Η ποιητική σύνθεση του Γιώργου Σεφέρη “Κίχλη” ολοκληρώθηκε στις 31-10-1946, στη γνώριμη γραφομηχανή του στον Πόρο. Αποτελείται από τρία μέρη: α) το σπίτι κοντά στη θάλασσα β) ο ηδονικός Ελπήνωρ και γ) το ναυάγιο της Κίχλης και το φως.
Κίχλη, σημαίνει το πουλί – τσίχλα. Εδώ είναι το συμβολικό όνομα ενός καραβιού, το ταξίδι, δηλαδή, που πρέπει να κάνει ο άνθρωπος (αδύναμο πουλί) στην ψυχή και στο βάθος της γνώσης του εαυτού του, του κόσμου της φύσης για να βρει την ανθρώπινή του ταυτότητα στο φως, την ουσία δηλαδή του πολιτισμού του, τοπικού και παγκόσμιου και το νόημα της ζωής και της κοινωνίας που χτίζει.
Η “Κίχλη” αποτελεί μια σημαντική πρόταση ζωής και αποκαλύπτει τη σεφερική ιδεολογία, εφόσον η γενιά του ’30 στη νεοελληνική ποίηση κατά τον Mario Vitti είναι ξεχωριστή, γιατί αναδύει για πρώτη φορά τις ιδεολογικές κοσμοθεωρίες των ποιητών της με μοναδικό τρόπο, μέσα από ένα ρεύμα αλλαγής και επαναστατικής τροχιάς των πραγμάτων.

Το φως
Το φως είναι σαν σύμβολο ο σκοπός του ανθρώπου να επιβάλει στον κόσμο την αγάπη, τη φωτεινότητα των αρετών που τον ξεχωρίζουν και για να το πετύχουμε αυτό πρέπει να δούμε τον ήλιο μ’άλλα μάτια (στίχος 30), να αλλάξουμε συνείδηση, ζωή που την πήραμε λάθος, να πραγματώσουμε πρώτα το βασίλειο της αγάπης μέσα μας, γιατί πληθαίνουν οι κριτές που μας καταδικάζουν (εξωτερικοί – εσωτερικοί), δηλαδή να καταπνίξουμε τα τέρατα μέσα μας και ταυτόχρονα τα στοιχειά του κοινωνικού συστήματος που μας γεννά και μας εξαθλιώνει.

Για τη σεφερική ιδεολογία, τη λεγόμενη «Πανάρχαιο δράμα», κατά τον M. Vitti, ο άνθρωπος μηδενίζει την ύπαρξή του ανάμεσα στη σύγχρονη θλίψη και το χαμένο παρελθόν και αυτομηδενίζεται, ως άβουλο θύμα της τραγικότητας του εαυτού του και των καιρών, γιατί τα πιο πολλά τα δέχεται απαθής και δεν αντιδρά, δεν επαναστατεί. Αυτό το κατάντημα, αυτό το δράμα δίχως κάθαρση σύμφωνα με τον ποιητή, εκφράζει ο μέσος άνθρωπος που επιδιώκει το βόλεμα στη ρουτίνα της καθημερινότητας, τη γαλήνη, την ησυχία του να μην “είσαι τίποτα”, να μην παίρνεις θέση στα πράγματα που διαδραματίζονται γύρω σου. Αυτοί οι άνθρωποι κατά το Σεφέρη είναι οι νικημένοι της θάλασσας και της αγάπης, αυτοί δηλαδή που δεν ταξίδεψαν ποτέ στα βάθη της ουσίας των πραγμάτων με το νου ή στους μυχούς της ψυχής τους και της αγάπης. Αυτοί που δεν έχουν μέσα τους τίποτα, δε συναισθάνονται, δεν μπορούν να πάρουν και να δώσουν, μένοντας βουβοί και σκοτεινοί, και έτσι δεν αλλάξουν τον εαυτό τους και τον κόσμο. Αυτοί οι μεγάλοι ουδέτεροι – η σιωπηλή πλειονότητα, η συνενοχή είναι σκοτάδι. Αυτοί οι άνθρωποι είναι στο “Φως” ένα νυχτερινό ζώο στη δημοσιά του κόσμου που γυαλίζουν τα μάτια του, έρμοι και μόνοι (στ. 34-35).

