισμού θα μεταφερθεί σε νέο εργοστάσιο στο Μαντέμ Λάκκο, όμως η εταιρεία ήδη δηλώνει την πρόθεσή της να παραβεί τα εγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα. Η περιοχή των Ελληνιστικών Σταγείρων θα παραμείνει χώρος βαριάς βιομηχανίας για πολλά χρόνια ακόμα και πιθανόν για όλη τη διάρκεια της εκμετάλλευσης (σχετικό άρθρο στο The Press Project). Αυτή είναι και η προφανής σκοπιμότητα της μη κήρυξης του αρχαιολογικού χώρου.

Σε οποιαδήποτε άλλη χώρα του κόσμου, κάθε πέτρα που σχετίζεται με τον Αριστοτέλη και τα Στάγειρα θα είχε συντηρηθεί και αναδειχθεί. Το «βαρύ» όνομα του μεγάλου φιλοσόφου, μαζί με τα υπαρκτά ερείπια της πόλης όπου γεννήθηκε, έζησε και τάφηκε, την ορατή ιστορία της εξέλιξης αυτής της πόλης και το απαράμιλλο φυσικό περιβάλλον, θα είχαν κάνει την Ολυμπιάδα σημείο αναφοράς και πόλο έλξης του παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Αλλά όχι εδώ. Στην Ελλάδα, όλα αυτά που κάνουν το συγκεκριμένο τόπο μοναδικό θεωρούνται βαρίδι. Είναι χαρακτηριστική η δυσφορία που προκάλεσε στους υπέρμαχους της «ανάπτυξης» η είδηση της ανακάλυψης του τάφου του Αριστοτέλη. Κάποιοι προτιμούσαν να μην έχει τίποτα βρεθεί και αφού βρέθηκε έκαναν τα πάντα για κρατήσουν τις ανακαλύψεις στην αφάνεια.

Η ΒΑ Χαλκιδική υποβαθμίστηκε συνειδητά και μεθοδευμένα από όλες τις κυβερνήσεις των τελευταίων δεκαετιών προκειμένου να προχωρήσει το έγκλημα ενάντια στο φυσικό και το πολιτιστικό της περιβάλλον. Για δεκαετίες, πολιτικοί που είχαν συνδέσει τα συμφέροντά τους με τα σχέδια εξόρυξης χρυσού έδιναν άδειες, έκαναν πλάτες στις εταιρείες που κατέστρεφαν, αμνήστευαν τους υπευθύνους, έκαναν χαριστικούς νόμους, κυνηγούσαν όσους πάλευαν να προστατεύσουν τον τόπο.

Και μόλις κοπάσει ο θόρυβος γύρω από τον Αριστοτέλη, το έγκλημα θα συνεχιστεί.

Φωτό 3: Ερείπια της αρχαίας πόλης, μπροστά στο (εν λειτουργία σήμερα) εργοστάσιο εμπλουτισμού μεταλλευμάτων

Φωτό 4: Κλίβανος κεραμικής ελληνιστικών χρόνων, μπροστά στο εργοστάσιο εμπλουτισμού

Φωτό 5: Κλίβανος κεραμικής

Φωτό 6: Κλίβανος κεραμικής

Φωτό 7: Τμήμα του ελληνιστικού τείχους

Φωτογραφίες: Μαρία Καδόγλου

Πηγή: Μαρία Καδόγλου – The Press Project