Η ιστορικός Ελένη Κούκη απαντάει στις ερωτήσεις μας για τη νύχτα της 17ης Νοεμβρίου, τη φιλολογία που στήνεται γύρω από αυτή και τα εγκλήματα της Δικτατορίας.

Νίκος Σταματίνης

Τα τελευταία χρόνια, έρχεται σχεδόν τελετουργικά, μαζί με τους εορτασμούς για τη 17η Νοεμβρίου, μια συζήτηση που προσπαθεί να υπονομεύσει την ίδια την επέτειο και ξεκινάει από μια εξωφρενική φιλολογία που έχει ως πυρήνα της την άρνηση των νεκρών του Πολυτεχνείου φτάνοντας τελικά μέχρι τη συνολική υποτίμηση της Μεταπολίτευσης (λόγω της μετέπειτα πορείας των συμμετεχόντων στην εξέργερση) και τη σχετικοποίηση της Χούντας των Συνταγματαρχών. Όλος αυτός ο λόγος συνειδητά αποκρύπτει ιστορικά στοιχεία, έρευνες και τεκμήρια, πληθώρα των οποίων είναι πολύ εύκολα διαθέσιμα στο ευρύ κοινό.

Μιλήσαμε με την Ελένη Κούκη σε μια ακόμα προσπάθεια να δούμε το ζήτημα με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ιστορική ακρίβεια. Η Ελένη Κούκη είναι ιστορικός, διδάκτορας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθήνων, με τη διατριβή της να αφορά τις ιστορικές επετείους και τα μνημεία της Επταετίας. Έχει επίσης εργαστεί σε διάφορα ερευνητικά προγράμματα σχετικά με την περίοδο της  Χούντας των Συνταγματαρχών.

Πώς φτάσαμε τελικά στα γεγονότα του Πολυτεχνείου; Είναι κάτι που ανέμεναν οι Δικτάτορες ή ένα γεγονός που ήρθε τελείως ξαφνικά;

Την εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν την είχαν προβλέψει ούτε καν οι ίδιοι οι φοιτητές που πρωτοστάτησαν σε αυτή. Η μαρτυρία της Αγγελικής Ξύδη, φοιτήτριας τότε και μέλους της επιτροπής κατάληψης του Πολυτεχνείου, που δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του Κωστή Κορνέτη ‘Τα παιδιά της δικτατορίας‘ μας αποκαλύπτει ακριβώς αυτό το αίσθημα έκπληξης που βίωσαν ακόμη και οι άνθρωποι που οργάνωσαν την κατάληψη. Αν διαβάσουμε προσεκτικά αυτή την τόσο ειλικρινή και αντιηρωική μαρτυρία, μπορούμε να καταλάβουμε τι συνέβη εκείνο το τριήμερο του 1973 στην Αθήνα:

“Την Πέμπτη το βράδυ (σ.σ. εννοεί στις 15/11, ως γνωστόν η κατάληψη του Πολυτεχνείου κράτησε τρεις μέρες) είχα ενθουσιαστεί, γιατί βγήκα στην Πατησίων και είδα τι συνέβαινε εκεί έξω. Χιλιάδες άνθρωποι, πρέπει να ήταν χιλιάδες. Και όλοι μαζί φώναζαν: απόψε πεθαίνει ο φασισμός. […] Αλλά την Παρασκευή το πρωί είχα πλέον ένα πάγωμα. Ότι δεν ξέρω τι κάνουμε πια εδώ, ότι κανένας δεν ξέρει… Είχε αρχίσει να γίνεται πολύ μπερδεμένο, ως εκείνη τη στιγμή ήταν ηρωικό, οργανωνόμασταν, γράφαμε συνθήματα, ο ραδιοφωνικό σταθμός […] Αλλά τελικά έπρεπε να αρχίσουμε να οργανώνουμε φαρμακεία και χειρουργεία. Ξαφνικά όλο αυτό είχε αλλάξει κατηγορία.” (μετάφραση από την αγγλική έκδοση του βιβλίου).

 Η κατάληψη, κι αυτά είναι πολύ γνωστά γεγονότα, συνέβη αυθόρμητα. Ήταν η κορύφωση ενός ογκούμενου φοιτητικού κινήματος που από το 1972 απαιτούσε ελεύθερες φοιτητικές εκλογές. Αυτό το τόσο απλό αίτημα άνοιξε για πρώτη φορά στην Επταετία ένα πεδίο μαζικής δράσης.

