Διονύσιος Καλιντέρης

Μια λέξη, μεταφραστικό δάνειο – Εν προκειμένω από την έκφραση «self-made» της αγγλικής

Η λέξη «αυτοδημιούργητος» αποτελεί μεταφραστικό δάνειο. Δεν προκύπτει δηλ. από τον δανεισμό μιας ξένης λέξης, αλλά από τη δημιουργία με νεοελληνικό γλωσσικό υλικό ενός νεολογισμού που ακολουθεί το ξενικό «καλούπι», εν προκειμένω την έκφραση «self-made» της αγγλικής.

Για την ακρίβεια, αποτελεί σημασιολογικό μεταφραστικό δάνειο, δηλαδή ανάπτυξη, με βάση το ξενικό πρότυπο, μιας νέας σημασίας σε προϋπάρχουσα λέξη, αφού το «αυτοδημιούργητος», «αυτοδημιουργία» κτλ. απαντώνται (με διαφορετική σημασία) και σε παλαιότερες φάσεις της ελληνικής γραμματείας. Τότε όμως οι όροι αυτοί περιέγραφαν όχι τον άνθρωπο που τα κατάφερε στη ζωή από μόνος του, αλλά διαδικασίες της φύσης, όπως λ.χ. το να φυτρώνεις εκεί που δεν σε σπέρνουν. Ας το συγκρατήσουμε και αυτό, διότι η γλώσσα έχει και βαθύτερα στρώματα μνήμης, λένε.

Ο αγγλικός (και άρα ευρύτερης χρήσης) όρος για το μεταφραστικό δάνειο είναι calque. Πρόκειται για δάνειο από τη γαλλική γλώσσα, ενώ αντίθετα ο όρος loanword αποτελεί… μεταφραστικό δάνειο από τα γερμανικά (πρβ. Lehnwort).

Εν πάση περιπτώσει, τον αυτοδημιούργητο, όπως τον ξέρουμε εμείς, τον αγνοούσε ακόμη ο νεοελληνικός 19ος αιώνας – όπως μαρτυρεί το πολύτιμο λεξικό του Στεφάνου Κουμανούδη «Συναγωγὴ νέων λέξεων ὑπό τῶν λογίων πλασθεισῶν ἀπὸ τῆς ἁλώσεως μέχρι τῶν καθ’ ήμᾶς χρόνων».

Χρειάστηκε, με άλλα λόγια, να κορυφωθεί η αγγλοσαξονική κυριαρχία, ώστε να υιοθετήσουμε και εμείς, σαν καλοί μεταπράτες, την αντίληψη ότι υπάρχουν και διαδρομές αξιοσύνης έξω από το πατροπαράδοτο «τίνος είσαι εσύ;».

Βέβαια επειδή στην ημεδαπή όλα τα πόστα ήταν προ πολλού καβατζωμένα, ο Έλλην αυτοδημιούργητος μπόρεσε να μετατραπεί από αφηρημένη έννοια σε ένσαρκη πραγματικότητα κυρίως εκτός συνόρων – εξόχως δε στην Land of the Free πέραν του Ατλαντικού.

Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ έχει επιτεθεί στην έννοια του αυτοδημιούργητου («Ο νεαρός Αλέξανδρος υπόταξε τις Ινδίες. Μοναχός του;»). Αλλά η δική του αμερικανική εξόρμηση, όπως γνωρίζουμε, δεν πήγε και πολύ καλά.

Ο Μαχάτμα Γκάντι, θαρρώ, έλεγε ότι οι άνθρωποι διαιρούνται σε αυτούς που θέλουν να κάνουν κάτι και σε αυτούς που θέλουν να γίνουν κάτι. Δεν βλέπω όμως τριγύρω μου ποια η δυνατότητα να κάνεις το οτιδήποτε.

Θα συμφωνήσουμε όλες και όλοι ότι το σημαντικότερο πράγμα που μπορεί να δημιουργήσει κανείς στις μέρες μας είναι έναν εαυτό. Και ότι αυτή η διαδικασία δεν έχει ολοκληρωθεί μέχρι να νομισματοποιηθεί καταλλήλως. Απάντων ανθρώπων μέτρον δεν γνωρίζει άλλο η εποχή.

Αλλά, επειδή τα περιθώρια πρωτοτυπίας δεν είναι και ανεξάντλητα, ο self-made άνθρωπος μπορεί κάλλιστα να αποδειχθεί και ready-made. Να μιλά σαν αυτόματον, να ομνύει στο αυτονόητο, να αποπνέει κάτι το αυτάρεσκο, να επιβάλλεται αυτόκλητος. Μέχρι όλο αυτό να γίνει αυτεπίστροφον.

*Στη φωτό: Θεόφιλου Χατζημιχαήλ, “Ο πωλών τοις μετρητοίς”