Φωτογραφίες του David Seymour και της Βούλας Παπαϊωάννου

γράφει η Αναστασία Λεοντή

Φωτογραφία “εξωφύλλου”: David Seymour. «Το σπίτι μου». Έτσι ζωγράφισε το σπίτι του το κοριτσάκι από την Πολωνία

Η UNESCO και τα «Παιδιά της Ευρώπης»

Στις 16 Νοεμβρίου 1945 ιδρύθηκε στο Λονδίνο η UNESCO, Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός του ΟΗΕ με ιδρυτικά μέλη τις ΗΠΑ, Ινδία, Κίνα, Γαλλία, Αυστραλία και Τουρκία, υπό το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο του ΟΗΕ. Η UNESCO, αρχικά σαν οργανισμός παροχής βοήθειας σε επείγουσες ανάγκες των παιδιών μετά τον πόλεμο (United Nations International Children’s Emergency Fund), έγινε επίσημο όργανο του ΟΗΕ από το 1953. Το 1959 έθεσε στην Γ.Σ. του ΟΗΕ την Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού: προστασία, εκπαίδευση, ιατρική φροντίδα, στέγη, σωστή διατροφή. Στην ίδια κατεύθυνση δρούσαν και άλλες διεθνείς οργανώσεις, με γνωστότερη την UNRA (Unated Nations Relief and Rehabilitation Administration) που λειτουργούσε από το 1943, και έφερνε βοήθεια στην Ελλάδα με το τουρκικό πλοίο Kourtoulous (Σωτηρία), που θυμόταν η γενιά του πολέμου.

Ο Πολωνοεβραίος David “Chim”Seymour, γεννήθηκε στην Βαρσοβία στις 20 Νοεμβρίου 1911. Σπούδασε γραφιστική στην Λειψία και στη Σορβόνη. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Σορβόνη, άρχισε να ενδιαφέρεται για την φωτογραφία. Από το 1933 άρχισε να εργάζεται στο ελεύθερο φωτορεπορτάζ και δημοσίευσε για πρώτη φορά φωτογραφίες του το 1934 στο περιοδικό Regards (Βλέμματα). Από το 1936 μέχρι το 1938 κάλυψε φωτογραφικά, μαζί με τον Robert Capa, τον Ισπανικό Εμφύλιο. Όταν ξέσπασε ο Β΄ ΠΠ, βρέθηκε στη Νέα Υόρκη, ενώ οι Ναζί εισέβαλαν στην πατρίδα του, την Πολωνία. Οι γονείς του εκτελέστηκαν από τους Ναζί το1942. Έγινε πολίτης των ΗΠΑ και κατατάχθηκε στο στρατό. Υπηρέτησε στην Ευρώπη σαν σχολιαστής πολεμικών φωτογραφιών.

Το 1947 με τον Robert Capa και τον Henri Cartier Bresson ίδρυσαν το Magnum Photos, συνεργατική ένωση για τη φωτογραφία και, μετά τον θάνατο του Bresson, τo 1954, έγινε πρόεδρός του μέχρι τον θάνατο του, το 1956.

Αγαπούσε πολύ τα παιδιά και είχε μεγάλη αμεσότητα στην επικοινωνία μαζί τους. Στις φωτογραφίες που πήρε δεν υπάρχει κανένα «στήσιμο» και επιτήδευση. Με αγάπη συμμετείχε και απεικόνισε τα δάκρυά τους, τις μικρές χαρές τους και τη σκληρή ζωή τους.

Το 1948 ανέλαβε από την UNESCO την αποστολή «Τα παιδιά της Ευρώπης».

Στο πλαίσιο της αποστολής του ταξίδεψε στην Γαλλία, Ιταλία, Ουγγαρία, Αυστρία, Τσεχοσλοβακία, Γερμανία και στην Ελλάδα. Η χρονική περίοδος και οι φωτογραφίες από την Ελλάδα παραπέμπουν άμεσα στον Εμφύλιο και τις εκκενώσεις περιοχών επιχειρήσεων, για να απομονωθεί ο ΔΣΕ από τη στήριξη του πληθυσμού και τη δυνατότητα στρατολόγησης μαχητών.

Την ίδια εποχή η Βούλα Παπαϊωάννου (1898-1990) απαθανατίζει με την φωτογραφική της μηχανή τα παιδιά της μεταπολεμικής Ελλάδας και του εμφυλίου. Στην Κατοχή φωτογράφισε τα παιδιά της πείνας.

• 

• 

• 

Το στοιχείο αυτό αποσιωπάται από το συνοδευτικό κείμενο της έκδοσης της UNESCO «The children of Europe» («Τα παιδιά της Ευρώπης»), που δημοσιεύθηκε το 1949 στο περιοδικό της UNESCO, Courier, σε ειδική έκδοση.

Ο David Seymour σκοτώθηκε το 1956 από μια ριπή πολυβόλου, ενώ κάλυπτε φωτογραφικά τον πόλεμο του Σουέζ.

Το κείμενο της έκδοσης της UNESCO περιγράφει, συχνά σε πρώτο πρόσωπο, την τραγική κατάσταση των παιδιών στην μεταπολεμική Ευρώπη και κάνει έκκληση προς κάθε κατεύθυνση για τη σωτηρία της ζωής και του μέλλοντος της γενιάς «ανδρών και γυναικών που θα γίνουν ενήλικες, χωρίς ποτέ να έχουν υπάρξει νέοι».

Το τέλος του πολέμου βρήκε, κατά υπολογισμούς, 30.000.000 ανθρώπους εκτοπισμένους. Άλλα στοιχεία δίνουν διπλάσιο αριθμό, δηλ. 60.000.000. Από αυτούς τους ανθρώπους το ¼ ήταν ανήλικοι, κάτω από 17 ετών. Στην Γιουγκοσλαβία 6.000.000 άνθρωποι χρειάζονταν άμεση ανθρωπιστική βοήθεια.

