Παρουσιάζουμε παρακάτω μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη του Μανώλη Δαφέρμου, αναπληρωτή καθηγητή Επιστημολογία της Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης (Την συνέντευξη πήρε ο Παναγιώτης Μαυρουδής και παρουσιάστηκε στην efsyn.gr)

Η ραγδαία ποσοτική ανάπτυξη της επιστήμης χωρίς ποιοτικές αξίες ζωής δημιουργεί το φαινόμενο της «ΜακΝτοναλντοποίησης» της ανώτατης εκπαίδευσης με εμμονή στην αποτελεσματικότητα, την υπολογισιμότητα-ποσοτικοποίηση, την προβλεψιμότητα και τον έλεγχο, που ανεβάζουν στους πίνακες διεθνούς κατάταξης το «Πανεπιστήμιο-ΜακΝτόναλντς» αλλά τα μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας παρακμάζουν, στοιχείο το οποίο σηματοδοτεί την παρακμή των δημόσιων διανοούμενων και της κριτικής σκέψης, τονίζει ο αναπληρωτής καθηγητής Επιστημολογίας της Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Μανώλης Δαφέρμος. Θεωρεί μάλιστα ότι σχετικοποιείται η έννοια της αλήθειας και επικρατούν «οι πραγματιστικές, εργαλειακές πολιτικές τής μετα-αλήθειας» με συνέπεια να έχουμε την «επιστήμη-ζόμπι», όρο που χρησιμοποιεί ο Bruce Charlton. Δημιουργείται μια «ιδιότυπη καρναβαλοποίηση της ακαδημαϊκής ζωής». Η επιστημονική κρίση κυοφορεί όμως επιστημονικές επαναστάσεις! Απόψεις που ο κ. Δαφέρμος αναλύει διεξοδικά στο βιβλίο του, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα, «Επιστημολογία: Μια κριτική εισαγωγή», εκδόσεις Κριτική, και αποτελεί την αφορμή για τη συζήτησή μας.

• Κύριε Δαφέρμο, υπάρχει κρίση στην επιστήμη;

Ο ιστορικός της επιστήμης Derek Price διαπίστωσε την ύπαρξη κρισιακής κατάστασης της επιστήμης που συνδέεται με τον υπερπληθωρισμό της βιβλιογραφίας, την αύξηση της εξειδίκευσης και την τάση υποβάθμισης της ποιότητας. Ετσι η αλματώδης εκτατική ανάπτυξη της επιστήμης κατά τη διάρκεια του 20ού και τις αρχές του 21ου δεν συνοδεύτηκε από την ενίσχυση των τάσεων εντατικής ανάπτυξης, που συνδέεται με τη διαμόρφωση των θεωρητικών και μεθοδολογικών θεμελίων για την ανάδειξη των αμοιβαίων συναφειών μεταξύ διαφορετικών επιστημονικών κλάδων και την ανάπτυξη των διαδικασιών σύνθεσης της επιστημονικής γνώσης.

• Πώς γίνεται αυτό;

Σε συνθήκες κυριαρχίας του υποδουλωτικού καταμερισμού της εργασίας η επιστημονική εργασία παίρνει τη μορφή κατακερματισμένης, τυποποιημένης και κατεξοχήν επαναληπτικής εργασίας. Η επικράτηση της κατακερματισμένης, τυποποιημένης επαναληπτικής εργασίας στο πεδίο της επιστήμης δεν είναι άσχετη με την τάση μετατροπής της επιστήμης σε παραγωγική δύναμη και της ενσωμάτωσής της στη διαδικασία της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Παρά τις ευρέως διαδεδομένες επικλήσεις περί δημιουργικότητας και καινοτομίας, οι θύλακες δημιουργικής επιστημονικής εργασίας αναπτύσσονται σε έναν ωκεανό τυποποιημένης αναπαραγωγικής επαναληπτικής εργασίας, η οποία δεν ανταποκρίνεται στις θεμελιώδεις ανάγκες της επιστημονικής και κοινωνικής προόδου.

