Σε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με το γερμανό συγγραφέα Λίον Φόιχτβανγκερ είχε προβεί ο Στάλιν το Γενάρη του 1937. Ενδιαφέρουσα, όχι μόνο για τα θέματα που θίγονται, ούτε μόνο για τις απαντήσεις του Στάλιν, αλλά και για την ίδια την “οπτική γωνία” και το σκεπτικό του Φόιχτβανγκερ που τον ωθεί να υποβάλει αυτές τις ερωτήσεις. Γιατί στο Φόιχτβανγκερ βλέπει κανείς κάτι που συναντάμε καθημερινά: έναν καλοπροαίρετο άνθρωπο έναντι της σοβιετικής εξουσίας και του κομμουνισμού, ο οποίος όμως διατηρεί και διατυπώνει τις επιφυλάξεις του.
Στάλιν: Οι επιστημονικοί συγγραφείς συνήθως δίνουν ιδέες, αντιλήψεις, ενώ οι μυθιστοριογράφοι συγγραφείς εικόνες, φιγούρες. Είναι πιο συγκεκριμένοι, οι ζωγραφιές απεικονίζουν αυτό που τους ενδιαφέρει. Οι επιστήμονες συγγραφείς γράφουν για πιο “εκλεκτά” ακροατήρια, πιο καταρτισμένους ανθρώπους, ενώ οι καλλιτέχνες για πιο πλατιές μάζες. Θα έλεγα ότι, αυτό που υπάρχει στη δράση τέτοιων λεγόμενων επιστημονικών συγγραφέων είναι ότι υπάρχουν περισσότερα στοιχεία αυστηρού υπολογισμού. Όσο για τους συγγραφείς-καλλιτέχνες- οι άνθρωποι είναι περισσότερο άμεσοι στη δράση τους και ενεργούν με τρόπο λιγότερο αυστηρά υπολογισμένο.
Προκύπτει από αυτό μήπως ότι οι διανοούμενοι πρέπει να έχουν λιγότερα δικαιώματα;
Σήμερα, λαϊκές μάζες θέλουν να δώσουν αγώνα ενάντια στους καταπιεστές με θρησκευτική μορφή, υπό τη μορφή θρησκευτικού πολέμου. Τέτοια ήταν η κατάσταση στο 17ο αιώνα, και πιο παλιά στη Γερμανία και τη Γαλλία (5). Έπειτα, μετά από λίγο καιρό, η πάλη ενάντια στους καταπιεστές διεξαγόταν πιο συνειδητά – για παράδειγμα, η Γαλλική Επανάσταση.
Όσον αφορά τη νέα, σοβιετική κοινωνία, εδώ ο ρόλος του συγγραφέα είναι τεράστιος. Ο συγγραφέας είναι πιο πολύτιμος, καθώς αυθόρμητα, σχεδόν χωρίς να το σκεφτεί, αντανακλά τις νέες διαθέσεις των μαζών. Και αν ρωτήσεις ποιος αντανακλά πιο γρήγορα τις νέες διαθέσεις και τάσεις, μάλλον είναι ο καλλιτέχνης, παρά ο επιστήμονας-ερευνητής. Ο καλλιτέχνης βρίσκεται μέσα στην πηγή, μέσα στο “καζάνι” των νέων διαθέσεων. Μπορεί, επομένως, να βάλει τις διαθέσεις σε νέα κατεύθυνση, ενώ η επιστημονική φιλολογία έρχεται αργότερα. Δεν είναι ξεκάθαρο γιατί ο συγγραφέας-καλλιτέχνης θα πρέπει να είναι συντηρητικός ή αντιδραστικός. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Δεν δικαιολογείται ούτε από την ιστορία. Οι πρώτες απόπειρες επίθεσης στη φεουδαρχική κοινωνά έλαβαν χώρα από καλλιτέχνες: Πρώτα είχαν επιτεθεί στην παλιά κοινωνία ο Βολταίρος κι ο Μολιέρος (6). Αργότερα ήρθαν οι Εγκυκλοπαιδιστές.
Ο Μαξίμ Γκόρκι αντανακλούσε ακόμα χαλαρά επαναστατικά αισθήματα και φιλοδοξίες της εργατικής τάξης πολύ πριν αυτά καταλήξουν σε επανάσταση το 1905.
Φόιχτβανγκερ: Σε ποιο βαθμό είναι εφικτή στη σοβιετική λογοτεχνία η κριτική; (7)
Στάλιν: Είναι απαραίτητο να διακρίνουμε την πραγματική κριτική από την κριτική που αποσκοπεί να κάνει προπαγάνδα ενάντια στο σοβιετικό σύστημα.
Έχουμε, για παράδειγμα, μια ομάδα συγγραφέων, οι οποίοι δεν συμφωνούν με την εθνική μας πολιτική, με την ισοτιμία των εθνών (8). Αυτοί θέλουν να επικρίνουν την εθνική μας πολιτική. Μπορεί απλώς να επικρίνει κανείς. Όμως σκοπός τους δεν είναι η κριτική, αλλά η προπαγάνδα ενάντια στην πολιτική μας ισοτιμίας των εθνών. Εμείς δεν μπορούμε να επιτρέπουμε προπαγάνδα που αποσκοπεί να στρέφει το ένα τμήμα του πληθυσμού ενάντια στο άλλο, το ένα έθνος ενάντια στο άλλο. Δεν μπορούμε να το επιτρέπουμε, γιατί σταθερά πρέπει να θυμόμαστε ότι κάποτε οι Ρώσοι ήταν το κυρίαρχο έθνος.