Με το τέλος του πολέμου στην Ευρώπη, με στοιχεία της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού, ζούσαν σε άθλιες συνθήκες 13.000.000 εγκαταλειμμένα παιδιά, που έχασαν τους γονείς τους στη διάρκεια του πολέμου. Στη Γερμανία το 1/3 των παιδιών ήταν ορφανά από τον ένα ή και τους δύο γονείς τους. Στη Γιουγκοσλαβία υπήρχαν 573.000 ορφανά παιδιά, στην Πολωνία 700.000 ορφανά παιδιά, στην Κίνα 15.000.000 ορφανά παιδιά! Στην Ελλάδα από τον πληθυσμό των 2.750.000 παιδιών το ποσοστό των ορφανών παιδιών ήταν 12%, δηλ. υπήρχαν 380.000 ορφανά παιδιά. Άλλοι ιστορικοί αναφέρουν στην Ελλάδα ένα στα οκτώ παιδιά ορφανό. Πολλά από τα παιδιά αυτά ήταν ανάπηρα, τυφλά, κωφά ή με εγκαύματα, εξ αιτίας του πολέμου αλλά και από εκρηκτικά και νάρκες σπαρμένες σε πολλά μέρη, και με τα οποία συχνά «έπαιζαν» τα παιδιά.

• 

• 

Η εικόνα συμπληρώνεται αν συνεκτιμηθούν οι καταστροφές και η ληστεία από τους ναζί στις κατεχόμενες χώρες. Όπως αποδείχθηκε από τα ντοκουμέντα που παρουσιάστηκαν στη Δίκη της Νυρεμβέργης, οι κατεχόμενες χώρες υπέστησαν καταλήστευση των προϊόντων τους τα οποία προωθούνταν στη Γερμανία με το σύστημα « κλήριγκ».

Εκτεταμένη καταστροφή των υποδομών τους (μεταφορές, ενέργεια, ύδρευση, περίθαλψη) και συστηματική καταστροφή της πολιτιστικής τους κληρονομιάς και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων όλων των βαθμίδων. Εκατοντάδες χιλιάδες βιβλία, πανεπιστημιακές συλλογές, ανεκτίμητης αξίας πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας, επιστημονικά όργανα, μουσειακές συλλογές, αναρίθμητα έργα τέχνης, ιστορικά κτήρια πυρπολήθηκαν, βομβαρδίστηκαν και λεηλατήθηκαν για να μεταφερθούν οι θησαυροί αυτοί στη Γερμανία, όπου θα εντάσσονταν στον Νέο Πολιτισμό του Γ΄Ράϊχ.

Ιδιαίτερη μανία καταστροφής έδειξαν οι ναζί στις κατεχόμενες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης αλλά και στη Γιουγκοσλαβία,στην Πολωνία και στην Τσεχοσλοβακία.

Η πείνα και η εκμηδένιση κάθε έννοιας ποιότητας ζωής είχαν σαν αποτέλεσμα εκατοντάδες χιλιάδες θανάτους στον άμαχο πληθυσμό (οι θάνατοι από πείνα στην Ελλάδα υπολογίστηκαν σε 350.000), εκατομμύρια ορφανών παιδιών και παιδιών χωρισμένων από τις οικογένειες τους καθώς και τεράστιες δυσκολίες αποκατάστασης της έκτασης των καταστροφών, με μεγάλο ποσοστό από αυτές να μην αποκατασταθούν ποτέ.

Η Σοβιετική Ένωση μέτρησε πάνω από 20 εκατομμύρια θύματα και η Πολωνία 7 εκατομμύρια (στην Πολωνία ζούσε μεγάλος αριθμός Εβραίων, οι οποίοι εξοντώθηκαν μαζικά). Αναλογικά με τον πληθυσμό, η Ελλάδα είναι τρίτη σε θύματα από τον Β΄ ΠΠ. Η κατάσταση αυτή, στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ματαίωσε την ομαλή επαναφορά στους προπολεμικούς ρυθμούς ζωής και άφησε ανεξίτηλο στίγμα στις ζωές των παιδιών, στη σωματική και ψυχική τους υγεία, στη μόρφωση και στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και των ικανοτήτων τους. Αρκεί μόνο να σκεφθούμε τα παιδιά που επέζησαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

• 

• 

Η Ευρωπαϊκή ήπειρος δεν συνήλθε ποτέ από το θανατικό του πολέμου και μετατράπηκε σε μια γηρασμένη και δημογραφικά εξαντλημένη ζώνη, όπως αναφέρει ο ιστορικός Γιώργος Μαργαρίτης. Για κάποιο χρονικό διάστημα μετά τον πόλεμο, πολλές χώρες βρίσκονταν στην ίδια άθλια κατάσταση, όπως στη διάρκεια του πολέμου. Δελτίο στο ψωμί, έλλειψη βασικών αγαθών, επιδημίες.

Η τραγική κατάσταση των παιδιών άγγιξε την ευαισθησία προοδευτικών καλλιτεχνών του κινηματογράφου, όπως ο Ροσελίνι (Βερολίνο, Ώρα Μηδέν, κ.ά.). Ο Ελληνοαμερικανός σκηνοθέτης Γκρεγκ Τάλας «γύρισε» Το Ξυπόλυτο Τάγμα για τη «συμμορία» των ορφανών παιδιών στα Κάστρα της Θεσσαλονίκης, στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, που βοηθούν την Εθνική Αντίσταση. Ο αρχηγός τους ξεφεύγει από την παραβατικότητα με την απόφασή του να πάει σε ένα ορφανοτροφείο.

Με το θέμα των ορφανών και εγκαταλειμμένων παιδιών ασχολήθηκαν πολλοί ψυχολόγοι και στο πλαίσιο της UNESCO, όπως η Άννα Φρόιντ και η Ντόροθυ Μπερλιγκχέιμ. Η Τερέζα Μπρος, σε έκθεσή της για την UNESCO, αναφέρεται στην απώλεια κοντινών προσώπων και στη μεταμόρφωση του κοινωνικού περιβάλλοντος σαν ισχυρούς παράγοντες που προκάλεσαν σοβαρές ψυχολογικές συνέπειες στα παιδιά, που εκφράζονταν με απειθαρχία και παραβατικότητα. Οι συνέπειες αυτές αξιολογήθηκαν σαν το σοβαρότερο πρόβλημα των παιδιών, σοβαρότερο και από τα προβλήματα υγείας και διατροφής.

