Πρόλογος “Επιθεώρησης Τέχνης”: Από το περιοδικό “The Arts” (Μάης 1925) αναδημοσιεύουμε τις πιο κάτω σκέψεις του Πικασσό. Αν και είναι πιθανό οι απόψεις του καλλιτέχνη να μην είναι σήμερα σ’ ορισμένα σημεία οι ίδιες, το άρθρο παρουσιάζει ενδιαφέρον για τη ζωντάνια με την οποία αντιμετωπίζει το θέμα και γιατί νομίζουμε ότι μπορεί να βοηθήσει στην ανάπτυξη άλλων απόψεων πάνω στα σημεία που θίγει.

***

Μου είναι σχεδόν αδύνατο να καταλάβω γιατί δίνουν τόση σημασία στη λέξη “αναζήτηση”, σε σχέση με τη μοντέρνα ζωγραφική. Κατά τη γνώμη μου δεν έχει καμια σημασία αν ένας ζωγράφος “ερευνά”. Εκείνο που λογαριάζεται είναι το “αν βρίσκει”. Κανείς δεν έχει τη διάθεση να παρακολουθήσει έναν άνθρωπο που περνάει τη ζωή του με τα μάτια καρφωμένα στο έδαφος, ψάχνοντας να βρει το πορτοφόλι που θα μπορούσε τυχαία να βρεθεί στο δρόμο του. Εκείνος όμως που βρίσκει κάτι, αδιάφορο τι είναι αυτό που βρήκε, προκαλεί τουλάχιστο την περιέργειά μας, αν όχι το θαυμασμό μας. Έστω κι αν δεν είχε διόλου την πρόθεση να ψάξει για να το βρει.

Ο Πικάσο σε μια σύνοδο για την Ειρήνη, Ρώμη, 1949. Μπροστά από φωτογραφία του Στάλιν

Μ’ έχουν συχνά κατηγορήσει για πολλά αμαρτήματα. Καμιά όμως απ’ τις κατηγορίες που μου αποδίδουν δεν είναι πιο ψεύτική από κείνη που λέει πως σαν κύριο στόχο στη δουλιά μου έχω το πνεύμα της έρευνας. Όταν ζωγραφίζω, αντικειμενικός σκοπός μου δεν είναι να δείξω τι γυρεύω, αλλά τι βρήκα. Οι προθέσεις δεν μπορούν να επαρκέσουν στην τέχνη, κι όπως λέμε στα ισπανικά, “η αγάπη πρέπει ν’αποδείχνεται με πράξεις κι όχι με επιχειρήματα”. Αυτό που λογαριάζεται είναι τι κάνει κανείς κι όχι τι έχει πρόθεση να κάνει.

Όλοι μας ξέρουμε πως η τέχνη δεν είναι αλήθεια. Η τέχνη είναι ένα ψέμα που μας κάνει να καταλαβαίνουμε την αλήθεια, ήτουλάχιστο την αλήθεια που μπορούμε να καταλάβουμε. Ο καλλιτέχνης πρέπει να ξέρει τον τρόπο με τον οποίο θα πείσει τους άλλους ότι τα ψέματά του έχουν αληθοφάνεια. Αν περιοριζόταν να δείχνει στο έργο του ότι έψαξε και ξανάψαξε για να βρει το πώς θα παρουσιάσει τα ψέματά του, ποτέ δε θα κατάφερνε να φτιάξει κάτι.

Η ιδέα της αναζήτησης έκανε την τέχνη να ξεστρατίσει και τον καλλιτέχνη να χαθεί σε εγκεφαλικούς σοφολογιωτατισμούς. Αυτό ίσως είναι το βασικό σφάλμα της μοντέρνας τέχνης. Το πνεύμα της έρευνας δηλητηρίασε όλους εκείνους που δεν κατάλαβαν καλά όλα τα θετικά και τελέσφορα στοιχεία που υπάρχουν στη μοντέρνα τέχνη και τους έκανε να προσπαθούν να ζωγραφίσουν το αόρατο, δηλαδή, εκείνο που δεν είναι δυνατό να ζωγραφιστεί.