Υπάρχει μια ομάδα συγγραφέων η οποία δεν επιθυμεί εμείς να διεξάγουμε αγώνα ενάντια στα φασιστικά στοιχεία, αφού και τέτοια στοιχεία έχουμε. Η απόδοση δικαιώματος στην προπαγάνδιση του φασισμού και κατά του σοσιαλισμού – δεν έχει νόημα (9).
Την πραγματική κριτική, η οποία αποκαλύπτει τις αδυναμίες με στόχο το να τις ξεπεράσουμε – την καλωσορίζουμε. Εμείς, οι ίδιοι οι πολιτικοί ηγέτες, έχουμε και παρέχουμε την πλατύτερη δυνατότητα μιας τέτοιας κριτικής στους συγγραφείς (10).
Φόιχτβανγκερ: Υπάρχει καποια παρεξήγηση. Εγώ δεν θεωρώ ότι ο συγγραφέας πρέπει να είναι αντιδραστικός. Όμως επειδή το ένστικτο μένει πίσω, όπως μένει πίσω και ο νους, έτσι και ο συγγραφέας μπορεί να είναι αντιδραστικός, παρά τη θέλησή του. Όπως ο Γκόρκι, ενίοτε στις φιγούρες των δολοφόνων και των κλεφτών, προκαλεί καποιο αίσθημα συμπάθειας. Και στα έργα μου επίσης, υπάρχει μια αντανάκλαση τέτοιων καθυστερημένων ενστίκτων. Πιθανώς για αυτό να διαβάζονται με ενδιαφέρον. Μου φαίνεται ότι παλιότερα υπήρχαν περισσότερα λογοτεχνικά έργα που επέκριναν την μία ή την άλλη πτυχή της σοβιετικής ζωής. Τι προκαλεί κάτι τέτοιο;
Στάλιν: Τα έργα σας διαβάζονται με ενδιαφέρον και αντιμετωπίζονται καλά στη χώρα μας όχι απλώς επειδή υπάρχουν στοιχεία καθυστερημένα σε αυτά, αλλά γιατί αυτά αληθινά αντανακλούν τη πραγματικότητα. Είτε θέλετε είτε όχι να δώσετε ώθηση στην ανάπτυξη της επανάστασης στη Γερμανία, στην πραγματικότητα, ανεξάρτητα από την επιθυμία σας, συμβαίνει να δίνετε προοπτική στην επανάσταση στη Γερμανία. Διαβάζοντας τα βιβλία σας, ο συγγραφέας λέει στον εαυτό του: “Έτσι στη Γερμανία, δεν επιτρέπεται να ζούμε άλλο”.
Πρώτα υπάρχουν τα γεγονότα και έπειτα αυτά αναπαρίστανται στο κεφάλι. Δεν μπορεί κανείς να συσκοτίσει το ζήτημα της κοσμοαντίληψης του συγγραφέα με το έργο του.
Για παράδειγμα ο Γκόγκολ και οι “Νεκρές Ψυχές” του. Η κοσμοαντίληψη του Γκόγκολ ήταν αναμφίβολα αντιδραστική. Ήταν μυστικιστής. Σαφώς δεν θεωρούσε πως η δουλεία πρέπει να ανατραπεί. Υπάρχουν παρεξηγήσεις ότι ο Γκόγκολ ήθελε να παλέψει ενάντια στη δουλεία. Σε αυτό το θέμα μιλά η αλληλογραφία του, η οποία είναι πλήρης από αντιδραστικές απόψεις. Και όμως, παρά τη θέλησή του, οι “Νεκρές Ψυχές” του Γκόγκολ, η καλλιτεχνική τους αλήθεια, είχαν μια τεράστια επίδραση σε όλη τη γενιά επαναστατών διανοουμένων των δεκαετιών του 1840, 1850, 1860.
Δεν πρέπει να συγχέουμε την κοσμοαντίληψη του συγγραφέα με την επίδρασή του ενός ή του άλλου έργου του στο συγγραφέα. Είχαμε περισσότερα κριτικά έργα στο παρελθόν; Μπορεί. Δεν εχω ασχοληθεί με τη μελέτη της εξέλιξης της ρωσικής λογοτεχνίας κατά τις δύο τελευταίες περιόδους.
Μέχρι το 1933, λίγοι συγγραφείς πίστευαν ότι το αγροτικό ζήτημα θα μπορούσε να επιλυθεί στη βάση της ίδρυσης κολχόζ. Τότε η κριτική ήταν μεγαλύτερη. Τα γεγονότα, όμως, πείθουν. Επιτεύχθηκε ο στόχος της σοβιετικής εξουσίας για την κολλεκτιβοποίηση, η οποία έφερε κοντά την αγροτιά με την εργατική τάξη.
Το πρόβλημα των σχέσεων μεταξύ εργατικής τάξης και αγροτιάς ήταν το πιο σημαντικό και στο οποίο δινόταν η μεγαλύτερη φροντίδα των επαναστατών σε όλες τις χώρες.