Τα war handicapped children (όρος που διεθνοποιήθηκε για τα παιδιά που σημαδεύτηκαν από φυσικά ή ψυχολογικά τραύματα του πολέμου), εκτιμήθηκε από κυβερνήσεις και οργανισμούς -και από τον ΟΗΕ- ότι αντιπροσώπευαν απειλή για την κοινωνική ειρήνη, ασφάλεια και σταθερότητα, γι’ αυτό και η πιεστική ανάγκη αντιμετώπισης του προβλήματος. Κατά τις ίδιες προσεγγίσεις στο θέμα, τα παιδιά αυτά συνιστούσαν μόνιμη πηγή εγκληματικότητας, κοινωνικής αναταραχής και πόλο αμφισβήτησης της Δημοκρατίας και της Ειρήνης. Στο κείμενο της έκδοσης της UNESCO “The children of Europe”υπάρχει σαφής αναφορά στο ζήτημα αυτό σαν έκκληση των ίδιων των παιδιών.

Η σωτηρία και αποκατάσταση των παιδιών, πέρα από το αυτονόητο στα μάτια του πολίτη, ανθρωπιστικό μέρος, που εκφράζεται με το συγκινητικό κείμενο, έχει πολύ δυνατές σκοπιμότητες και «δεύτερες σκέψεις».Τα παιδιά, μέσα από τις προνοιακές δομές, θα έπρεπε να διαπαιδαγωγούνται (ή να «διαπλάθονται») σύμφωνα με την κυρίαρχη άποψη, ακόμη και να συγκροτούν ένα φυλετικά και σωματικά «υγιές» κοινωνικό σύνολο. (Σημείωση 1)

Οι πρώτες εμπειρίες της ζωής στον φόβο και την καταστροφή. Τα πρώτα χρόνια της ζωής σε υπόγεια καταφύγια, βομβαρδισμένους δρόμους, πυρπολούμενα γκέτο, τραίνα με πρόσφυγες και στρατόπεδα συγκέντρωσης.

« Πολλοί βρεθήκαμε σε ξένες χώρες, με άλλη γλώσσα. Η οικογενειακή ζωή που ξέραμε έγινε ζωή σε στρατόπεδα συγκέντρωσης προσφύγων.

Ο ηθικός μας κώδικας ήταν η ανάγκη της καθημερινής επιβίωσης, με οδηγό το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Κρύο, πείνα, βία, απειλές. Στο μυαλό μας, η εικόνα του κόσμου ήταν πώς θα πείς ψέμματα, πώς θα εξαπατήσεις, πώς θα κλέψεις και πώς θα γίνεις σκληρός, αν θέλεις να επιβιώσεις. Έπρεπε μόνοι μας να βρούμε τροφή».

Τα παιδιά συνήθως έφτιαχναν ομάδες. Τα αγόρια συχνά έκαναν θελήματα σε μαυραγορίτες, τα κορίτσια πουλούσαν τσιγάρα ή οδηγούνταν στην πορνεία. Σε δημοσιογραφικές έρευνες, μετά από πολλά χρόνια, αναφέρονται περιπτώσεις ιερόδουλων που ήταν ορφανά κορίτσια από τον Πόλεμο, τα «Δεκεμβριανά» και τον εμφύλιο και βρήκαν στέγη και τροφή στα πορνεία της Τρούμπας. Ο Ελλ. Ερυθρός Σταυρός καθώς και η Βρεττανική πρεσβεία (1949) σε έγγραφά τους αναφέρονται στα χιλιάδες παιδιά που κυκλοφορούσαν στους δρόμους «χωρίς σχολείο, πειθαρχία και εκπαίδευση», κατάσταση επικίνδυνη για την ηθική και το χαρακτήρα τους και μελλοντικό μείζον πρόβλημα κοινωνικό και πολιτικό, περιγραφή που συμφωνεί απόλυτα με την περιγραφή της κατάστασης στην μεταπολεμική Ευρώπη από την UNESCO.

Σε όλες τις χώρες που κάλυψε η αποστολή υπήρχαν οι ίδιες πιεστικές ανάγκες. Στέγες για τα σπίτια, γάλα για τα παιδιά, λίγο κρέας, δάσκαλοι για τα σχολεία.

Αρχικά η UNRA μοίραζε γεύματα 200-300 θερμίδων την ημέρα. Τα γεύματα κάλυπταν παιδιά, εγκύους και θηλάζουσες μητέρες σε ένα μικρό ποσοστό του πληθυσμού, μικρότερο από 6%. Κυβερνητικές υπηρεσίες, συνδικάτα και φιλανθρωπικές οργανώσεις προσπάθησαν να βοηθήσουν τα παιδιά με ιατρική φροντίδα, στέγη, εκπαίδευση και εκμάθηση κάποιου επαγγέλματος. Στην Ιταλία 115.000 εγκαταλειμμένα παιδιά βρήκαν στέγη σε 693 κρατικά ιδρύματα και 275.000 σε ιδιωτικούς φορείς. Στην Πολωνία στήθηκαν 700 «Σπίτια του Παιδιού». Στην Τσεχοσλοβακία 17 υπηρεσίες φρόντιζαν για υιοθεσίες ορφανών παιδιών.

Η κατάσταση στην εκπαίδευση ήταν τραγική. Στην Ιταλία 3.500 σχολεία ήταν τελείως κατεστραμμένα και από τα υπόλοιπα τα περισσότερα ήταν σε άθλια κατάσταση. Στην Πολωνία το 35% των δασκάλων σκοτώθηκαν στη διάρκεια του πολέμου, ώστε να υπάρχει ανάγκη 17.000 δασκάλων για 3.000.000 παιδιά.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, πρέπει να σημειώσουμε τις μαρτυρίες που αναφέρονται στις απελευθερωμένες από τον ΕΛΑΣ Ανατολικές Συνοικίες της Αθήνας, όπου με την πρωτοβουλία του ΕΑΜ και την εθελοντική δουλειά των κατοίκων, με πρωτοπόρους τους κομμουνιστές, ξαναστήθηκαν και λειτούργησαν τα μισογκρεμισμένα σχολεία, που είχαν κλείσει στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Το άνοιγμα των σχολείων θεωρήθηκε ένα από τα πρώτα καθήκοντα για τους αγωνιστές.