Τον Νοέμβρη του 1973 το φοιτητικό κίνημα ήταν πλέον αρκετά ριζοσπαστικοποιημένο, ιδίως μετά τις καταλήψεις της Νομικής, λίγους μήνες νωρίτερα. Αυτό όμως που συνέβη στο Πολυτεχνείο ήταν απλά ‘άλλο level’. Ο πυρήνας της εξέγερσης του Πολυτεχνείου είναι η κατάληψη, εκεί που η Αγγελική Ξύδη δραστηριοποιείται, η εξέγερση όμως συμβαίνει έξω, στην οδό Πατησίων και στους γύρω δρόμους όπου ο κόσμος συρρέει αυθόρμητα. Πρόκειται για κάτι που δεν το είχαν προβλέψει ούτε οι ίδιοι οι φοιτητές, που αλλάζει τα δεδομένα της σύγκρουσης. Γι’ αυτό και η απελπισία της Αγγελικής Ξύδη την Παρασκευή,16/11, το πρωί. Καταλαβαίνει ότι ο άοπλος αυτός κόσμος θα συντριβεί από το καθεστώς, και ότι οι δυνατότητες της κατάληψης για να αντιμετωπίσουν τα γεγονότα που έρχονται είναι μηδαμινές.

Όπως είπα λοιπόν ήδη, η εξέγερση του Πολυτεχνείου εκκολάπτεται μέσα στο φοιτητικό κίνημα που έχει ξεκινήσει αρκετά νωρίτερα από το 1973. Ωστόσο, η δυναμική αυτού του κινήματος δεν έγινε αντιληπτή κατευθείαν. Και δεν μιλάω για τους δικτάτορες οι αντιληπτικές ικανότητες των οποίων είναι πολύ αμφισβητήσιμες, αν και ομολογουμένως ήταν εξαιρετικά καπάτσοι στην οργάνωση πραξικοπημάτων… Υπάρχει διαθέσιμο στο youtube ένα μνημειώδες ρεπορτάζ του Associated Press του 1972. Αξίζει να το δείτε, έχει μερικά πολύ ενδιαφέροντα πλάνα από την Ελλάδα της εποχής, αν και δυστυχώς ο ήχος είναι κακός. Ωστόσο, ο ρεπόρτερ στο τέλος αποφαίνεται ότι ο Παπαδόπουλος είναι ακλόνητος, διότι ελέγχει απόλυτα τον στρατό και ο λαός έχει πλέον συνηθίσει…

Λίγους μήνες μετά, η εξέγερση του Πολυτεχνείου απέδειξε ότι ο λαός δεν είχε συνηθίσει, και το πραξικόπημα του Ιωαννίδη απέδειξε ότι ο Παπαδόπουλος κάθε άλλο παρά έλεγχε το στράτευμα. Παρολαυτά, και πάλι έχει σημασία να καταλάβουμε τι είναι αυτό που οδηγεί τον ρεπόρτερ σε ένα τόσο ανυπόστατο συμπέρασμα. Το 1972 η Χούντα διένυε τον πέμπτο χρόνο της. Διεθνώς, μετά την βεβιασμένη αποχώρηση της χώρας από το Συμβούλιο της Ευρώπης, ήταν απομονωμένη. Ακόμη και στο ΝΑΤΟ που το καθεστώς είχε την υποστήριξη των ΗΠΑ, υπήρχε διαρκώς ο φόβος ότι κάποια χώρα θα έσπαγε τις ισορροπίες και θα έθετε ζήτημα… Αλλά τα καθεστώτα δεν πέφτουν λόγω της διεθνούς δυσαρέσκειας, και στο εσωτερικό η Χούντα είχε κατορθώσει να επιβάλει την εξουσία της. Εκείνη την εποχή στην Ευρώπη υπήρχαν δύο ακόμη δικτατορίες, της Πορτογαλίας και της Ισπανίας, που κρατούσαν από πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Προφανώς ο ρεπόρτερ φαντάστηκε ότι κάτι αντίστοιχο θα συνέβαινε και στην Ελλάδα.

Τελικά πόσοι ήταν οι νεκροί του Πολυτεχνείου; Ποια μεθοδολογία και ποια στοιχεία έχουμε για να τους ξεχωρίσουμε από ενδεχομένως άλλους νεκρούς που σκοτώθηκαν από άσχετο λόγο εκείνη τη βραδιά;

Το ζήτημα έχει διευκρινιστεί πλήρως εδώ και χρόνια από την ενδελεχή έρευνα του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, του ιστορικού που έχει μελετήσει όσο κανείς άλλος την εξέγερση. Τα πορίσματα της έρευνάς του έχουν αναπαραχθεί ευρέως στο διαδίκτυο και μπορείτε να τα βρείτε παντού. Ωστόσο, γιατί να μην διαβάσουμε το ίδιο το κείμενο του Καλλιβρετάκη που είναι διαθέσιμο και ανοιχτό σε όλους, αναρτημένο εδώ από το ίδιο το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (ο Λ. Καλλιβρετάκης είναι διευθυντής ερευνών του τομέα Νεοελληνικών Ερευνών στο ΕΙΕ). Η ακροδεξιά παραφιλολογία που υποστηρίζει ότι στην εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν υπήρξαν νεκροί βασίζεται σε ένα εξόχως κουτοπόνηρο επιχείρημα. Λέει, μέσα στο Πολυτεχνείο δεν υπήρξαν νεκροί, λες και η εξέγερση του Πολυτεχνείου συνέβη μόνο και αποκλειστικά μέσα στο Πολυτεχνείο… Έτσι, για παράδειγμα, ο Άδωνις Γεωργιάδης έχει υποστηρίξει ότι οι 24 νεκροί των γεγονότων είναι θάνατοι που συνέβησαν από άσχετες αιτίες. Δηλαδή, ξαφνικά μέσα σε λίγες ώρες στην Αθήνα υπήρξαν 24 νεκροί από σφαίρες στρατιωτικών και δακρυγόνα αέρια, αλλά αυτό εντάξει είναι κάτι συνηθισμένο που συμβαίνει κάθε μέρα σε μια πόλη…

Η πρώτη λίστα με τους καταγεγραμμένους νεκρούς της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου, όπως δόθηκε σε συνέντευξη Τύπου που διοργάνωσε ο υφυπουργός της Χούντας Σπύρος Ζουρνατζής στις 19 Νοεμβρίου 1973, από τον προϊστάμενο της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Αθηνών Δημήτρη Καψάσκη. Αναφέρονται τα ονόματα των νεκρών που είχαν νεκροτομηθεί ως το απόγευμα της Κυριακής 18 Νοεμβρίου 1973. (Πηγή: wikipedia)

Όντως μέσα στον περίβολο του Πολυτεχνείου δεν υπήρξαν νεκροί, και αυτό γιατί το καθεστώς είχε απόλυτη επίγνωση ότι η διεθνής κοινότητα τους παρακολουθούσε, αλλά έξω από το Πολυτεχνείο επιτέθηκε με τρομερή αγριότητα στους άοπλους διαδηλωτές. Καταλαβαίνουμε τώρα ακόμη καλύτερα πόσο βάσιμοι ήταν οι φόβοι της Αγγελικής Ξύδη, τη μαρτυρία της οποίας παρέθεσα στην αρχή. Όντως, η φοιτήτρια καταλάβαινε πόσο απροστάτευτοι ήταν οι άνθρωποι που διαδήλωναν έξω από το Πολυτεχνείο, και οι φόβοι της επαληθεύτηκαν πλήρως. Τα ξημερώματα της 17ης Νοεμβρίου κάθε κάτοικος της Αθήνας ήταν απροστάτευτος μπροστά στη μανία του καθεστώτος να καταστείλει την εξέγερση.

Ο θάνατος που με ταράζει πιο πολύ, και πράγματι κάθε φορά που περνάω από τον Άγιο Θεράποντα στου Ζωγράφου το σκέφτομαι, είναι αυτός του πεντάχρονου Δημήτρη Θεοδωρά.

Ο Δημήτρης το μεσημέρι της 17ης Νοεμβρίου, ενώ διέσχιζε με τη μητέρα του τη διασταύρωση της οδού Ορεινής Ταξιαρχίας με τη λεωφόρο Παπάγου στου Ζωγράφου, χιλιόμετρα μακριά από το Πολυτεχνείο, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά στρατιωτικής περιπόλου, που βρισκόταν ακροβολισμένη στο λόφο του Αγίου Θεράποντος. Εξέπνευσε ακαριαία και όταν μεταφέρθηκε στο Νοσοκομείο των Παίδων, απλώς διαπιστώθηκε ο θάνατος του.

Και πάλι ένα βίντεο του Associated Press από την επόμενη μέρα της εξέγερσης μας δίνει μια εξαιρετική εικόνα της καταστολής. Παρατηρήστε τα πρώτα δευτερόλεπτα, πως τα στρατιωτικά οχήματα κατεβαίνουν την οδό Πατησίων πυροβολώντας αδιακρίτως, θυμίζουμε ότι πρόκειται για πλάνα από τις 18 Νοεμβρίου, όταν η εξέγερση έχει συντριβεί, το καθεστώς, όμως, συνέχιζε να επιδεικνύει την υπεροπλία του, γιατί ακόμη ο κόσμος βρισκόταν στους δρόμους, είτε γιατί πίστευε ότι υπήρχαν ακόμη περιθώρια για διαμαρτυρία, είτε γιατί προσπαθούσε να μάθει τι συμβαίνει, είτε ίσως απλά επειδή έτυχε για άσχετο λόγο να βρίσκεται στο δρόμο, όπως συνέβη στο μικρό Δημήτρη που συνόδευε τη μητέρα του.

Όλη αυτή η μυθολογία με σκοπό την υπονόμευση της αξίας των γεγονότων του τριημέρου έρχεται πρόσφατα, με την κριτική στη Μεταπολίτευση, ή αποτελεί μύθευμα που κατασκευάστηκε από τους ίδιους τους χουντικούς;

Ο ακροδεξιός μύθος ότι δεν υπήρξαν νεκροί στο Πολυτεχνείου είναι πολύ πρόσφατος. Για δεκαετίες, η διάχυτη εντύπωση που επικράτησε ήταν ότι στο Πολυτεχνείο είχαν υπάρξει πολύ περισσότεροι νεκροί από όσους είχε παραδεχτεί το καθεστώς (διότι η Χούντα, σε αντίθεση με τους νοσταλγούς της,  από τις πρώτες μέρες ομολόγησε ότι υπήρξαν νεκροί) ή από όσους είχαν επισημάνει τα επίσημα πορίσματα της Μεταπολίτευσης. Μάλιστα τον πρώτο καιρό της Μεταπολίτευσης ακόμη και ακροδεξιοί παράγοντες, για λόγους που δεν είναι εύκολα ερμηνεύσιμοι, διέσπειραν αβάσιμες φήμες για εκατοντάδες νεκρούς και μαζικούς τάφους. Αν διαβάσετε προσεκτικά το κείμενο του Καλλιβρετάκη για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου που είναι γραμμένο το 2004, θα δείτε ότι πρώτα από όλα προσπαθεί να διαλύσει αυτές τις φήμες. Τι συνέβη λοιπόν μετά το 2004; Καταρχήν μας συνέβη η άνοδος της ακροδεξιάς, η αυτονόμησή της και η είσοδός της στην επίσημη πολιτική αρένα. Μας συνέβη, όμως, και η αναπόφευκτη χρονική απομάκρυνση από τα γεγονότα, η παγίωση της μνήμης τους μέσα από τελετουργίες που επικεντρώνονται στο κεντρικό πολιτικό γεγονός της εξέγερσης, αυτό της κατάληψης αφήνοντας έτσι να ξεχαστεί η εξέγερση γύρω από την κατάληψη. Πάνω σε αυτή τη λήθη πάτησε η ακροδεξιά και επινόησε την απίστευτη αυτή επιχειρηματολογία, η ανασκευή της οποίας είναι ένα προσκλητήριο μνήμης και αναστοχασμού. Να μάθουμε τα γεγονότα, να τα ξαναθυμηθούμε, να τα καταλάβουμε, να τα συζητήσουμε.

Ο μύθος περί της μη ύπαρξης νεκρών τη 17η Νοεμβρίου είναι ένα μέρος μόνο μιας σειράς μύθων σχετικών με τα γεγονότα του Πολυτεχνείου.  Ένας από αυτούς είναι ότι τα γεγονότα, αντί να φθείρουν τη Χούντα, της έδωσαν παράταση ζωής μετασχηματίζοντάς τη μάλιστα σε ένα πιο αυστηρό καθεστώς. Επηρέασε τελικά το τριήμερο του Πολυτεχνείου την πορεία για την πτώση του Δικτατορίας;

Τώρα, όσον αφορά, το άλλο ακροδεξιό επιχείρημα για την υποβάθμιση της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, ότι αυτή έφερε τον Ιωαννίδη, ο οποίος ανέτρεψε τον Παπαδόπουλο και σταμάτησε την πορεία της ομαλοποίησης που ο Παπαδόπουλος είχε δρομολογήσει από το καλοκαίρι του 1973, πραγματικά προσβάλει την κοινή λογική. Ο Ιωαννίδης ανέτρεψε τον Παπαδόπουλο στις 25 Νοεμβρίου του 1973, μία μόλις εβδομάδα μετά το Πολυτεχνείο. Ήταν ένα πραξικόπημα χειρουργικό το οποίο έληξε σε μερικές ώρες. Τέτοια χειρουργικά πραξικοπήματα θέλουν προετοιμασία μηνών. Χρειάζεται ο επίδοξος πραξικοπηματίας να έχει εξασφαλίσει ότι στην πρωτεύουσα θα υπάρχουν μονάδες του στρατού που θα υπακούσουν σε αυτόν, χρειάζονται συνεννοήσεις με μέλη της ανώτατης ηγεσίας του στρατού που θα αναλάβουν ως αρχηγοί των σωμάτων την επομένη του πραξικοπήματος, και πολλές άλλες περίπλοκες ενέργειες που δεν έχουμε το χώρο να αναλύσουμε εδώ. Οι περί τον Ιωαννίδη που ανέλαβαν τη διάδοχη κατάσταση είχαν προνοήσει μέχρι και για το μητροπολίτη που θα όρκιζε τη νέα κυβέρνηση, αλήθεια μπορεί να γίνει πιστευτό ότι όλο αυτό ετοιμάστηκε μέσα σε μια εβδομάδα; Υπάρχουν πολλά πράγματα που πρέπει να ερευνηθούν και να συζητηθούν για τη Δικτατορία των Συνταγματαρχών.

Ως προς το πραξικόπημα Ιωαννίδη πάντως και την προετοιμασία του, έμενα μου φαίνονται πολύ πιο πειστικά τα στοιχεία που έχει ομολογήσει ο Γρηγόρης Μπονάνος που διετέλεσε αρχηγός Ενόπλων Δυνάμεων επί Ιωαννίδη και ήταν μυημένος στη συνωμοσία. Στο βιβλίο του λοιπόν ‘Η Αλήθεια‘ (το οποίο μπορείτε επίσης να βρείτε στο διαδίκτυο) λέει ότι οι συνεννοήσεις για το πραξικόπημα ξεκίνησαν το καλοκαίρι του 1973, μήνες πριν το Πολυτεχνείο, όταν ο Παπαδόπουλος προωθώντας το σχέδιο της πολιτικοποίησης παραμέρισε τους παλιούς του συν-πραξικοπηματίες και δημιούργησε φόβους στο στρατό ότι θα χάσει την εξουσία που είχε αποκτήσει από την 21η Απριλίου του 1967. Το πιο επικίνδυνο σε αυτό το ακροδεξιό επιχείρημα είναι ότι πλαγίως κατασκευάζει μια εικόνα μετριοπάθειας για τον Παπαδόπουλο ως του νουνεχή δικτάτορα που δεν θα άφηνε να συμβεί η καταστροφική εκτροπή στην Κύπρο τον Ιούλιο του 1974. Λες και δεν ήταν πανίσχυρος ο Παπαδόπουλος τον Νοέμβριο του 1967 όταν συνέβη η σφαγή στην Κοφίνου στην Κύπρο. Λες και η Χούντα είχε χειριστεί μέχρι τότε θαυμάσια το Κυπριακό. Λες και υπάρχει το «αόρατο χέρι των δικτατοριών» που τις αυτορρυθμίζει με μαγικό τρόπο και τις κάνει πιο ανεκτικές και μετριοπαθείς με το πέρασμα του χρόνου…

Θα το πω για άλλη μια φορά, οι ακροδεξιές τερατολογίες είναι μια πρόσκληση για να ενδιαφερθούμε ξανά για την ιστορία της περιόδου. Κι αν η ακροδεξιά έχει το ίντερνετ για να σπείρει τους εξωφρενικούς ισχυρισμούς της, το μέσο δίνει εξίσου την ευκαιρία σε όσους θέλουν να αποκτήσουν μια πρώτη γεύση και να γνωρίσουν πρωτότυπα τεκμήρια της εποχής που έχουν ψηφιοποιηθεί και είναι διαθέσιμα για όλους. Υπάρχει η πλήρης σειρά των φύλλων της εφημερίδας Μακεδονίας για όλη την Επταετία που διατίθεται από την πλατφόρμα της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας, υπάρχουν τα εξαιρετικά ψηφιακά αρχεία των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας με πολύ πλούσια τεκμήρια, π.χ. για την ελληνική νεολαία. Η ανερχόμενη κουλτούρα της περιπλάνησης στο διαδίκτυο μπορεί να γίνει όχημα για μια νέα ανακάλυψη της ιστορίας της δικτατορίας της 21ης Απριλίου.

(Κεντρική Φωτογραφία: ΑΣΚΙ/ περισσότερες φωτογραφίες σχετικά με την πρώτη επέτειο του Πολυτεχνείου εδώ)

Πηγή: oneman.gr