Φαινόταν ανεπίλυτο: η αγροτιά αντιδραστικά σχετίζεται με την ιδιωτική ιδιοκτησία, πηγαινει πίσω, ενώ η εργατική τάξη πηγαίνει μπροστά. Αυτή η αντίφαση δεν ήταν λίγες φορές που οδήγησε στην επανάσταση. Έτσι πέθανε η επανάσταση στη Γαλλία, έτσι πέθανε και η επανάσταση στη Γερμανία. Δεν υπήρχε επαφή μεταξύ εργατικής τάξης και αγροτιάς.
Φόιχτβανγκερ: Είμαι εδώ μόλις 4-5 εβδομάδες (13). Μια από τις πρώτες εντυπώσεις: μερικές μορφές της έκφρασης σεβασμού και αγάπης προς εσάς μου φαίνονται υπερβολικές και “άγευστες”. Δίνετε την εντύπωση ενός ανθρώπου απλού και ταπεινού. Δεν είναι αυτές οι μορφές για εσάς ένα αχρείαστο βάρος;
Στάλιν: Συμφωνώ πλήρως μαζί σας. Είναι δυσάρεστο, όταν υπάρχουν υπερβολικές μεγαλοποιήσεις. Ευρισκόμενοι σε έκσταση, οι άνθρωποι προχωρούν σε ανοησίες. Από τα εκατοντάδες χαιρετιστήρια γράμματα απαντώ σε 1-2, δεν επιτρέπω να τυπωθούν οι υπερβολικά ενθουσιώδεις χαιρετισμοί, μόλις μαθαίνω για αυτούς. Τα 9/10 των χαιρετισμών αυτών – πραγματικά είναι μόνο “άγευστοι”. Και μου δημιουργούν ένα δυσάρεστο συναίσθημα (14).
Δεν θα ήθελα να δικαιολογήσω – να δικαιολογήσω τίποτα, αλλά ανθρώπινα να εξηγήσω από πού τέτοιος αχαλίνωτος θαυμασμός, ο οποίος φτάνει τα όρια του κορεσμού, έχει προκύψει γύρω από το πρόσωπό μου. Πιθανώς στη χώρα μας να ήμαστε σε θέση να λύσουμε ένα πρόβλημα για το οποίο πολλές γενιές πάλεψαν επί αιώνες: μπαμπεφιστές, εβερτιστές, όλες οι ομάδες Γάλλων, Άγγλων, Γερμανών επαναστατών (15). Προφανώς, η επίλυση αυτού του προβλήματος (αγαπήθηκε από τις εργατικές και αγροτικές μάζες): η απελευθέρωση από την εκμετάλλευση προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό. Πάρα πολλοί άνθρωποι είναι χαρούμενοι που κατάφεραν να απελευθερωθούν από την εκμετάλλευση. Όμως κυριολεκτικά δεν γνωρίζουν τι να κάνουν με αυτή τη χαρά.
Είναι ένα μεγάλο πράγμα η απελευθέρωση από την εκμετάλλευση, και οι μάζες το γιορτάζουν με το δικό τους τρόπο. Όλο αυτό αποδίδεται σε εμένα – κάτι τέτοιο προφανώς δεν ισχύει, τι μπορεί ένας άνθρωπος να κάνει; Σε εμένα βλέπουν μια συλλογική αντίληψη και ρίχνουν γύρω μου μια φωτιά ενθουσιασμού.
Φόιχτβανγκερ: Ως ένα πρόσωπο συμπαθών την ΕΣΣΔ, βλέπω και αισθάνομαι ότι αυτό το αίσθημα αγάπης και σεβασμού προς εσάς είναι πραγματικά πηγαίο και ειλικρινές. Είναι επειδή σας αγαπούν και σας σέβονται τόσο πολύ που εσείς δεν μπορείτε να σταματήσετε με μια λέξη σας αυτές τις μορφές εκδήλωσης ενθουσιασμού, οι οποίες έχουν παραξενέψει καποιους φίλους σας στο εξωτερικό;
Στάλιν: Προσπάθησα καμποσες φορές να κάνω κάτι. Όμως τίποτε δεν επιτυγχάνεται. Τους λες- δεν είναι καλό, μην το κάνετε. Οι άνθρωποι πιστεύουν πως το λέω αυτό από ψεύτικη ταπεινοφροσύνη.
Αυτό είναι μια εκδήλωση της γνωστής έλλειψης κουλτούρας. Με τον καιρό, αυτό θα καταστεί βαρετό. Είναι δύσκολο να σταματήσει κανείς τη χαρά τους. Και θα ήταν λυπηρό να πάρει κανείς αυστηρά μέτρα ενάντια στους εργάτες και τους αγρότες.
Έχουν ήδη μεγάλες νίκες. Προηγουμένως οι τσιφλικάδες και οι καπιταλιστές ήταν ο δημιουργός, οι εργάτες και οι αγρότες δεν θεωρούσαν τετοιους τους ανθρώπους. Τώρα η σκλαβιά των εργατών έχει απομακρυνθεί. Πρόκειται για τεράστια νίκη! Οι τσιφλικάδες και οι καπιταλιστές απομακρύνθηκαν, οι εργάτες και οι αγρότες είναι οι κύριοι της ζωής τους. Εμφορούνται από μεγάλο ενθουσιασμό.
Ο λαός μας ακόμα υστερεί όσον αφορά τη γενική κουλτούρα, για αυτό και η έκφραση ενθουσιασμού λαμβάνει χώρα με τέτοιο τρόπο. Με το νόμο, με την απαγόρευση δεν μπορείς να ξεφύγεις από τέτοια πράγματα. Μπορείς να βρεθείς μόνο σε μια αστεία κατάσταση με κάτι τέτοιο. Και όσον αφορά το γεγονός ότι κάποιους ανθρώπους στο εξωτερικό αυτή η κατάσταση τους λυπεί – δεν μπορείς να κάνεις τίποτα. Η κουλτούρα δεν κατακτάται άμεσα. Εμείς πολλά κάνουμε σε αυτόν τον τομέα: χτίσαμε, για παράδειγμα, μόνο το 1935 και το 1936 στις πόλεις πάνω από δύο χιλιάδες νέα σχολεία (18). Με κάθε μέτρο προσπαθούμε να ανεβάσουμε το επίπεδο κουλτούρας, όμως τα αποτελέσματα θα εμφανιστούν μετά από 5-6 χρόνια. Η άνοδος της κουλτούρας πάει με αργό ρυθμό. Ο ενθουσιασμός μεγαλώνει γρήγορα και με άσχημο τρόπο (19).
Στάλιν: Το ερώτημα είναι φυσιολογικό (22). Εννοούσα προφανώς τις πλατιές μάζες και όχι τους γραφειοκράτες των διαφόρων ιδρυμάτων. Όσον αφορά τους γραφειοκράτες, δεν μπορεί να πει κανείς τίποτα γιατί δεν έχουν γούστο. Φοβούνται πως αν δεν υπάρχει προτομή Στάλιν, καποια εφημερίδα, καποιος προϊστάμενος θα τους επιπλήξει, ή καποιος επισκέπτης θα εκπλαγεί. Αυτό είναι τμήμα του καριερισμού, καποια έκφραση μορφής “αυτοάμυνας” των γραφειοκρατών: προκειμένου να μην θιγούν, χρειάζεται να βάλουν μια προτομή του Στάλιν.
Σε οποιοδήποτε κόμμα κι αν νικήσει, προσκολλώνται σε αυτό ξένα στοιχεία, καριερίστικα. Προσπαθούν να υπερασπιστούν εαυτόν με βάση την αρχή του μιμητισμού – επίδειξη προτομών, συνθηματολογία, στην οποία δεν πιστεύουν. Όσον αφορά τη χαμηλή ποιότητα των προτομών, αυτό δεν γίνεται συνειδητά (ξέρω ότι αυτό συμβαίνει ενίοτε), αλλά λόγω ανικανότητας επιλογής. Είδα, για παράδειγμα, στην διαδήλωση της Πρωτομαγιάς πορτρέτα δικά μου και των συντρόφων μου: μοιάζαμε σε όλα με διαβόλους. Κινούνται οι άνθρωποι με ενθουσιασμό και δεν καταλαβαίνουν ότι τα πορτρέτα δεν είναι κατάλληλα. Δεν μπορείς να εκδώσεις διαταγή να εκτίθενται καλές προτομές – λοιπόν, αυτές να πάνε στο διάολο! Δεν υπάρχει χρόνος να ασχολούμαστε με τέτοια πράγματα, έχουμε άλλα πράγματα και έγνοιες και όχι να βλέπουμε αυτές τις προτομές (23).
Φόιχτβανγκερ: Φοβάμαι ότι η χρήση από εσάς της λέξης “δημοκρατία” – καταλαβαίνω πλήρως το νόημα του νέου σας Συντάγματος και το καλωσορίζω – δεν είναι πλήρως επιτυχής. Στη Δυση επί 150 χρόνια η λέξη “δημοκρατία” νοείται ως η τυπική δημοκρατία. Δεν υπάρχει μήπως παρεξήγηση από τη χρήση από εσάς της λέξης “δημοκρατίας”, στην οποία στο εξωτερικό έδιναν ένα συγκεκριμένο μήνυμα; Όλα καταλήγουν στη λέξη “δημοκρατία”. Δεν θα μπορούσατε να σκεφτείτε άλλη λέξη;
Επιπρόσθετα, δεν θέλουμε να εγκαταλείψουμε τη λέξη δημοκρατία, αφού ακόμα, τώρα, στον καπιταλιστικό κόσμο ανάβει ο αγώνας των υπολειμμάτων δημοκρατίας ενάντια στο φασισμό. Σε αυτές τις περιστάσεις, δεν θέλουμε να εγκαταλείψουμε τη λέξη δημοκρατία, ενώνουμε το μέτωπο αγώνα μας με το μέτωπο εργατών, αγροτών, διανόησης ενάντια στο φασισμό, για τη δημοκρατία. Διαφυλάσσοντας την έννοια “δημοκρατία”, δίνουμε το χέρι σε αυτούς και τους λέμε ότι μετά τη νίκη επί του φασισμού και την εδραίωση της τυπικής δημοκρατίας, θα πρέπει ακόμα να παλέψουμε για μια ανώτερη μορφή δημοκρατίας, για τη σοσιαλιστική δημοκρατία.
Φόιχτβανγκερ: Ίσως εγώ, ως συγγραφέας, δίνω υπερβολικά περισσότερη σημασία στη λέξη και στους συνδεόμενους με αυτή θεσμούς. Μου φαίνεται ότι η αστική κριτική, η οποία βασίζεται σε μια εσφαλμένη κατανόηση της λέξης δημοκρατία, είναι βλαπτική. Η Σοβιετική Ένωση έχει δημιουργήσει τόσα πολλά νέα πράγματα, γιατί να μη δημιουργήσει εδώ μια νέα λέξη;
Στάλιν: Δεν έχετε δίκιο. Τα θετικά στοιχεία από τη διατήρηση της λέξης δημοκρατία είναι ανώτερα από τα μειονεκτήματα που συσχετίζονται με την αστική κριτική. Δείτε, για παράδειγμα, τα ενιαιομετωπικά κινήματα στη Γαλλία, την Ισπανία. Διάφορα στρώματα έχουν ενωθεί για τη διαφύλαξη των θλιβερών υπολειμμάτων της δημοκρατίας. Το ενιαίο μέτωπο ενάντια στο φασισμό- πρόκειται για μέτωπο αγώνα για τη δημοκρατία (25). Εργάτες, αγρότες, διανόηση, ρωτούν: πώς εσείς, οι σοβιετικοί άνθρωποι, σχετίζεστε με τον αγώνα μας για δημοκρατία, αν είναι αυτός ο αγώνας σωστός; Εμείς λέμε: “Δίκαια, παλεύετε για αυτή τη δημοκρατία, η οποία όμως είναι το χαμηλότερο επίπεδο δημοκρατίας. Σας υποστηρίζουμε δημιουργώντας ένα ανώτερο στάδιο δημοκρατίας – τη σοσιαλιστική δημοκρατία. Εμείς – κληρονόμοι των παλιών δημοκρατών – των Γάλλων επανασταστών, των Γερμανών επαναστατών, κληρονόμοι δεν αφήνουμε τη δημοκρατία στην παλιά θέση της, αλλά την πάμε σε ανώτερα επίπεδα”.
Αναφορικά με τους κριτικούς, χρειάζεται να πούμε ότι η δημοκρατία επινοήθηκε όχι για μικρές ομάδες συγγραφέων, αλλά ιδρύθηκε προκειμένου να δώσει σε μια νέα τάξη, την αστική τάξη, τη δυνατότητα να αγωνιστεί ενάντια στη φεουδαρχία. Όταν η φεουδαρχία ηττήθηκε, η εργατική τάξη ήθελε να χρησιμοποιήσει τη δημοκρατία, ώστε να διεξάγει αγώνα ενάντια στην αστική τάξη. Εδώ η αστική δημοκρατία κατέστη επικίνδυνη. Ήταν καλή για τον αγώνα της αστικής τάξης ενάντια στη φεουδαρχία, έγινε κακή όταν η εργατική τάξη άρχισε να τη χρησιμοποιεί για τον αγώνα της ενάντια στην αστική τάξη.
Η δημοκρατία κατέστη επικίνδυνη, ξεπήδησε από αυτή ο φασισμός. Όχι τυχαία, καποιες ομάδες της αστικής τάξης συμφωνούν με το φασισμό, γιατί προηγουμένως η δημοκρατία ήταν χρήσιμη, ενώ τώρα έγινε επικίνδυνη. Η δημοκρατία δημιουργεί στην εργατική τάξη τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει διάφορα δικαιώματα στον αγώνα της ενάντια στην αστική τάξη.
Γνωρίζω τετοιους κριτικούς. Μερικοί από αυτούς ρωτούν: γιατί δεν νομιμοποιούμε την ομάδα ή, όπως λένε, το κόμμα των τροτσκιστών. Λένε: “Νομιμοποιείστε το κόμμα των τροτσκιστών- και τότε θα έχετε δημοκρατία. Δεν το νομιμοποιείτε; Τότε δεν υπάρχει δημοκρατία”. Όμως τι είναι αυτό το κόμμα τροτσκιστών; Όπως αποδείχτηκε – εμείς αυτό το γνωρίζαμε εδώ και καιρό – είναι συλλέκτες πληροφοριών, που μαζί με τους πράκτορες του ιαπωνικού και του γερμανικού φασισμού ανατινάζουν φράχτες, γέφυρες, προκαλούν σιδηροδρομικά ατυχήματα. Σε περίπτωση πολέμου εναντίον μας, αυτοί ετοιμάστηκαν να πάρουν κάθε μέτρο ώστε να οργανώσουν την ήττα μας: να ανατινάξουν εργοστάσια, σιδηροδρόμους, να σκοτώσουν ηγέτες κλπ. Μας καλούν να νομιμοποιήσουμε συλλέκτες πληροφοριών, πράκτορες εχθρικών ξένων κρατών.
Κανένα αστικό κράτος – ούτε η Αμερική, ούτε η Αγγλία, ούτε η Γαλλία – δεν νομιμοποιεί κατασκόπους και συλλέκτες πληροφοριών για λογαριασμών εχθρικών ξένων κρατών.
Γιατί μας καλούν σε κάτι τέτοιο; Εμείς είμαστε ενάντια σε μια τέτοια “δημοκρατία”.
Φόιχτβανγκερ: Ακριβώς γιατί η δημοκρατία στη Δύση ήδη έχει κακοφορμίσει, μυρίζει άσχημα, χρειάζεται ίσως να εγκαταλειφθεί τέτοια λέξη.
Αν η δημοκρατία δεν ισούται με τα δικαιώματα των λογοτεχνών να μαλλιοτραβιούνται στον Τύπο, αλλά γίνεται κατανοητή ως δημοκρατία για τις μάζες, τότε πρέπει να παλεύουμε για αυτή.
Θέλουμε να διατηρήσουμε το Λαϊκό Μέτωπο με τις μάζες στη Γαλλία και σε άλλες χώρες. Είναι η γέφυρα προς αυτές – η δημοκρατία, δηλαδή, όπως την κατανοούν οι μάζες.
Υπάρχει διαφορά μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας; Θα ήθελαν οι γερμανικές εργατικές μάζες ξανά ένα κοινοβούλιο, ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι, του λόγου και του Τύπου; Σίγουρα. Ο Κασέν στο κοινοβούλιο, ο Τέλμαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, στη Γαλλία μπορούν οι εργάτες να απεργήσουν, στη Γερμανία όχι, κλπ.
Φόιχτβανγκερ: Τώρα υπάρχουν τρεις έννοιες: φασισμός, δημοκρατία, σοσιαλισμός. Μεταξύ σοσιαλισμού και δημοκρατίας υπάρχει διαφορά.
Φόιχτβανγκερ: Όσον αφορά τη δίκη του Ζηνόβιεφ και των άλλων. Δημοσιεύτηκαν τα πρακτικά (27). Η εισήγηση βασίστηκε κυρίως στις ομολογίες των κατηγορούμενων. Αναμφίβολα, υπάρχουν και άλλα υλικά σχετικά με αυτή τη δίκη. Δεν είναι εφικτή η δημοσίευσή τους επίσης;
Στάλιν: Τι υλικά;
Φόιχτβανγκερ: Τα αποτελέσματα της προδικαστικής έρευνας (28). Ό,τι αποδεικνύει την ενοχή τους πέρα από τις ομολογίες τους.
Στάλιν: Ανάμεσα στους νομικούς, υπάρχουν δύο σχολές. Η μια πιστεύει ότι η ομολογία των κατηγορούμενων – είναι το σημαντικότερο στοιχείο απόδειξης της ενοχής τους. Η σχολή του αγγλοσαξονικού δικαίου πιστεύει ότι τα υλικά στοιχεία – π.χ. ένα μαχαίρι, ένα ρεβόλβερ κλπ – δεν αρκούν για την τεκμηρίωση της ενοχής. Η ομολογία των κατηγορούμενων έχει μεγαλύτερη σημασία.
Υπάρχει και η γερμανική σχολή. Αυτή δίνει προτίμηση στις υλικές ενδείξεις, αλλά και αυτή δίνει σημασία στην ομολογία του κατηγορούμενου. Δεν είναι κατανοητό γιατί κάποιοι άνθρωποι ή λογοτέχνες στο εξωτερικό δεν ικανοποιούνται με την ομολογία των κατηγορουμένων. Ο Κίροφ δολοφονήθηκε – αυτό είναι ένα γεγονός. Οι Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ, Τρότσκι δεν βρίσκονταν στο σημείο της δολοφονίας. Όμως αυτούς υπέδειξαν οι άνθρωποι που διέπραξαν αυτό το έγκλημα, ως τους εγκέφαλους αυτού. Όλοι τους, έμπειροι συνωμότες: Τρότσκι, Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ και άλλοι. Σε τέτοιες περιπτώσεις δεν αφήνουν ντοκουμέντα. Όταν ήρθαν σε αντιπαράσταση με τους δικούς τους ανθρώπους, τότε αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν την ενοχή τους.
Άλλο γεγονός – την προηγούμενη χρονιά υπήρξε η σύγκρουση ενός στρατιωτικού τραίνου στο σταθμό Σούμιχα της Σιβηρίας (29). Το τραίνο πήγαινε στην Άπω Ανατολή. Όπως αναφέρεται στην απόφαση, η σιδηροδρομικός υπάλληλος εσφαλμένα μετέφρασε το σήμα και έστειλε σε λάθος ράγες το τρένο. Με τη σύγκρουση δεκάδες άντρες του Κόκκινου Στρατού σκοτώθηκαν (30). Η σηματωρός – μια νεαρή κοπέλα – δεν αναγνώριζε την ενοχή της, είπε ότι τέτοια οδηγία της δόθηκε. Ο προϊστάμενος του σταθμού, διάφοροι που είχαν βάρδια, συνελήφθησαν, κάποιοι ομολόγησαν την ενοχή τους. Καταδικάστηκαν. Πρόσφατα, συνελήφθησαν σε αυτή την περιοχή καποιοι άνθρωποι – ο Μπογκουσλάβσκι, ο Ντρόμπνις, ο Κνιάζεφ (31). Μερικοί συλληφθέντες της υπόθεσης της σύγκρουσης, όχι όμως ακόμα καταδικασμένοι, υπέδειξαν ότι η σύγκρουση επήλθε κατόπιν υπόδειξης τροτσκιστικής ομάδας. Ο Κνιάζεφ, ο οποίος ήταν τροτσκιστής και αποδείχτηκε κατάσκοπος της Ιαπωνίας, υπέδειξε ότι δεν ήταν ένοχη η σηματωρός. Αυτοί, οι τροτσκιστές, είχαν συμφωνία με ιάπωνες πράκτορες για το πώς να οργανωθεί η καταστροφή. Για να καλυφθεί το έγκλημα, χρησιμοποιήθηκε η υπάλληλος και της δόθηκε διαταγή εσφαλμένα να γυρίσει τη γραμμή. Οι υλικές ενδείξεις ήταν εναντίον της σηματωρού: αυτή είχε γυρίσει τη γραμμή. Οι ενδείξεις όμως από τις ανθρώπους δείχνουν πως ένοχη δεν ήταν αυτή. Δεν έχουμε μόνο τις ομολογίες των κατηγορουμένων. Ωστόσο, δίνουμε στις ομολογίες μεγαλύτερη σημασία. Λένε ότι οι ομολογίες δόθηκαν επειδή υπήρχε υπόσχεση στους κατηγορούμενους να αφεθούν ελεύθεροι. Αυτό είναι ανοησία. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι είναι έμπειροι, καταλαβαίνουν καλά τι συνεπάγεται η αυτοαποκάλυψη αυτή, η ομολογία τέτοιων εγκλημάτων. Σύντομα θα υπάρξει η δίκη του Πιατακόφ και άλλων (32). Θα είστε σε θέση να μάθετε πολλά ενδιαφέροντα αν παραβρεθείτε σε αυτή τη δίκη (33).
Φόιχτβανγκερ: Άρχισα να γράφω ένα έργο για τη ζωή στην Ινδία, στο οποίο αναπαρίσταται πώς ο λόρδος Χάστινγκς ενώθηκε με τον εχθρό, ο οποίος στην πραγματικότητα ήθελε να κάνει ένα πραξικόπημα, αποδίδοντας σε αυτόν όχι αυτό, αλλά εντελώς άλλα εγκλήματα (34).
Οι κριτικοί στο εξωτερικό (όχι εγώ) λένε ότι δεν καταλαβαίνουν την ψυχολογία των κατηγορούμενων, γιατί αυτοί δεν υπερασπίζονται τις απόψεις τους, και ομολογούν.
Ο Λένιν ακόμα, στο 10ο συνέδριο του κόμματος το 1921, που πέρασε απόφαση ενάντια στο φραξιονισμό, έλεγε ότι το φραξιονισμό ενάντια στο κόμμα, και ιδιαίτερα αν αυτοί οι άνθρωποι επιμένουν σε αυτά τα λάθη τους, θα πρέπει να τους θεωρούμε ενάντιους στη σοβιετική εξουσία, να τους κατατάσσουμε στο στρατόπεδο της αντεπανάστασης. Στη σοβιετική εξουσία μπορεί κανείς είναι μαζί της, μπορεί να είναι ουδέτερος, όμως αν αρχίζει αγώνα εναντίον της, τότε αυτός αναπόφευκτα καταλήγει στην αντεπανάσταση (35).
Αυτοί οι άνθρωποι πάλεψαν ενάντια στο Λένιν, ενάντια στο κόμμα: Την εποχή της ειρήνης του Μπρεστ, το 1918. Το 1921, στο ζήτημα των συνδικάτων. Μετά το θάνατο του Λένιν το 1924, πάλεψαν ενάντια στο κόμμα. Κορύφωσαν την πάλη ιδιαίτερα το 1927. Το 1927 διεξάγαμε δημοψήφισμα μεταξύ των μελών του κόμματος. Για την πλατφόρμα της ΚΕ του ΠΚΚ(μπ.) ψήφισαν 800.000 μέλη του κόμματος, για την πλατφόρμα του Τρότσκι – 17 χιλιάδες (36). Αυτοί οι άνθρωποι βάθυναν την πάλη, ίδρυσαν το δικό τους κόμμα. Το 1927 προέβησαν σε διαδήλωση ενάντια στη σοβιετική εξουσία, βγήκαν στην εμιγκράτσια, στην παρανομία.
Γιατί αυτοί ομολόγησαν τα εγκλήματά τους; Γιατί έχασαν την πίστη στην ορθότητα των θέσεών τους, είδαν την επιτυχία παντού. Ήθελαν τουλάχιστον πριν το θάνατο ή την καταδίκη να πουν στο λαό την αλήθεια. Τουλάχιστον ένα καλό πράγμα να κάνουν – να βοηθήσουν το λαό να μάθει την αλήθεια. Αυτοί οι άνθρωποι άφησαν τις παλιές τους πεποιθήσεις. Έχουν νέες πεποιθήσεις. Θεωρούν πως δεν είναι εφικτή στη χώρα μας η οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Πως πρόκειται για μια υπόθεση σάπια. Θεωρούν ότι όλη η Ευρώπη θα κατακτηθεί από το φασισμό και πως εμείς οι σοβιετικοί θα σκοτωθούμε. Προκειμένου οι υποστηρικτές του Τρότσκι να μην πεθάνουν μαζί μας, αυτοί πρέπει να κλείσουν συμφωνία με τα ισχυρότερα φασιστικά κράτη, ώστε να σώσουν τα στελέχη τους και την εξουσία τους που θα αποκτήσουν με τη συμφωνία των φασιστικών κρατών. Αναφέρομαι σε αυτό που οι Ράντεκ και Πιατακόφ λένε τώρα ευθέως. Θεωρούσαν τα ισχυρότερα φασιστικά κράτη τη Γερμανία και την Ιαπωνία. Διαπραγματεύτηκαν με τον Ες (37) στο Βερολίνο και με Ιάπωνες εκπροσώπους στο Βερολίνο. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η εξουσία η οποία θα αποκτήσουν ως αποτέλεσμα της ήττας της ΕΣΣΔ στον πόλεμο πρέπει να κάνει παραχωρήσεις στον καπιταλισμό· στη Γερμανία να παραχωρηθεί το έδαφος της Ουκρανίας ή τμήμα της, στην Ιαπωνία η Άπω Ανατολή ή τμήμα της, να ανοίξει πλατιά η πρόσβαση στο γερμανικό κεφάλαιο στο ευρωπαϊκό τμήμα της ΕΣΣΔ, στο ιαπωνικό κεφάλαιο στο ασιατικό τμήμα, να υπάρξουν εκχωρήσεις· να διαλυθεί το μεγαλύτερο τμήμα των κολχόζ και να δοθεί ώθηση στην “ιδιωτική πρωτοβουλία”, όπως λένε· να περιοριστεί η σφαίρα δράσης της κρατικής βιομηχανίας. Τμήμα της να δοθεί ως εκχωρήσεις. Ιδού οι προϋποθέσεις της συμφωνίας, αφηγούνται αυτοί. Τέτοια απομάκρυνση από το σοσιαλισμό, αυτοί τη “δικαιολογούν” ισχυριζόμενοι ότι ο φασισμός, λένε, θα κερδίσει σε κάθε περίπτωση, και αυτές οι “παραχωρήσεις” πρέπει να διαφυλάξουν το μέγιστο που μπορεί να παραμείνει. Με αυτές τις “αντιλήψεις” προσπαθούν να δικαιολογήσουν τα πεπραγμένα τους. Ηλίθια αντίληψη. Αυτή η “αντίληψή” τους ήταν αποτέλεσμα έμπνευσης από τον πανικό απέναντι στο φασισμό.
Τώρα, που έχουν σκεφτεί τα πάντα, βλέπουν όλα αυτά ως ένα λάθος και θέλουν πριν την καταδίκη, να μιλήσουν, να αποκαλύψουν.
Φόιχτβανγκερ: Αν έχουν τέτοια ηλίθια αντίληψη, δεν θεωρείτε ότι θα έπρεπε να κλειστούν στο ψυχιατρείο παρά στο σκαμνί του κατηγορούμενου;
Ο φασισμός είναι μια ανοησία, ένα προσωρινό φαινόμενο. Αυτοί βρίσκονται σε πανικό και για αυτό δημιουργούν μια τέτοια “αντίληψη”. Είναι υπέρ της ήττας της ΕΣΣΔ στον πόλεμο ενάντια στο Χίτλερ και τους Ιάπωνες. Να γιατί, ως υποστηρικτές της ήττας της ΕΣΣΔ, αυτοί κέρδισαν την προσοχή των χιτλερικών και των Ιαπώνων, στους οποίους έστειλαν πληροφορίες για κάθε ανατίναξη, για κάθε ενέργεια σαμποτάζ.
Στάλιν: Πώς έγινε αυτό πραγματικά; Κατηγόρησαν το Ζηνόβιεφ. Αυτός αρνήθηκε. Υπήρξε αντιπαράσταση και καταδικάστηκε από τους ακόλουθούς του. Ένας, άλλοι, τρίτοι, τον καταδίκασαν. Τότε αυτός, στο τέλος, υποχρεώθηκε να ομολογήσει, έχοντας αποκαλυφθεί στην κατ’αντιπαράσταση εξέταση με τους υποστηρικτές του.
Φόιχτβανγκερ: Εγώ ο ίδιος είμαι σίγουρος ότι αυτοί πραγματικά ήθελαν να κάνουν πραξικόπημα. Όμως εδώ αποκάλυψαν πάρα πολλά. Θα ήταν πειστικότερο, αν αποκάλυπταν λιγότερα.
Φόιχτβανκερ: Τα περί Ιούδα είναι ένας θρύλος.
Στάλιν: Δεν είναι απλώς ένας θρύλος. Στο θρύλο αυτό ο εβραϊκός λαός έβαλε όλη τη μεγάλη του λαϊκή σοφία.
Πηγή: Ρωσικά Κρατικά Αρχεία Κοινωνικοπολιτικής Ιστορίας (РГАСПИ). Ф. 558. Оп. 11. Д. 820. Л. 3–22. Δακτυλογραφημένο Κείμενο. Υπάρχει στο ηλεκτρονικό αρχείο του Αλεξάντρ Γιάκοβλεφ. Για τη συζήτηση αυτή μιλά και ο Φόιχτβανγκερ στο βιβλίο του “Μόσχα 1937”
e-prologos.gr