Στην Ελλάδα 9 στα 10 σχολεία ήταν κατεστραμμένα. Υπολογίζεται ότι 200.000 παιδιά δεν παρακολούθησαν το Δημοτικό Σχολείο. Στις «εκ των ενόντων» σχολικές αίθουσες υπήρχε ένα βιβλίο ή θρανίο για τρείς ή τέσσερεις μαθητές.

Στις χώρες που κάλυψε η αποστολή της UNESCO υπήρχε έλλειψη βασικών μέσων επαγγελματικής εκπαίδευσης και πλήρης έλλειψη μέσων για την εκπαίδευση σωματικά ή πνευματικά ανάπηρων παιδιών.

Σε κάποιες περιπτώσεις δημιουργήθηκαν με αυτοσχέδιο τρόπο «παιδικά χωριά» με πρωτοβουλίες ιερέων, παιδαγωγών ακόμη και από τα ίδια τα παιδιά.

Από όσους ασχολήθηκαν με το θέμα τονίζεται η κεφαλαιώδης σημασία της μητρικής παρουσίας. Γι’ αυτό ενθαρρύνθηκαν πολύ οι υιοθεσίες και έγιναν οργανωμένες προσπάθειες για την επανασύνδεση οικογενειών.

Όμως η μητέρα καλείται να δώσει όχι μόνο την αγάπη και την φροντίδα, αλλά καθίσταται υπεύθυνη για την «σωστή» ανατροφή, σύμφωνα με την επικρατούσα-κυρίαρχη άποψη. Μητέρες εθνικά ή πολιτικά αναξιόπιστες στερούνταν τα παιδιά τους. Αυτό συνέβαινε στη ναζιστική Γερμανία, στην Ισπανία του Φράνκο και μεταπολεμικά στην Νορβηγία και στην Ελλάδα… Φυλακισμένες και εξόριστες αγωνίστριες εκβιάστηκαν με την αρπαγή των παιδιών τους, που είχαν μαζί τους, προκειμένου να υπογράψουν «δηλώσεις μετανοίας». Έχουν περιγραφεί συγκλονιστικές σκηνές στη Μακρόνησο.

Στις 27 Ιανουαρίου 1950 μεταφέρθηκαν από το Τρίκερι 1200 εξόριστες στο «σχολείο αναμόρφωσης των επικίνδυνων συνειδήσεων» ή «Νέο Παρθενώνα», κατά τον διανοούμενο πολιτικό της Δεξιάς Παναγιώτη Κανελλόπουλο, στο ΑΕΤΟ-ΕΣΑΓ (Πρώτο Ειδικό Τάγμα Οπλιτών-Ειδική Σχολή Αναμορφώσεως Γυναικών).

«Αν θέλετε να παραμείνετε μάνες,να μετανοήσετε για την προδοσία που κάνατε μέχρι τώρα στην πατρίδα και να υπογράψετε δήλωση νομιμοφροσύνης. Αλλιώς τα παιδιά δεν σας ανήκουν. Δώστε τα παιδιά στις γυναίκες που φεύγουν» (αυτές είχαν κάτω από ασύλληπτης σκληρότητας συνθήκες υπογράψει την περίφημη δήλωση ότι «όλως αβιάστως και αυθορμήτως αποκηρύσσω με όλην την δύναμιν της ψυχής μου τον ξενοκίνητον συμμοριτισμόν, το εθνοκτόνον ΚΚΕ και τας παραφυάδας (!) αυτού».

Το οικογενειακό δίκαιο στην Ελλάδα, που θεσπίστηκε το 1946 με αναδρομική ισχύ και για προηγούμενα χρόνια, θεσμοθέτησε την κρατική παρέμβαση στην οικογένεια. Οι περίφημες παιδοπόλεις και τα παιδικά κέντρα υλοποιούσαν το χωρισμό των παιδιών από τους βιολογικούς τους γονείς, όταν αυτοί κρίνονταν πολιτικά, κοινωνικά ή πνευματικά αναξιόπιστοι. Τα αποτελέσματα ήταν, με βάση τις πολιτικές προτεραιότητες και μετά την ήττα του Εμφυλίου, η ιδρυματοποίηση των παιδιών, παρά τις εναλλακτικές λύσεις, όπως οι ανάδοχες οικογένειες και η στήριξη ανύπαντρων μητέρων. Το ζητούμενο ήταν η νομιμοφροσύνη και η εθνικοφροσύνη των παιδιών. Κυβερνήσεις, κομματικοί μηχανισμοί και η Εκκλησία έστησαν με αυτό τον τρόπο εργοστάσια παραγωγής «εθνικοφρόνων», ορφανοτροφεία και άλλα κρατικά ιδρύματα με στόχο την ιδεολογική παρέμβαση και αντιπαράθεση εναντίον των κομμουνιστών στην μεταπολεμική Ελλάδα.

Το έδαφος, πάνω στο οποίο στηρίχθηκε όλη αυτή η επιχείρηση, ήταν η τραγική κατάσταση στην οποία βρέθηκαν, όπως αναφέρθηκε, τα χιλιάδες παιδιά. Πείνα, φτώχεια, επιδημίες, ψυχικά τραύματα.

Το «παιδομάζωμα» και ο Έρανος της Φρειδερίκης

Είναι η χρονική στιγμή που οι κρατικές πολιτικές εμπλέκονται δραστήρια στον τομέα Πρόνοια, η οποία μέχρι τότε ήταν αποκλειστικά πεδίο της φιλανθρωπίας, όταν δεν υπήρχε ή αδυνατούσε η οικογένεια.