Η σφαγή στην Κορέα (1951)

Μιλάνε για το Νατουραλισμό αντιπαραθέτοντάς τον στη μοντέρνα ζωγραφική! Θα ήθελα πολύ να μάθω αν είδε κανείς ποτέ ένα φυσικό έργο τέχνης. Η φύση και η τέχνη είναι δύο διαφορειτκά πράματα. Συνεπώς, δεν μπορούν να είναι το ίδιο πράγμα. Με την τέχνη εκφράζουμε την αντίληψή μας για το τι δεν είναι η φύση.

Ο Βελάσκεθ μάς άφησε τις ιδέες του για τους ανθρώπους της εποχής του. Αναμφισβήτητα αυτοί ήταν διαφορετικοί απ’ ό,τι τους ζωγράφισε. Κι όμως, δεν μπορούμε να εννοήσουμε έναν Φίλιππο 4ο αλλιώτικο από εκείνον που ζωγράφισε ο Βελάσκεθ. Ο Ρούμπενς επίσης έφτιαξε ένα πορτραίτο του ίδιου βασιλιά. Κι όμως, ο Φίλιππός του φαίνεται τελείως διαφορετικός άνθρωπος απ’ τον άλλο. Πιστεύουμε πως ο βασιλιάς είναι κείνος που ζωγράφισε ο Βελάσκεθ, γιατί αυτός μας πείθει με το δικαίωμα που του δίνει η απεικονιζόμενη κραταιότητά του.

Από την άποψη των ζωγράφων, αρχίζοντας από τους πρωτόγονους, που το έργο τους είναι ολοφάνερα διαφορετικό από τη φύση, ως εκείνους που, όπως ο David, ο Ingres ή ακόμα και ο Bougereau, πίστευαν ότι ζωγραφίζοντας τη φύση όπως είναι, η τέχνη πάντοτε ήταν τέχνη κι όχι φύση, καθώς και από την άποψη της τέχνης δεν υπάρχουν ούτε συγκεκριμένες, ούτε αφηρημένες φόρμες. Υπάρχουν μόνο φόρμες, που είναι περισσότερο ή λιγότερο πειστικά ψέματα. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως αυτά τα ψέματα είναι αναγκαία στο διανοητικό εγώ μας και μέσω αυτών σχηματίζουμε την αισθητική μας άποψη για τη ζωή.

Στάλιν (1953)

Ο κυβισμός δεν διαφέρει από καμία άλλη σχολή ζωγραφικής. Όλες τους έχουν κοινά τα ίδια στοιχεία και τις ίδιες αρχές. Το γεγονός πως ο κυβισμός δεν ήταν για πολύ καιρό κατανοητός και πως ακόμα και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που δεν μπορούν να δουν τίποτα σ’ αυτόν, δεν έχει καμία σημασία. Εγώ δεν ξέρω αγγλικά και συνεπώς κάθε αγγλικό βιβλίο δεν μου λέει τίποτα. Αυτό δεν σημαίνει πως η αγγλική γλώσσα δεν υπάρχει. Και με ποιο δικαίωμα θα κατηγορούσα οποιονδήποτε άλλον έξω απ’ τον εαυτό μου επειδή δεν μπορώ να καταλάβω αυτό για το οποίο δεν ξέρω τίποτα;

Συχνά επίσης ακούω τη λέξη εξέλιξη. Πολλές φορές μου ζήτησαν να εξηγήσω πώς εξελίσσεται η ζωγραφική μου. Κατά τη γνώμη μου, δεν υπάρχει παρελθόν και μέλλον στην τέχνη. Αν ένα έργο τέχνης, δεν μπορεί πάντα να ζει στο παρόν, δεν αξίζει να λογαριάζεται καθόλου. Η τέχνη των Ελλήνων, των Αιγυπτίων, των μεγάλων ζωγράφων που έζησαν σε περασμένες εποχές, δεν είναι τέχνη του παρελθόντος. Ίσως μάλιστα να είναι πιο ζωντανή σήμερα παρά ποτέ. Η τέχνη δεν εξελίσσεται από μόνη της. Εκείνο που αλλάζει είναι οι ιδέες των ανθρώπων και μαζί τους αλλάζουν οι τρόποι που εκφράζονται. Όταν ακούω ανθρώπους να μιλούν για την εξέλιξη ενός καλλιτέχνη, έχω την εντύπωση ότι τον βλέπουν σα να στέκεται ανάμεσα σε δυο αντικρυστούς καθρέφτες που αντανακλούν την εικόνα του άπειρες φορές. Οι άνθρωποι αυτοί βλέπουν τα διαδοχικά είδωλα του ενός καθρέφτη σαν το παρελθόν του καλλιτέχνη· τα διαδοχικά είδωλα του άλλου καθρέφτη σαν το μέλλον του. Και την αληθινή του ύπαρξη την θεωρούν σαν το παρόν του. Δεν τους περνάει απ’ το μυαλό πως όλα αυτά είναι η ίδια εικόνα σε διαφορετικά επίπεδα.