Η ιστορία μας πάλι, ιχνογραφεί μια απάνθρωπη ροή βίας και βαρβαρότητας γεμάτη ποταμούς αιμάτων και θάνατο, δόλο και απάτες, πάθη και καινούργιες τρέλες των ανθρώπων ή των θεών (βλέπε Ελένη). Καθώς στο στίχο 43 «τα παιδιά βουλιάζουν μέσα στο μαύρο φως», τα παιδιά μ’άλλα λόγια από σύμβολο της ζωής, γίνονται σύμβολο του θανάτου, του ναυαγίου της Κίχλης, του ανθρώπινου ναυάγιου (στ. 40) «μ’ένα νόμισμα στα δόντια», επιθανάτιο οβολό-πορθμείο στον περατάρη Χάρο, για το πέρασμα στον κάτω κόσμο. Τα παιδιά πεθαίνουν νωρίς ψυχικά και πνευματικά, όπως και ο κόσμος μας και το σύστημα της αδικίας που τον δομεί και κυριαρχεί αξιακά με τις κίβδηλες αξίες, τα αντιπρότυπά του και εξουσιάζει οικονομικά καταστρέφοντας την ανθρώπινη ζωή και την ουσία “άνθρωπος” μαζί με τη φύση για το κέρδος.
Αλλά πιο πρώτα, ο ποιητής πριν φτάσει στο τέλος της σύνθεσης: φώς – σκοτάδι = αγγελικό και μαύρο φως, θα μελετήσει και τις άλλες φωνές που έρχονται από τη μεριά του σκοταδιού (από την ηθική πλευρά τώρα), από το μέρος που βαραίνει η αδικία. Γίνεται κριτής τώρα και υψώνει τη φωνή της Δικαιοσύνης και της αιώνιας διαμαρτυρίας, που προφέρεται από τα χείλη ενός λαού για λογαριασμό όλων των αδικημένων της ζωής:
«χώρες του ήλιου που δεν μπορείτε ν’ αντικρίσετε τον ήλιο – χώρες του ανθρώπου που δεν μπορείτε ν’ αντικρίσετε τον άνθρωπο».
Αλλά το φως ξεδιπλώνει και την υποκειμενική περιπέτεια της ζωής.

Στο βάθος όλα υποκειμενικά είναι, από τον τρόπο που τα συλλαμβάνεις. Και το ατομικό και το γενικό. Μιλώντας για τον εαυτό σου μέσα στους άλλους μιλάς για όλη την ανθρώπινη εμπειρία. Φτάνει, βέβαια, να έχεις το χάρισμα να αποδεσμεύεις ουσίες, στιγμές αντιπροσωπευτικές της ύπαρξης, και να υποχρεώνεις έτσι όλη την ανθρώπινη υπόσταση. Μ’αυτό τον τρόπο, φτάνεις στην επιθυμητή γενικότητα και όχι σε νωχελικές θεωρήσεις και ιδεολογήματα σπουδαστηρίου.

Καθώς περνούν τα χρόνια –
πληθαίνουν οι κριτές που σε καταδικάζουν
κουβεντιάζεις με λιγότερες φωνές,
βλέπεις τον ήλιο μ’ άλλα μάτια
είναι ένα μάρμαρο στο φως, μα το κεφάλι του, είναι στο σκοτάδι

Εδώ υπάρχουν, η ανθρώπινη πείρα, η σοφία και η ανθρώπινη πίκρα, όλα αποκτημένα με τα σκληρά βιώματα του λαού μας, με καταβολές ανυπολόγιστες πολιτισμικά και πολύτιμες θυσίες. Εδώ, βλέπουμε την πάλη ανάμεσα στο σκοτάδι και το φως, με επικράτηση του πρώτου. Κοιτώντας τώρα στις ανθρωποσφαγές των αιώνων, το σκοτάδι θα συναντήσουμε “πίσω από τον ήλιο” γιατί το σκοτάδι είναι το μισό του ήλιου (διαλεκτική αντίθεση).

Αγγελικό και μαύρο, φως, γέλιο των κυμάτων, δακρυσμένο γέλιο…

Θα χρειαστεί κάποιος μόχθος να συναιρέσουμε το αγγελικό και το μαύρο φως, να βρούμε δηλαδή τη σύνθεση που δείχνει τις αντιθέσεις της ζωής να συμπτύσσονται σε μια θέση, που είναι η αληθινή ζωή. Η ζωή μας εμπιστεύεται τα μυστικά της, την αλήθεια της, μια ζωή με νόημα όπου η χαρά και η λύπη γίνονται ένα και το καλό συνεργάζεται με το κακό.