Στην Ελλάδα ιδρύθηκε ο Έρανος «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος», «υπό την Υψηλήν Προστασίαν της Α.Μ. της Βασιλίσσης», της Φρειδερίκης, η οποία διετέλεσε και επικεφαλής κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο της «Φανέλλας του Στρατιώτη».Το Ίδρυμα, που απολάμβανε προνομιακή χρηματοδότηση από φορολογούμενους πολίτες, υποχρεωτικά με έκτακτους φόρους και από τη διαχείριση δωρεών, έγινε «κράτος εν κράτει». Στους χρηματοδότες καταγράφονται ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός, ξένες εκκλησίες, ο πάπας Πίος ΙΒ΄, η ελληνική Διασπορά σε ΗΠΑ, Αφρική, Νότιο Αμερική, μέχρι το Νταρ-Ελ-Σαλάμ της Ταγκανίκα. Οι δωρητές που πρόσφεραν πάνω από 500 σελίνια έπαιρναν σαν ευχαριστήριο δώρο φωτογραφία της βασίλισσας(!) με ιδιόχειρες ευχαριστίες. Ο Ζαν Μεϊνο (συγγραφέας του γνωστού βιβλίου «Οι πολιτικές Δυνάμεις στην Ελλάδα»), τη δεκαετία του 1960, όταν είχαν ατονίσει οι εμφυλιοπολεμικές διώξεις, χαρακτήρισε τον Έρανο «υπηρεσία διαφημίσεως ή δημοσίων σχέσεων του Στέμματος, το οποίο φορτώνει το κόστος της επιχειρήσεως αυτής στους πολίτες». Ανάλογες καταγγελίες για τα οικονομικά του Εράνου έκανε η ΕΔΑ και στην Κύπρο το ΑΚΕΛ. Η ανάμιξη της Φρειδερίκης (βασίλισσα από το 1947 έως το 1964), αποσκοπούσε επιπλέον και στον ηθικό και πολιτικό «αποχρωματισμό» της όχι μόνο από τη γερμανική της καταγωγή, αλλά και από την ένταξη της στη χιτλερική νεολαία, γεγονός που δημιουργούσε ευρύτερη αμφισβήτησή της και πέρα από την Αριστερά. (φωτο 13) Από τις ελληνικές αρχές μετακινήθηκαν στις παιδουπόλεις 15.000 – 18.000 παιδιά με διάφορους τρόπους ή με πρωτοβουλία των κηδεμόνων τους, που βρίσκονταν επίσης σε αδιέξοδο.

Παράλληλα, στις περιοχές επιχειρήσεων του ΔΣΕ, που οι άμαχοι βομβαρδίζονταν ανηλεώς από τον Εθνικό Στρατό και καμία παραγωγή προϊόντων δεν ήταν εφικτή με αποτέλεσμα την εξοντωτική πείνα, ο ΔΣΕ μετέφερε κατά υπολογισμούς 25.000 – 28.000 παιδιά σε ειδικά κέντρα ανηλίκων στις γειτονικές βαλκανικές χώρες και αργότερα και σε άλλες Λαϊκές Δημοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης. (βλ. και την ταινία του Μάνου Ζαχαρία «Η αλήθεια για τα παιδιά της Ελλάδας»). Η αναγκαστική αυτή λύση, δεδομένου ότι για τον ΔΣΕ δεν υπήρχε ενδοχώρα αλλά η μόνη διέξοδος ήταν προς τα Βόρεια, έγινε αντικείμενο εκκωφαντικής προπαγάνδας από την «εθνικόφρονα» παράταξη η οποία το ονόμασε «παιδομάζωμα». Στο άρθρο «Το άτιμον παιδομάζωμα» από τον Ελληνικό Βορρά της εποχής υπάρχει δείγμα γραφής: «…το οποίον εσοφίσθη η εγκληματική ψυχή των σλαυοκομμουνιστών απειλεί αυτά τα θεμέλια της φυλής μας… Λοιπόν εις το παιδομάζωμα καθήκον όλοι έχομεν να αντιτάξωμεν το παιδοφύλαγμα, προστατεύοντες και περιθάλπτοντες τα απειλούμενα αγγελούδια, που είναι οι αυριανοί Έλληνες μαχηταί και αι μέλλουσαι Ελληνίδες μητέρες». (φωτο 14).

Η Φρειδερίκη προσωπικά και διάφοροι σχετικοί φορείς, με αιχμή τον επαναπατρισμό των παιδιών του «παιδομαζώματος» από τον ΔΣΕ, έκαναν μεγάλες προσπάθειες να κινητοποιήσουν για το σκοπό αυτό τη Δυτική κοινή γνώμη. Στην εκστρατεία αυτή συντάχθηκαν ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός -με τον πρόεδρό του Κ.Γεωργακόπουλο, πρώην υπουργό της δικτατορίας Μεταξά- παράγοντες της ελληνοαμερικανικής κοινότητας, ο οικουμενικός πατριάρχης Αθηναγόρας, ο Αλεξανδρείας Χριστόφορος, ο Αντιοχείας Αλέξανδρος, ο Ιεροσολύμων Τιμόθεος, ο Σερβίας Γαβριήλ, ο πάπας Πίος ΙΒ΄, ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Β΄, οι αγγλικανικές εκκλησίες, ο αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι, αμερικανικές ενώσεις κυριών κ.ά. Η Εταιρεία Αμερικανίδων Μητέρων ανακήρυξε την Φρειδερίκη «Πρώτη Μάνα» για το έτος 1950.