Η αφίσα για το Παγκόσμιο Συνέδριο Φίλων της Ειρήνης, Παρίσι 20-23 Απρίλη 1949

Η παραλλαγή δεν σημαίνει ανέλιξη. Αν ένας καλλιτέχνης παραλλάζει τους εκφραστικούς τυο τρόπους, αυτό σημαίνει ότι άλλαξε ο τρόπος που σκέφτεται. Και η αλλαγή αυτή θα μπορούσε να γίνει και προς το καλύτερο και προς το χειρότερο.

Οι διάφοροι εκφραστικοί τρόποι που χρησιμοποίησαν στην τέχνη μου δεν πρέπει να θεωρούνται σαν εξέλιξη ή σαν βήματα προς ένα άγνωστο ιδεώδες στη ζωγραφική. Όλα όσα έχω κάνει στη ζωή μου τα έκανα για το παρόν και με την ελπίδα ότι θα μείνουν πάντα παρόντα. Ποτέ δεν πήρα στα σοβαρά το πνεύμα της έρευνας. Όταν έβρισκα κάτι να εκφράσω, το έκανα χωρίς να σκέφτομαι το παρελθόν ή το μέλλον. Δεν πιστεύω ότι μεταχειρίστηκα ριζικά διαφορετικά τοιχεία στους διαφορετικούς τρόπους ζωγραφικής που χρησιμοποίησα. Αν τα θέματα που ήθελα να εκφράσω μού υπέβαλλαν διαφορετικούς τρόπους έκφρασης, ποτέ δε δίστασα να τους υιοθετήσω. Ποτέ μου δεν έκανα δοκιμές ή πειράματα. Όποτε είχα να πω κάτι, το έλεγα με τον τρόπο που νόμιζα ότι έπρεπε να ειπωθεί. Τα διαφορετικά κίνητρα, αναπόφευκτα, απαιτούν διαφορετικές μέθοδες έκφρασης. Αυτό δεν σημαίνει πρόοδο ή εξέλιξη αλλά απλώς προσαρμογή της ιδέας που θέλει κανείς να εκφράσει και των μέσων έκφρασης της ιδέας αυτής.

Η αφίσα του 3ου Παγκόσμιου Φεστιβάλ Νεολαίων & Φοιτητών για την Ειρήνη, ανατολικό Βερολίνο, 1951

Δεν υπάρχουν μεταβατικές τέχνες. Στη χρονολογική ιστορία της τέχνης υπάρχουν περίοδες που είναι πιο θετικές, πιο πλήρεις από άλλες. Αυτό σημαίνει πως σε ορισμένες περίοδες υπάρχουν καλύτεροι καλλιτέχνες απ’ ό,τι σε άλλες. Αν η ιστορία της τέχνης μπορούσε να παρασταθεί γραφικά, όπως σ’ ένα διάγραμμα απ’ αυτά που χρησιμοποιούν οι νοσοκόμες για να σημειώνουν τις αλλαγές στη θερμοκρασία του αρρώστου, η καμπύλη που θα σχηματιζόταν θα παρουσίαζε παρόμοιες πτώσεις και ανυψώσεις. Αυτό δείχνει ότι στην τέχνη δεν υπάρχει πρόοδος από το κατώτερο στο ανώτερο, αλλά ότι ακολουθεί ορισμένες περιόδους άνθισης και πτώσης που μπορούν να συμβούν οποτεδήποτε. Το ίδιο ισχύει και για το έργο ενός καλλιτέχνη.