• Ο νεοφιλελευθερισμός πόσο επηρεάζει αυτό το φαινόμενο;

Στο πλαίσιο της κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού επιχειρείται η ενσωμάτωση της δημιουργικότητας στην παραγωγή κεφαλαίου. Ομως οι κυρίαρχες πρακτικές της εξατομίκευσης και της ιδιωτικοποίησης αποδομούν, καταστρέφουν τη δημιουργική μορφή επιστημονικής δραστηριότητας ως μορφή καθολικής εργασίας η οποία προϋποθέτει αναπτυγμένη μορφή συνεργασίας, μοιράσματος, αμοιβαίας υποστήριξης και κοινωνικής υπευθυνότητας. Ο φιλελευθερισμός δίνει έμφαση στον ατομικισμό, στον ανταγωνισμό για την επίτευξη των μέγιστων ατομικών αποτελεσμάτων που εκφράζεται σε υπολογίσιμους ποσοτικούς δείκτες.

Η μονοδιάστατη έμφαση στον αριθμό των επιστημονικών δημοσιεύσεων και όχι στο περιεχόμενό τους, η εμμονή στους δείκτες απήχησής τους και όχι στη συμβολή τους στην ανάπτυξη νέων, πρωτότυπων προσεγγίσεων φανερώνει την κυρίαρχη τάση εξέτασης της επιστημονικής εργασίας αποκλειστικά και μόνο ως μορφής αφηρημένης εργασίας που παράγει αξία και υπεραξία και μετριέται αποκλειστικά και μόνο με ποσοτικούς δείκτες. Οι δημοσιεύσεις εξετάζονται υπό το πρίσμα της ποσότητάς τους και όχι του περιεχόμενού τους. Υπό αυτό το πρίσμα αποτελούν το ανάλογο της μαζικής βιομηχανικής παραγωγής στο πεδίο της επιστήμης.

• Οι αξιολογήσεις πώς λειτουργούν;

Οι διαδικασίες αξιολόγησης των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και ο ανταγωνισμός για τη βελτίωση της θέσης τους σε διεθνείς κατατάξεις δημιουργούν ώθηση στα μέλη της επιστημονικής κοινότητας να παράγουν δημοσιεύσεις χαμηλής ποιότητας χωρίς ουσιαστική συμβολή στην έρευνα των ανοιχτών και ελλιπώς διερευνημένων ζητημάτων και στην παραγωγή πρωτότυπης επιστημονικής γνώσης. Ετσι σε ένα ανταγωνιστικό ακαδημαϊκό περιβάλλον είναι ισχυρή η τάση ανακύκλωσης των κυρίαρχων προσεγγίσεων στο πεδίο της επιστήμης και αποφυγής των πρωτότυπων, πραγματικά ρηξικέλευθων ιδεών, θεωριών. Ο ακαδημαϊκός ανταγωνισμός όχι μόνο δεν οδηγεί στην επιστημονική πρόοδο, αλλά εδραιώνει την κυριαρχία της μονοδιάστατης, επαναληπτικής μορφής επιστημονικής εργασίας και δημιουργεί σοβαρά εμπόδια στην προαγωγή της πρωτότυπης, δημιουργικής επιστημονικής εργασίας.

Αλλωστε η εξέταση της επιστημονικής εργασίας αποκλειστικά και μόνο ως ποσοτικά αποτιμώμενης αφηρημένης εργασίας ίσως δημιουργεί την επίφαση υψηλής αποδοτικότητας και ακμής, όμως αποκρύπτει τις ισχυρές τάσεις έκπτωσης, παρακμής στο πεδίο της επιστήμης που εκφράζεται στην τάση υποβάθμισης των ποιοτικών χαρακτηριστικών της, της σύνδεσής της με το ιστορικό γίγνεσθαι της επιστήμης και της συμβολής της στην περαιτέρω ανάπτυξή της. Ετσι διαμορφώνεται μια ιδιότυπη καρναβαλοποίηση της ακαδημαϊκής ζωής που εκφράζεται στην κλιμακούμενη αναντιστοιχία μεταξύ της ακμάζουσας βιομηχανίας επιστημονικών δημοσιεύσεων και της επέκτασης των κρισιακών τάσεων στο πεδίο της επιστήμης.

Η κυριαρχία της τυποποιημένης, αναπαραγωγικής μορφής εργασίας, ο ανεπαρκής αναστοχασμός της συσσωρευμένης επιστημονικής γνώσης, η επικράτηση της κατακερματισμένης, μονοδιάστατα αναλυτικής μορφής δραστηριότητας και η ανεπαρκής προώθηση της σύνθεσης της επιστημονικής γνώσης αποτελούν εκδηλώσεις των τάσεων παρακμής στο πεδίο της επιστήμης. Η εκθετική αύξηση του αριθμού των επιστημονικών δημοσιεύσεων είναι αντιστρόφως ανάλογη της αναστοχαστικής αποτίμησης της πραγματικής συμβολής τους στην ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης.

• Διαπιστώνετε κρίση στην κριτική γνώση;

Η κρισιακή γνωσιακή συγκυρία εκφράζεται στην κλιμακούμενη αναντιστοιχία μεταξύ της τάσης αναπαραγωγής της επιστημονικής γνώσης στην υπάρχουσα μορφή της, ενώ ωριμάζουν οι ανάγκες και προϋποθέσεις για ουσιαστική ανάπτυξη, ριζικό μετασχηματισμό της. Η υπάρχουσα μορφή θεσμικής οργάνωσης των Πανεπιστημίων λειτουργεί ανασταλτικά στη δημιουργία δημιουργικού ακαδημαϊκού περιβάλλοντος, ωθεί στον φορμαλισμό και στην τυπολατρία που εγκαθιδρύονται μέσω της ιδιότυπης φετιχοποίησης των κυρίαρχων μέσων αξιολόγησης και εξασφάλισης της ποιότητας της ερευνητικής και εκπαιδευτικής διαδικασίας. Αυτό οδηγεί στην υπονόμευση του ίδιου του σκοπού της ερευνητικής και εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Η εντεινόμενη γραφειοκρατικοποίηση της λειτουργίας των Πανεπιστημίων και ευρύτερα της ακαδημαϊκής ζωής ενισχύει τις τάσεις αποξένωσης των διδασκόντων στη σχέση με την ίδια την εργασία τους. Οι συνέπειες της μονοδιάστατης έμφασης στην τήρηση των διαδικασιών στην οργάνωση ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος παρουσιάστηκαν με γλαφυρό τρόπο στη νουβέλα του ιατρού και συγγραφέα Αντόν Τσέχοφ «Ενας άνθρωπος μέσα σε θήκη». Η δημιουργία ενός μηχανισμού με «ανθρώπους στη θήκη», μάνατζερ χωρίς κριτική σκέψη, αλλά ετοιμότητα συμμόρφωσης σε απρόσωπες, τεχνικές διαδικασίες ελέγχου οδηγεί στη συρρίκνωση της ακαδημαϊκής ελευθερίας και στην απαξίωση της οποιασδήποτε δημιουργικής, εμπνευσμένης δράσης, της δημιουργικής διαδικασίας ανάπτυξης της γνώσης – που εκ των πραγμάτων αποκλίνει από την επικρατούσα φορμαλιστική, τυπολατρική λογική.

• Ποιο είναι το σημαντικότερο χαρακτηριστικό αυτής της κρίσης;

Μία από τις σημαντικότερες μορφές της κρισιακής συγκυρίας συνίσταται στην έκπτωση της ποιότητας της εκπαίδευσης του υποκειμένου της παραγωγής της επιστημονικής γνώσης. Η μετατροπή των φοιτητών σε «πελάτες» που θα πρέπει να είναι ικανοποιημένοι («ο πελάτης έχει πάντα δίκιο» στην αγορά) οδηγεί στην αλλοίωση της παιδαγωγικής σχέσης και της προετοιμασίας του υποκειμένου παραγωγής της επιστημονικής γνώσης. Στο σημείο αυτό εκφράζεται η ευρύτερη τάση υπαγωγής του ακαδημαϊκού έργου σε αγοραία κριτήρια. Ο υψηλός αριθμός αυτοκτονιών φοιτητών στα Πανεπιστήμια των ΗΠΑ δεν είναι άσχετος με τον ακραίο ανταγωνισμό, την τελειομανία και τον ατομικισμό που συνοδεύουν τον ακαδημαϊκό καπιταλισμό.

• Ποσοτικά οι δείκτες ευημερούν…

Τα τελευταία χρόνια στη διεθνή επιστημονική κοινότητα εμφανίζεται έντονος προβληματισμός για τη ΜακΝτοναλντοποίηση (McDonaldization) της ανώτατης εκπαίδευσης. Η μεταφορά του «Πανεπιστημίου-ΜακΝτόναλντς» χρησιμοποιείται για τον χαρακτηρισμό της εμμονής στην αποτελεσματικότητα, την υπολογισιμότητα-ποσοτικοποίηση, την προβλεψιμότητα και τον έλεγχο κ.ά. Οι δείκτες της στοχοθεσίας ενός τέτοιου «Πανεπιστημίου-ΜακΝτόναλντς» είναι δυνατόν να ακμάζουν, το Πανεπιστήμιο να λαμβάνει υψηλές θέσεις σε διεθνείς πίνακες κατάταξης, ενώ ταυτόχρονα τα μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας να παρακμάζουν και μαζί τους το περιβάλλον που μπορεί να συμβάλει στην παραγωγή πρωτότυπης επιστημονικής γνώσης και εκπαίδευσης του υποκειμένου παραγωγής/δημιουργίας της επιστημονικής γνώσης. Η ακμή του «Πανεπιστημίου-ΜακΝτόναλντς» σηματοδοτεί την παρακμή και την εξαφάνιση των δημόσιων διανοούμενων. Ετσι η ατομική επαγγελματική καριέρα αποκτά προτεραιότητα έναντι της ενεργούς συμμετοχής στη δημόσια ζωή σε κρίσιμα κοινωνικά ζητήματα.

• Η αναζήτηση της αλήθειας υπάρχει;

Η εμπορευματοποίηση της γνώσης και η κυριαρχία των εξωτερικών κινήτρων ενασχόλησης με την επιστημονική δραστηριότητα υπονομεύει την επιστημονική έρευνα και την εγκλωβίζει σε κερδώες ατραπούς. Η ανάγκη αναζήτησης της αλήθειας εκτοπίζεται από το πάθος για εντυπωσιασμό και την εξυπηρέτηση ωφελιμιστικών σκοπιμοτήτων. Δεν είναι τυχαίο ότι η ίδια η έννοια της αλήθειας σχετικοποιείται και ευρύτατη εξάπλωση αποκτούν οι πραγματιστικές, εργαλειακές πολιτικές τής «μετα-αλήθειας» (post-truth). Ο Bruce Charlton χρησιμοποιεί τον όρο «επιστήμη-ζόμπι» (zombie science) που παραπέμπει στην εργαλειακή χρησιμοποίηση της επιστήμης στην πολιτική ρητορική, στις δημόσιες σχέσεις, στη διοίκηση, στη διαφήμιση, στα μέσα μαζικής ενημέρωσης κ.α. Παρ’ όλο που η «επιστήμη-ζόμπι» εξωτερικά μοιάζει με την πραγματική επιστήμη, στην πραγματικότητα δεν έχει δική της ζωή, αλλά αναζωογονείται μόνο μέσω της αδιάκοπης άντλησης κεφαλαίων. Η επέκταση της «επιστήμης-ζόμπι» συνδέεται με την τάση μετατροπής της επιστήμης σε παραγωγική δραστηριότητα στο πλαίσιο των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής, όπου η ζωντανή εργασία υπάγεται στη νεκρή, αφηρημένη εργασία. Οπως έγραφε ο Καρλ Μαρξ: «Το κεφάλαιο είναι νεκρή εργασία, που σαν βρικόλακας ζει μόνο ρουφώντας το αίμα της ζωντανής εργασίας. Και όσο πιο πολύ ζει, τόσο πιο πολύ αίμα ρουφάει».

• Υπάρχει ελπίδα ποιοτικής ανάτασης;

Η κυριαρχία των εξωτερικών, πραγματιστικών κινήτρων κατά την εμπλοκή με την επιστημονική έρευνα ωθεί στην ενασχόληση όχι τόσο με τα κομβικά, πολύπλοκα, θεμελιώδη ζητήματα της επιστήμης, αλλά με τα ζητήματα εκείνα στα οποία είναι δυνατόν με τον λιγότερο κόπο να επιτευχθεί ο μεγαλύτερος αριθμός δημοσιεύσεων σε περιοδικά με υψηλό δείκτη απήχησης. Η πίεση για δημοσιεύσεις που εκφράζεται στην περίφημη προτροπή «δημοσίευε ή εξαφανίσου» («publish or perish») ωθεί στην πτώση της ποιότητάς τους, στον κατακερματισμό των επιμέρους κλάδων σε επιμέρους υποδιαιρέσεις και στην απo-εστίαση από τα θεμελιώδη ζητήματα που εγείρονται. Ο κατακερματισμός της επιστημονικής γνώσης αναπαράγεται μέσω των κυρίαρχων μορφών θεσμικής οργάνωσης των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων που προάγει την εξατομίκευση και τον ανταγωνισμό.

Το συναρπαστικό και σε σημαντικό βαθμό αβέβαιο ταξίδι προς τη γνώση θυσιάζεται προς όφελος ενός αγοραίου εντυπωσιασμού και του πανηγυρισμού της «αριστείας». Η έννοια του πολιτισμού, που κατέχει κομβική θέση στο ανθρωπιστικό Χουμπολτιανό Πανεπιστήμιο, αντικαθίσταται από τη γραφειοκρατική-τεχνοκρατική ιδεολογία της «αριστείας» (excellence).

Η κρισιακή συγκυρία στην επιστήμη είναι κρίσιμο να εξετάζεται όχι μόνο υπό το πρίσμα των αρνητικών διαστάσεών της, αλλά επίσης μέσω της προοπτικής της ωρίμανσης της ανάγκης εμφάνισης ριζικά νέων προσεγγίσεων που έρχονται σε ρήξη με τις κυρίαρχες πρακτικές του κατακερματισμού και του ανταγωνισμού. Οι βαθιές κρισιακές συγκυρίες κυοφορούν επιστημονικές επαναστάσεις που εστιάζονται στον ουσιώδη μετασχηματισμό των θεμελίων των επιστημών, της θεωρίας και της μεθοδολογίας τους. Λόγος γίνεται όχι για κάποιες επιμέρους αλλαγές, αλλά για τη δημιουργία συνθηκών που θα οδηγήσουν στον ριζικό μετασχηματισμό της ίδιας της αρχιτεκτονικής και της δυναμικής ανάπτυξης της επιστήμης. Η διαμόρφωση νέου υποκειμένου έρευνας αποτελεί αναγκαία συνθήκη για την πραγματοποίηση τέτοιων θεμελιακών θεωρητικών και μεθοδολογικών μετασχηματισμών.