Ο αντικομμουνιστικός τύπος της Ευρώπης συντάχθηκε με τις απόψεις του μετεμφυλιακού ελληνικού κράτους. Ενδεικτικά η DieNeueZeitoung, που εξέδιδε η αμερικανική στρατιωτική αποστολή στο Μόναχο, έγραψε σε άρθρο με τίτλο «Η πείρα του ελληνικού εμφυλίου»: «…η απαγωγή αποτελεί μέρος σοβιετοκομμουνιστικού προγράμματος…(στην ανατολική Ευρώπη) τα παιδιά εκγυμνάζονται, τιθασεύονται εις το κομμουνιστικόν δόγμα… για να χρησιμοποιηθούν ως πράκτορες ή μισθοφόροι, εν είδει συγχρόνων γενιτσάρων, δια την κομμουνιστικήν παγκόσμιον επανάστασιν». Παρά τις εντατικές προσπάθειες, οι κινήσεις αυτές ατόνησαν και δεν βρήκαν την αναμενόμενη ανταπόκριση. Το ΚΚΕ απάντησε από το σταθμό «Ελεύθερη Ελλάδα» και από την εφημερίδα «Δημοκρατικός Στρατός της Ελλάδας». Εξήγησε τη μεταφορά των παιδιών στις Βαλκανικές χώρες σαν απάντηση στις παιδοπόλεις του Εράνου, που ονόμαζε «σκλαβοπάζαρα της χιτλερίδας βασίλισσας Φρειδερίκης» και υποστηρίχθηκε από τα ΚΚ των ευρωπαϊκών χωρών, τον τύπο της ΕΣΣΔ και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών και από πολλές δημοκρατικές-αριστερές οργανώσεις. Ξεχωρίζει η στάση του Βρετανικού Συνδέσμου για τη Δημοκρατία στην Ελλάδα, του οποίου η δράση αναπτύχθηκε από το 1940 μέχρι την πτώση της Χούντας, με αιχμή την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων στην Ελλάδα. (Σημείωση 2.)

Πέρασαν δεκαετίες για να γίνει η ιστορική έρευνα για τα παιδιά και από τις δύο ομάδες, «ίχνη» δε της προπαγάνδας περί «παιδομαζώματος» ακούονται και γράφονται μέχρι σήμερα. Στο βιβλίο του «Τα παιδιά του Εμφυλίου», από όπου κρατήσαμε πολλές πολύτιμες πληροφορίες, ο καθηγητής της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του ΑΠΘ, Λουκιανός Χασιώτης, αναφέρει και μελετά πολλές πτυχές του θέματος. Για τη μελέτη του θέματος ο συγγραφέας αξιοποίησε και αξιολόγησε πηγές και αρχεία όπως τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το Αρχείο των τέως Βασιλικών Ανακτόρων, το ΕΛΙΑ κ.ά. Στο ίδιο θέμα αναφέρεται ο δημοσιογράφος Δημήτρης Σέρβος και άλλοι ιστορικοί καθώς και λογοτεχνικά κείμενα.

Ο Έρανος ιδρύθηκε με βασιλικό διάταγμα τον Ιούλιο 1947, μετά από σύσκεψη της βασίλισσας με τον πρωθυπουργό Μάξιμο, τους υπουργούς Οικονομικών και Συντονισμού Χέλμη και Στέφανο Στεφανόπουλο, τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό και προέδρους επαγγελματικών σωματείων για την βοήθεια των «ανταρτόπληκτων πληθυσμών». Το ίδρυμα είχε την επωνυμία «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών Ελλάδος». Στην πρώτη επιτροπή του Εράνου συμμετείχαν, εκτός από αυτούς που αναφέρθηκαν, ο διοικητής Μακεδονίας Κ. Ροδόπουλος, ο πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας Π. Πουλίτσας (αργότερα πρόεδρος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας – Αρσάκειο, Τοσίτσειο), ο πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών Σ. Δοντάς, ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, ο Χ. Κατσαρός του Συνδέσμου Βιομηχάνων, ο Λουκάς Νομικός του Συνδέσμου Εφοπλιστών, ο πρόεδρος της ΓΣΕΕ Ιωάννης Πασατζής, ο πρόεδρος του ΕΕΣ, η πρόεδρος του Λυκείου των Ελληνίδων, ο πρόεδρος των Ελλήνων Προσκόπων Αντώνης Μπενάκης, η πρόεδρος του Σώματος των Ελληνίδων Οδηγών Λίνα Παπαγεωργίου και η πρόεδρος της Χριστιανικής Ενώσεως Νεανίδων Σοφία Μαυρογορδάτου. Δεν έλειπε κανένας…

Η πρώτη Παιδόπολη ιδρύθηκε ήδη από τον Ιούλιο 1947 στο Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης, η «Αγία Ειρήνη», και ακολούθησαν η Ήπειρος, η Θεσσαλία, η Μακεδονία, η Θράκη και η Στερεά Ελλάδα. Αναφέρεται από τις «κυρίες του Εράνου» ότι στο πρώτο εξάμηνο οι τρόφιμοι των παιδοπόλεων ήταν 2000-4000. Η κορύφωση της δραστηριότητας του Εράνου σημειώθηκε στις αρχές του 1948, όταν έγινε γνωστή η μεταφορά των παιδιών από τον ΔΣΕ. Η εκστρατεία του Εράνου ονομάστηκε «Παιδοφύλαγμα», με την έννοια της φύλαξης-προστασίας των ορφανών και εμπερίστατων παιδιών για ανθρωπιστικούς λόγους αλλά και από την «αρπαγή» από τους κομμουνιστές, όπως ακούραστα διατυμπάνιζε η κρατική προπαγάνδα. Το δεύτερο στοιχείο κυριάρχησε στην αιτιολόγηση της ίδρυσης παιδοπόλεων αλλά και στην διαπαιδαγώγηση των τροφίμων. Τα παιδιά από την Βόρεια Ελλάδα μεταφέρονταν με πλοία. (φωτο 15). Ο ανταποκριτής του BBC στην Ελλάδα εκείνη την εποχή περιγράφει στα απομνημονεύματα του: «…Τα πιτσιρίκια ξεχύνονταν στο κατάστρωμα φορώντας στους μικρούς τους λαιμούς πλακάτ και λάβαρα που τους είχαν βάλει οι προπαγανδιστές, και τραγουδώντας : «όποιος δεν θέλει το θεό, το βασιλιά και την οικογένεια, του καλύπτουμε τα έξοδα και τον στέλνομε στη Βουλγαρία!». Οι αξιωματούχοι της πρόνοιας τους περίμεναν κρατώντας κουτιά με γλυκά…».

