Ένα θεωρητικό και πολιτικό ζήτημα που διαχωρίζει τον μαρξισμό από διάφορα αναθεωρητικά και οπορτουνιστικά ρεύματα είναι η διάκριση ανάμεσα στο αντικειμενικό και το υποκειμενικό. Δηλαδή η διαφορά ανάμεσα σε αυτό που υπάρχει χωρίς εμάς ή χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε και σ’ αυτό που δημιουργείται και υπάρχει μέσα στη συνείδησή μας, είτε ξεχωριστά σε κάθε άνθρωπο, είτε συλλογικά σε ομάδες ή ομαδοποιήσεις. Το αντικειμενικό στοιχείο, λοιπόν, είτε στη φύση, είτε στην κοινωνία, υπάρχει είτε θέλουμε είτε όχι, είναι ανεξάρτητο από τη βούλησή μας. Η βροχή, ο σεισμός, ο αγέρας, οι περιστροφές του ήλιου και των πλανητών γίνονται είτε θέλουν, είτε όχι οι άνθρωποι. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να κατανοούμε και να συλλαμβάνουμε τους νόμους της φύσης και σε κάποιο μέτρο να προνοούμε, να μελετάμε και να αξιοποιούμε ή να προφυλασσόμαστε από τα φυσικά στοιχεία. Να γνωρίζουμε πότε θα ’ρθει η πλημμύρα, να χτίζουμε αντισεισμικά, να θέλουμε να μεταφερθούμε σ’ άλλους πλανήτες.

Από την άλλη πλευρά υπάρχει το υποκειμενικό στοιχείο. Η υποκειμενικότητα, δηλαδή η σύλληψη του σύμπαντος κόσμου είναι η αναπόφευκτη και ιδιαίτερη ματιά του κάθε ξεχωριστού ανθρώπου. Η υποκειμενικότητα που βρίσκεται σε κάθε ανθρώπινη έκφανση είναι διαφορετική από τον υποκειμενισμό. Ο τελευταίος είναι ή τείνει να γίνει θεωρία όπου ο κόσμος υπάρχει στο κεφάλι μας και ο άνθρωπος είναι «ο κόσμος όλος». Μία έκφραση του υποκειμενισμού και του θεληματισμού (βολονταρισμός) που περιφρονεί το αντικειμενικά υπάρχον είναι η φράση του συγγραφέα Πάολο Κοέλο «όταν θέλεις πολύ κάτι θα συνωμοτήσει το σύμπαν υπέρ σου» (σκέτη αμερικανιά που λέει κι η νεολαία).

Ο υποκειμενισμός καταστρατηγεί τους υπάρχοντες φυσικούς νόμους και αναδεικνύει την ατομική ιδιαιτερότητα σε αρχή και τέλος των πραγμάτων. Ωστόσο, η φύση (το σύμπαν αν θέλετε) υπάρχει πριν την ανθρώπινη ιστορία (σε μεγέθη χρονικά ασύλληπτα), θα υπάρχει και μετά από αυτήν. Αυτό ισχύει και για τους κοινωνικούς νόμους. Φανταστείτε στην πρωτόγονη, την «αρχαία» ή την δουλοπάροικη κοινωνία να υπήρχε και να προπαγανδιζόταν το κομμουνιστικό μανιφέστο. Θα ήταν σαν να σπέρνεις στην άσφαλτο.

Η σωστή ανάγνωση και σχέση του αντικειμενικού με το υποκειμενικό είναι αναγκαία για την ανάπτυξη των κινημάτων. Ας πάρουμε για παράδειγμα το εθνικό ζήτημα. Η έννοια του έθνους δημιουργείται από τους Έλληνες αστούς-εμπόρους στα τέλη του 18ου αιώνα. Δημιουργείται έτσι η αντικειμενική βάση του ελληνικού έθνους. Ωστόσο, έπρεπε να ’ρθει η φιλική εταιρεία, ο Ρήγας Φεραίος, για να φέρει την έννοια του έθνους στο «κεφάλι» των ανθρώπων και να δημιουργήσει τον υποκειμενικό παράγοντα ώστε να γίνει η επανάσταση του 1821. Για να το πούμε διαφορετικά. Ο αντικειμενικός παράγοντας του έθνους βρίσκεται στην οικονομική βάση και τις παραγωγικές δυνάμεις. Στην περίπτωσή μας αστοί και καραβοκυραίοι.

Ο υποκειμενικός παράγοντας (συνείδηση) βρίσκεται στο εποικοδόμημα. Το αντικειμενικό είναι το κύριο και δημιουργεί τη συνείδηση. Αλλά το ένα δεν είναι ξεκομμένο από το άλλο με σινικά τείχη. Το συνειδητό στοιχείο επηρεάζει την οικονομική βάση, την τροποποιεί, μπαίνει τροχοπέδη ή επιταχυντής. Το κομμουνιστικό κόμμα, όντας στην σφαίρα του πολιτικού, βρίσκεται αναμφίβολα στη σφαίρα του υποκειμενικού, ως εθελοντική ένωση ομοϊδεατών. Όμως αν κατορθώσει να επιταχύνει τους όρους της επανάστασης, από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό, επενεργεί πάνω στην οικονομική βάση αφού απαλλοτριώνει τους έχοντες καπιταλιστές, την αστική τάξη. Αλλά αν μεγεθύνουμε το ρόλο του υποκειμενικού παράγοντα παραγνωρίζοντας τα υπάρχοντα πράγματα, σίγουρα θα πέφτουμε σε σφάλματα και ετσιθελισμό.

Θανάσης Τσιριγώτης

πηγή: Λαϊκός Δρόμος