Αφού και η Αντιγόνη, η κόρη του γέροντα Οιδίποδα, από ένα περιβάλλον άγριου σπαραγμού και μίσους θα γίνει το σύμβολο της αγάπης και της εξιλέωσης. «Όποιος ποτέ του δεν αγάπησε θα αγαπήσει στο φως». Έτσι, η φωτεινή ζωή μας καθησυχάζει τους φόβους της νύχτας. Αλλά, ως πότε θα ζητάμε αυτό το φως, φτάνοντας σε ένα φεγγερό σκοτάδι; Στο αγγελικό και μαύρο φως που ο ποιητής δοξολογεί και εμείς θέλουμε μόνο το αγγελικό φως και δεν κατανοούμε πως η διαλεκτική νομοτέλεια δεν το επιτρέπει χωρίς την αντίθεσή του.

Το όραμα
Ο άνθρωπος λοιπόν κινδυνεύει, γιατί εύκολα τρίβεται, διαβρώνεται, είναι αδύναμο πουλί, ένα δεμάτι χόρτο, έτσι δεν έχει ηθική εσωτερική βούληση και συνείδηση, ούτε ο πολιτικός, ούτε ο επιστήμονας, ούτε ο καλλιτέχνης, ούτε ο απλός άνθρωπος. Γιαυτό και η Κίχλη ναυαγεί. Εξάλλου, ο άνθρωπος εμμονικά εμπιστεύεται και με πείσμα ό,τι βλέπει, και ιδιαίτερα ο Έλληνας, υπερτροφικά εγωκεντρικός και υποκειμενικός θεωρεί “αλήθεια” ό,τι αυτός πιστεύει αγνοώντας τη συλλογικότητα. Γιαυτό και η πορεία του είναι αυτή του Οιδίποδα που καταλήγει στη συντριβή και στην αυτοτύφλωση, ζητιάνος της ζωής, που τον κρατάει από το χέρι όμως, η μικρή Αντιγόνη, το παιδί της αντίστασης και της πραγματικής αλήθειας. Και όλα αυτά, γιατί ο Οιδίποδας δεν έβλεπε με το πάναγνο εσωτερικό φως, αλλά με τις εξωτερικές αισθήσεις που αρκετές φορές εξαπατούν, ή με την απόλυτη εμπιστοσύνη στην εξυπνάδα του και τον εαυτό του, που πολλές φορές μας ξεγελούν όταν αγνοούμε τις απόψεις των άλλων και την αλήθεια τους. Τέλος, το κάλεσμα στη μικρή Αντιγόνη, σύμβολο της αντίστασης (14 ετών ήταν στο μύθο), με το στεφάνι στα μαλλάκια της και σκοτεινή από το γύρω κόσμο, να τραγουδήσει για την εποχή που θα’ρθει, όπου ο Σκορπιός, σύμβολο της κακίας, θα βασιλέψει και ο τύραννος μέσα στον άνθρωπο θα πεθάνει το φως δικαιώνεται με ό,τι συμβολίζει.

Όλοι μας κρύβουμε μέσα μας έναν μικρό τύραννο για τον εαυτό μας και τους άλλους. Όταν η αγάπη θα πλημμυρίσει την ψυχή μας με το φως της, «όποιος ποτέ του δεν αγάπησε θα αγαπήσει στο φως» (στ. 74). Τότε, ο άνθρωπος θα πάψει να είναι κίχλη, αδύναμο πουλάκι και θα βρει τον εαυτό του και τη δύναμη στη φωτεινή του διάσταση με την αγάπη, την ηθική και τη δικαιοσύνη. Τότε θα ενωθεί η φύση και ο άνθρωπος και θα πανηγυρίσουν αλλάζοντας τον απάνθρωπο κόσμο μας για πάντα.

Βιβλιογραφία

Μηνάς Δημάκης, Μια αντιπροσωπευτική φωνή των χρόνων μας, Εστία, Αθήνα 1970.

Γιώργος Ηρακλέους, “Ερμηνευτικές προϋποθέσεις της σεφερικής ποίησης (Ένας τρόπος διδακτικής προσέγγισης)”, Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης, τ. 13-14, Άνοιξη 1991.

Ανδρέας Καραντώνης, Ο ποιητής Σεφέρης, Γαλαξίας, Αθήνα 1971.

Η Λέξη, τ. 53, [Αφιέρωμα στον Γιώργο Σεφέρη], Μάρτης-Απρίλης 1986.

Νέα Εστία, Αφιέρωμα στον Γιώργο Σεφέρη, τ. 1087, 15/10/1972.

Γιώργος Σεφέρης, “Ένα γράμμα για την Κίχλη” Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τ. 4, 1949-50.

Mario Vitti, Η Γενιά του ’30. Ιδεολογία και μορφή, Ερμής, Αθήνα 1982.

Γιώργος Ηρακλέους, φιλόλογος