Η «Καθημερινή» σε άρθρο με τον τίτλο «Γρήγορα» υπερθεματίζει: «…να αρχίσει και η δια πρακτικών μέτρων αντιμετώπισις του κινδύνου: Να αρχίση δηλ. και από ημάς -από το Κράτος- ένα άλλο παιδομάζωμα, το «Εθνικόν παιδομάζωμα».

• 

• 

• 

Μέχρι το 1950 παιδοπόλεις ιδρύθηκαν σε όλη την Ελλάδα: 23 στην Αττική, 13 στην Μακεδονία, 8 στα νησιά, 4 στην Ήπειρο, 3 στη Στερεά Ελλάδα, 2 στην Θεσσαλία και 1 στην Πελοπόννησο. Συνολικά υπολογίζεται ότι 18.000 παιδιά ήταν τρόφιμοι στις παιδοπόλεις ή δέχονταν συσσίτιο από τις Εστίες του Εράνου, ο οποίος απασχολούσε 1900 στελέχη.

Οι εκτοπισμένοι που ονομάστηκαν «ανταρτόπληκτοι»,αποτελούσαν το 10% του πληθυσμού και η στήριξή τους από το κράτος απαιτούσε το 10% του προϋπολογισμού, γεγονός που δημιουργούσε μεγάλα προβλήματα, όπως παραδέχτηκε η κυβέρνηση με τον αρμόδιο υπουργό Εθνικής Προνοίας, Κωνσταντίνο Καραμανλή.

Με το τέλος του Εμφυλίου και την ήττα του ΔΣΕ, το 1949,εδραιώνεται ο κυβερνητικός έλεγχος στην ύπαιθρο, οπότε επιστρέφουν στις εστίες τους πολλοί πρόσφυγες και μαζί πολλά παιδιά από τις παιδοπόλεις από τον Οκτώβριο του 1949. Η κυβέρνηση επαναπροωθούσε τους «ανταρτόπληκτους» για οικονομικούς λόγους, δηλ. οικονομική ανάπτυξη στις ερειπωμένες επαρχίες και μείωση των κρατικών δαπανών συντήρησης των προσφύγων. Η ανάγκη για την κυβέρνηση ήταν πιεστική, όπως φαίνεται και από την τοποθέτηση του Κων. Καραμανλή: «…θα υποκύψει ο χωρικός προ των τεραστίων αναγκών και δυσχερειών, και ό,τι δεν επέτυχεν ο κομμουνισμός, θα καταστή μοιραίον επακολούθημα μιάς ατυχούς ή ανεπαρκούς πολιτικής». Τα κριτήρια του επαναπατρισμού των παιδιών σαν «απαραίτητες προϋποθέσεις» ήταν τα «υγιή φρονήματα των γονέων» και «η ασφάλεια του τόπου διαμονής των», δεδομένου ότι η κατάσταση ήταν ακόμη «επίφοβη».

Με τις διαδικασίες του επαναπατρισμού το καλοκαίρι του 1950 γύρισαν στα χωριά τους περίπου 16.000 παιδιά, ενώ παρέμειναν στις παιδοπόλεις 2.000-3.000 παιδιά «τα οποία δεν μπορούσαν ή δεν έπρεπε να μεγαλώσουν με τις οικογένειές των» και για τα οποία ο Έρανος θα ελάμβανε «ειδικήν πρόνοιαν».Η ειδική πρόνοια αφορούσε ανάδοχες οικογένειες για τα βρέφη και τα μικρά παιδιά. Δημοσιογραφικές έρευνες και καταγγελίες αναδεικνύουν το γεγονός ότι είναι πολύ πιθανόν να έγιναν παράνομες υιοθεσίες από ελληνοαμερικανικές οικογένειες. Σε καταγγελίες του ΚΚΕ αναφέρεται, από πολύ νωρίς αλλά και μετά την μεταπολίτευση, ότι παιδιά δηλώνονταν ψευδώς ορφανά για να υιοθετηθούν, ενώ οι γονείς τους ήταν μαχητές του ΔΣΕ, πολιτικοί κρατούμενοι ή πολιτικοί πρόσφυγες. Τραγική λεπτομέρεια είναι τα παιδιά εκτελεσμένων αγωνιστών. Οι ακριβείς αριθμοί και το αν οι παράνομες υιοθεσίες ήταν κερδοσκοπικές «πρωτοβουλίες» στελεχών του Εράνου ή βάσει γενικότερου σχεδίου παραμένει σκοτεινό, ενώ τα αρχεία των παιδοπόλεων, από όπου θα μπορούσε να διαφωτιστεί το θέμα, στην πλειονότητα τους « χάθηκαν». Πάντως έρευνα για το θέμα από κρατικό ελληνικό φορέα δεν έγινε μέχρι σήμερα.

Ο θεσμός του Εράνου, που ανανεωνόταν κάθε χρόνο με βασιλικά διατάγματα από τους υπουργούς Οικονομικών και Προνοίας, διατηρήθηκε μέχρι το 1955, οπότε και μετονομάστηκε σε «Βασιλική Πρόνοια». Το 1970 η Χούντα τον μετονόμασε σε «Εθνικό Οργανισμό Προνοίας». Η Φρειδερίκη παραιτήθηκε από την εποπτεία του Εράνου το 1965. Αφού τελείωσε η αποστολή του, το «παιδοφύλαγμα», και αφού είχε μειωθεί πολύ ο αριθμός των παιδοπόλεων, ο Έρανος δημιούργησε διάδοχες δομές: Τα Σπίτια του Παιδιού, τις Ομάδες Βοήθειας Υπαίθρου, τα Αστικά Κέντρα, τα Κέντρα Νεότητος, την Πρόνοια Συμμοριοπλήκτων, τους Φίλους του Χωριού, το Κέντρο Βρεφών «η Μητέρα», όπου πρόσφερε προσωπική εργασία και η πριγκίπισσα Ειρήνη, το οποίο λειτουργεί μέχρι σήμερα. Επίσης λειτουργούσε το Βασιλικό Εθνικό Ίδρυμα.

Τα 200 Σπίτια του Παιδιού, που ιδρύθηκαν στη δεκαετία του 1950, έφτασαν στα 262 μέχρι το 1967 και λειτούργησαν, στις απομακρυσμένες ορεινές και ημιορεινές περιοχές, όπου και οι μνήμες του Εμφυλίου ήταν ζωντανές, σαν φορείς συνέχισης των αξιών με τις οποίες διαπαιδαγωγήθηκαν τα παιδιά στις παιδοπόλεις. Αυτή ήταν και η ρητή επιθυμία της Φρειδερίκης και εκτίμηση του Κων. Καραμανλή. Σε άρθρο του υπεύθυνου έκδοσης του περιοδικού του Εράνου «Εμπρός», ο δημοσιογράφος Άγγελος Μεταξάς είναι σαφής: «…Σήμερα ύστερα από τρία χρόνια συστηματικής διαπαιδαγωγήσεως είναι έτοιμα (τα παιδιά) να γυρίσουν στο χωριό τους όχι μόνο με την γαλήνη στην ψυχή, αλλά με την θέλησιν να μεταδώσουν εκεί όσα έμαθαν εις την Παιδούπολιν…Και ο Έρανος τους έχει δώσει όλα τα απαιτούμενα εφόδια γι’αυτό. Εθνική συνείδηση, πνευματική και θρησκευτική αγωγή… Έτσι θα ξεχυθούν και στις πιο απομακρυσμένες γωνιές των Βορείων Επαρχιών 18.000 παιδιά που θα γίνουν οι φορείς της Εθνικής Ιδέας και του Ελληνικού Πολιτισμού».

Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 έφυγαν από τις παιδοπόλεις τα τελευταία παιδιά του Εμφυλίου.

Στις παιδοπόλεις που απέμειναν άλλαξε τόσο η σύνθεση των τροφίμων, που ήταν ορφανά ή εξώγαμα παιδιά, παιδιά με χρόνια νοσήματα ή με φυλακισμένους γονείς, όσο και ο προσανατολισμός σε κάποια επαγγελματική μόρφωση. Έτσι λειτούργησαν σαν τεχνικές και οικοκυρικές σχολές.

Η λειτουργία και ο κοινωνικός ρόλος των διάδοχων δομών του Εράνου πιστεύουμε πως θα αποτελούσε ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα για έρευνα.

Τα παιδιά της μεταπολεμικής Ελλάδας, τα παιδιά του Εμφυλίου και η τραγική τους ιστορία είναι ένα κομμάτι της σύγχρονης Ιστορίας της χώρας μας, που τα ίχνη της και οι επιπτώσεις της υπάρχουν και διακρίνονται ακόμη στην σημερινή Ελληνική κοινωνία.

Σημείωση 1. Οι απόψεις της ευγονικής, είχαν μεγάλη διάδοση στην προπολεμική Ευρώπη, και παρά την απάνθρωπη ακραία μορφή που εφαρμόστηκε από το Γ΄ Ράιχ, δεν είχαν χάσει την δημοφιλία τους σε μεγάλα ποσοστά στις κοινωνίες, σε κρατικούς λειτουργούς και σε επιστήμονες διαφόρων κλάδων. Αυτό ισχύει μέχρι σήμερα. Έτσι δεν είναι παράδοξο ότι ο πρώτος πρόεδρος της UNESCO, ήταν ο Άγγλος ευγονιστής Τζούλιαν Χάξλεϋ (1887-1975).

Σημείωση 2. Ο τελευταίος πρόεδρος του Συνδέσμου ήταν ο κορυφαίος Άγγλος ηθοποιός Λώρενς Ολιβιέ. Στη διάρκεια της Χούντας ο Σύνδεσμος διοργάνωσε συναυλία στο Κόβεντ Γκάρντεν με το «Πνευματικό Εμβατήριο» του Άγγελου Σικελιανου, που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης, με διεύθυνση του ίδιου, αφιερωμένη στον Γιάννη Ρίτσο, τότε πολιτικό κρατούμενο από την Χούντα. Προλόγισε ο Λώρενς Ολιβιέ.

Σημείωση 3. Το περιοδικό «Εμπρός» μοιραζόταν κανονικά στα δημόσια Δημοτικά σχολεία της χώρας, και στην Αθήνα.

Πηγές:

Ενημερωτική έκδοση του πρακτορείου MAGNUM, UNESCO: «Τhe children of Europe»

ΚαθημερινήΕπτά Ημέρες, 8/5/2005 «60 χρόνια: Η Ευρώπη από τον Πόλεμο στον Μεταπόλεμο»

Λουκιανός Χασιώτης: «Τα παιδιά του Εμφυλίου. Από την «Κοινωνική Πρόνοια» του Φράνκο στον «Έρανο» της Φρειδερίκης (1936-1950)». Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ

Δημήτρης Σέρβος: «Το παιδομάζωμα και ποιοί φοβούνται την αλήθεια». Σύγχρονη Εποχή 5^η έκδοση 2017

«Ανατολικές Συνοικίες της Αθήνας 1941-1945», ΕΑΜ Ανατύπωση Αθήνα 1991

Γιάννης Ατζακάς: «Θολός Βυθός».Εκδόσεις ΑΓΡΑ

Φανή Κωνσταντίνου:Βούλα Παπαϊωάννου,ΤΑ ΝΕΑ στη σειρά «Σύγχρονοι Έλληνες Εικαστικοί»

Ριζοσπάστης 5,6/9/2020: «Οι γυναίκες στη Μακρόνησο Γενάρης-Αύγουστος 1950.

Οι φωτογραφίες από τα βιβλία των Λ. Χασιώτη, Δ. Σέρβου, Σύγχρονοι Έλληνες Εικαστικοί, MAGNUM και από το site David Seymour.

πηγή: αντιτετράδια της εκπαίδευσης, τ. 129

: