Γιώργος Γιαννίκος*

Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της ερήμου, όπου φυλακίστηκαν χιλιάδες Ελληνες αγωνιστές μετά τα γεγονότα του Απριλίου του 1944, αποτέλεσαν προάγγελο των τόπων εξορίας που λειτούργησαν στην Ελλάδα μεταπολεμικά. Η βίαιη διάλυση των ελληνικών αντιφασιστικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή ουσιαστικά ήταν προμήνυμα της ξένης παρέμβασης στα πολιτικά πράγματα της χώρας, γεγονός που επαληθεύτηκε με τα Δεκεμβριανά της Αθήνας και με τα γεγονότα των Χριστουγέννων του ’44 στη Μυτιλήνη.

Τη δεκαετία του ’40, ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων κατά του φασισμού δεν δινόταν μόνο στον ελλαδικό χώρο αλλά και στη Μέση Ανατολή, όπου οργανώθηκε αντιφασιστικό κίνημα. Το διάστημα 1941-1944, σχηματίστηκαν, κυρίως στην Αίγυπτο, ελληνικά στρατιωτικά σώματα, τα οποία αγωνίστηκαν κατά των δυνάμεων του Άξονα και πήραν μέρος σε κρίσιμες μάχες, όπως αυτή του Ελ Αλαμέιν.

Όμως, μετά τα γεγονότα του Απρίλη του ’44, τα σώματα αυτά διαλύθηκαν από τις αγγλικές δυνάμεις, με αποτέλεσμα πολλοί Έλληνες αγωνιστές να φυλακιστούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης που λειτούργησαν στη Λιβυκή Έρημο, το διάστημα 1944-1946.

Ιστορικό πλαίσιο (Μάιος 1941-Μάιος 1944)

Στα τέλη Μαΐου του 1941, έφτασε στην Αλεξάνδρεια η «εξόριστη κυβέρνηση Τσουδερού», μαζί με τμήματα του στρατού ξηράς και του πολεμικού στόλου. Παράλληλα, άρχισαν να καταφθάνουν στην Αίγυπτο χιλιάδες πολίτες, στρατιώτες και αξιωματικοί, τόσο από την ηπειρωτική όσο κι απ’ τη νησιωτική Ελλάδα. Έτσι, σταδιακά συγκροτήθηκαν ένοπλα ελληνικά σώματα που αριθμούσαν 30.000 περίπου αγωνιστές και τα οποία τέθηκαν υπό την επιχειρησιακή εποπτεία των αγγλικών δυνάμεων της Μέσης Ανατολής.

Οι Έλληνες αγωνιστές των σωμάτων αυτών ανέπτυξαν έντονη αντιφασιστική δράση, επηρεασμένοι και από το απελευθερωτικό κίνημα στην Ελλάδα. Στις 10 Οκτωβρίου 1941, λοιπόν, ιδρύθηκε η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΑΣΟ), τον Δεκέμβρη του 1941 συγκροτήθηκε η Αντιφασιστική Οργάνωση Ναυτικού (ΑΟΝ) και, λίγους μήνες αργότερα, η Αντιφασιστική Οργάνωση Αεροπορίας (ΑΟΑ). Οι τρεις οργανώσεις ενοποιήθηκαν πολιτικά και οργανωτικά το 1943 από το Κεντρικό Γραφείο Αντιφασιστικών Οργανώσεων Μέσης Ανατολής, γραμματέας του οποίου ήταν ο Γιάννης Σαλλάς.

Όταν τον Μάρτιο του 1944 έγινε γνωστός στην Αίγυπτο ο σχηματισμός της Κυβέρνησης του Βουνού, της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης), οι ελληνικές αντιφασιστικές δυνάμεις τάχθηκαν με το μέρος της, στηρίζοντας την πρόταση για σχηματισμό κυβέρνησης ενότητας. H στάση αυτή προκάλεσε έντονη ανησυχία στους Αγγλους, οι οποίοι θεώρησαν ότι κινδύνευαν τα σχέδιά τους για έλεγχο των πολιτικών πραγμάτων στην Ελλάδα, μετακατοχικά.

Τον Απρίλιο του 1944, στρατιώτες και ναύτες που υπηρετούσαν στις Ένοπλες Δυνάμεις της Μέσης Ανατολής εξεγέρθηκαν και κατέλαβαν τα στρατόπεδα και τα πλοία που υπηρετούσαν, ως ένδειξη υποστήριξης στο ΕΑΜ. Η εξέγερση διήρκεσε σχεδόν τρεις εβδομάδες και έληξε τον Μάιο του ίδιου έτους, όταν οι Βρετανοί την κατέστειλαν βίαια σε συνεργασία με τη ελληνική φιλοβασιλική «εξόριστη» κυβέρνηση. Έτσι, οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις οδηγήθηκαν σε διάλυση.

Το καλοκαίρι του 1944, στήθηκαν στρατοδικεία και ναυτοδικεία που καταδίκασαν όσους συμμετείχαν στα κινήματα. Περίπου 20.000 στρατιώτες και αξιωματικοί του στρατού, της αεροπορίας και του ναυτικού οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης που λειτούργησαν σε διάφορες περιοχές της ερήμου. Τα στρατόπεδα αυτά, που έμειναν γνωστά ως «Σύρματα», βρίσκονταν στο Κασασίν, στο Καμπρίτ και στην Αμρίγια της Αιγύπτου, στην Μπάρντια, στο Τμίμι και στο Γιαντζούρ της Λιβύης, στο Ντεκαμερέ της Ερυθραίας και στο Κεμπέιτ (Γκεμπέιτ στα αραβικά) του Σουδάν. Οι Έλληνες πολιτικοί κατάδικοι υπέστησαν πολλές φορές βασανιστήρια και διαβίωναν σε απάνθρωπες συνθήκες, έχοντας να αντιμετωπίσουν την έλλειψη νερού και την υπερβολική ζέστη της ερήμου.

Στρατόπεδο συγκέντρωσης Κεμπέιτ

Ένα από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης που λειτούργησαν στην έρημο ήταν αυτό στο Κεμπέιτ (Γκεμπέιτ στα αραβικά) του Σουδάν. Βρισκόταν σε υψόμετρο 500 περίπου μέτρων ανάμεσα σε βουνά, ήταν περιφραγμένο με πλέγματα και είχε ως φύλακες Άγγλους στρατιώτες. Στο εσωτερικό του υπήρχε ένας ασφαλτοστρωμένος δρόμος, που το χώριζε σε δύο τμήματα: στο αριστερό που κρατούνταν οι ποινικοί και στο δεξί που βρίσκονταν οι Έλληνες πολιτικοί κρατούμενοι. Σημαντικές πληροφορίες για τη διαβίωση των κρατουμένων μπορούμε να αντλήσουμε από συνέντευξη του αγωνιστή Γιάννη Πρωτόπαπα (διαθέσιμη στο διαδίκτυο), ο οποίος παρέμεινε έγκλειστος στο στρατόπεδο για δεκαοκτώ μήνες, μέχρι τον Φεβρουάριο του 1946.

Οι Έλληνες κρατούμενοι γρήγορα οργανώθηκαν και ανέπτυξαν σχέσεις αλληλεγγύης μεταξύ τους. Μέσα στο στρατόπεδο σχημάτισαν ομάδες εργασίας που ανέλαβαν την καθαριότητα και τα μαγειρεία, ενώ κατάφεραν να χτίσουν κι ένα μικρό θέατρο με κερκίδα, όπου μία φορά την εβδομάδα ανέβαινε παράσταση. Επίσης, είχαν φτιάξει ομάδα χορωδίας, ασχολούνταν με την κηπουρική και έπαιζαν ποδόσφαιρο ή βόλεϊ. Σημαντική βοήθεια στους έγκλειστους παρείχε η ελληνική παροικία του Χαρτούμ, που τους προμήθευε με αγαθά και υλικά, όπως χαρτί, γραφική ύλη, τσιμέντο κ.ά.

Στο στρατόπεδο υπήρχε χώρος όπου οι κρατούμενοι μπορούσαν να διαβάσουν και ο οποίος ονομάστηκε «ΕΑΜΙΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ». Τα απογεύματα, οι έγκλειστοι προσέρχονταν εκεί ανά ωράρια, ανάλογα με τον θάλαμό τους. Επίσης, με τη βοήθεια δασκάλου, πολιτικού κρατούμενου, οργανώθηκαν μαθήματα για αναλφάβητους. Τέλος, στα υπόγεια του στρατοπέδου είχε τοποθετηθεί γραφομηχανή, με την οποία οι κρατούμενοι τύπωναν τα δικά τους έντυπα.

Στο Κεμπέιτ (Γκεμπέιτ στα αραβικά) εκδόθηκαν έντυπες και χειρόγραφες εφημερίδες και περιοδικά που περιέγραφαν από αριστερή σκοπιά την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα και στον κόσμο ή είχαν φιλολογικό περιεχόμενο. Μερικά από τα έντυπα αυτά ήταν: οι εφημερίδες «Κύμα», «Εξόρμηση», «Αγωνιστής της Ενότητας», «Κρήτη» (εβδομαδιαία), «Εγκυκλοπαιδική Ηχώ» (μηνιαία), καθώς και το μηνιαίο περιοδικό «Λαϊκή Πέννα».

Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της ερήμου, όπου φυλακίστηκαν χιλιάδες Έλληνες αγωνιστές μετά τα γεγονότα του Απριλίου του 1944, αποτέλεσαν προάγγελο των τόπων εξορίας που λειτούργησαν στην Ελλάδα μεταπολεμικά. Η βίαιη διάλυση των ελληνικών αντιφασιστικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή ουσιαστικά ήταν προμήνυμα της ξένης παρέμβασης στα πολιτικά πράγματα της χώρας, γεγονός που επαληθεύτηκε με τα Δεκεμβριανά της Αθήνας και με τα γεγονότα των Χριστουγέννων του ’44 στη Μυτιλήνη.

*Δάσκαλος

---

Πηγές:

Συνέντευξη: «Γιάννης Πρωτόπαπας (1920-2020) − Στρατόπεδο συγκέντρωσης Κεμπέιτ Σουδάν / Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος» 
*Το φωτογραφικό υλικό αντλήθηκε από το ΕΛΙΑ, τα ΑΣΚΙ, το Αρχείο ΚΚΕ και το βίντεο της συνέντευξης.

πηγή: efsyn.gr