Πολλοί νομίζουν ότι ο κυβισμός είναι μια μεταβατική τέχνη, ένα πείραμα που σκοπεύει να οδηγήσει σε κατοπινότερα αποτελέσματα. Αυτοί που έχουν τέτοια γνώμη δεν τον έχουν κατανοήσει. Ο κυβισμός δεν είναι ούτε σπέρμα ούτε έμβρυο. Είναι μαι τέχνη που κατά πρώτο λόγο ασχολείται με τις φόρμες. Κι όταν μια φόρμα βρει τον τρόπο να πραγματωθεί ζει πια τη δική της ζωή. Ένα ορυκτό που έχει γεωμετρική συγκρότηση δεν διαμορφώθηκε έτσι για μεταβατικούς σκοπούς. Θα μείνει πάντα όπως είναι και θα έχει πάντα τη μορφή του. Αν θέλουμε να εφαρμόσουμε το νόμο της εξέλιξης και του μετασχηματισμού στην τέχνη θα έπρεπε να παραδεχτούμε ότι είναι μεταβατική στο σύνολό της. Στην πραγματικότητα, όμως, συμβαίνει το αντίθετο. Η τέχνη δεν χωράει σ’ αυτά τα φιλοσοφικά απόλυτα. Αν ο κυβισμός είναι μια τέχνη μεταβατική, τότε είμαι βέβαιος πως το μόνο πράγμα που μπορεί να προκύψει απ’ αυτόν θα είναι μια άλλη μορφή κυβισμού.

Ο Πικάσο με τον Πάμπλο Νερούδα στο συνέδριο για την ειρήνη στο Παρίσι, 20 Απρίλη 1949.

Για να εξηγήσουν τον κυβισμό τον συσχέτισαν με τα Μαθηματικά, την τριγωνομετρία, τη χημεία, την ψυχανάλυση, τη μουσική και δεν ξέρω κι εγώ με τι άλλο. Όλα τούτα ήταν καθαρή φιλολογία – για να μην τα πω ανοησίες – που είχαν κακά αποτελέσματα επειδή τύφλωναν τους ανθρώπους με θεωρίες.

Ο κυβισμός κρατήθηκε μέσα στα όρια και τους περιορισμούς της ζωγραφικής και ποτέ δεν ισχυρίστηκε ότι πάει κάπου πιο πέρα. Η ζωγραφική, το σχέδιο και το χράμα, στον κυβισμό εννοούνται και χρησιμοποιούνται με το ίδιο πνεύμα και με τον ίδιο τρόπο που εννοούνται και χρησιμοποιούνται και σ’ όλες τις άλλες σχολές. Μπορεί τα θέματά μας να είναι διαφορετικά, επειδή εμείς μπάσαμε στη ζωγραφική αντικείμενα και μορφές που πρώτα τα αγνοούσαν. Εμείς κρατήσαμε τα μάτια μας ανοιχτά στο γύρω μας κόσμο. Κι όχι μόνο τα μάτια μας αλλά και το μυαλό μας.

Εμείς δίνουμε στη μορφή και στο χρώμα όλη την ιδιαίτερη σημασία που τους ταιριάζει, όσο τουλάχιστο μπορούμε. Στα θέματά μας διατηρούμε τη χαρά της ανακάλυψης, την απόλαυση του απροσδόκητου. Το ίδιο το θέμα μας οφείλει να είναι μια πηγή ενδιαφέροντος. Αλλά τι αξία έχει να μιλάμε γι’ αυτό που κάνουμε, τη στιγμή που ο καθένας μπορεί να το δει; Φτάνει, φυσικά, να θέλει.

Μετάφραση: Κ-ς (σ.parapoda: με ελάχιστες τροποποιήσεις στην ορθογραφία)

Πηγή: Επιθεώρηση Τέχνης, Φλεβάρης 1956, τ.14, σ.σ.154-156 (ψηφιακό αρχείο ΑΣΚΙ) μέσω parapoda.wordpress.com

Διάβασε και αυτό: