«Ο υπουργός των Ναυτικών κ. Δαμιανός δι’ εγκυκλίου του προς το Λιμεναρχείον Πειραιώς, υπενθυμίζει όπως τούτο λαμβάνη πάντα τα κατάλληλα μέτρα κατά της λαθραίας μεταναστεύσεως. Διατάσσει δε όπως γίνεται λεπτομερής έρευνα εις τα αναχωρούντα δι’ αλλοδαπήν ατμόπλοια.» (Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, 26/8/1916)

Είναι ίσως η πρώτη καταγεγραμμένη χρήση του όρου λαθρομετανάστευση, έστω και περιφραστικά, και αφορά τους Έλληνες μετανάστες έναν αιώνα πριν.

Ελλάδα 1900-1929: χώρα μεταναστών και προσφύγων

Στη διάρκεια των τριών πρώτων δεκαετιών του 20^ου αιώνα (1900-1929) σημειώνεται το πρώτο μεγάλο κύμα μετανάστευσης των Ελλήνων, με χώρες προορισμού κατά κύριο λόγο τις ΗΠΑ και δευτερευόντως τον Καναδά, την Κούβα, την Βραζιλία, την Αυστραλία και τη Νοτιοαφρικανική Ένωση (η σημερινή Νότια Αφρική). Εντύπωση προκαλεί ότι δεν καταγράφεται μετανάστευση προς τις χώρες της Ευρώπης.²

Από το 1821 έως και το 1929, στο σύνολο των 473.413 Ελλήνων μεταναστών που καταγράφηκαν, οι 458.476 έφυγαν από τη χώρα μας κατά το χρονικό διάστημα 1900-1929. Από αυτούς, οι 395.654 είχαν ως προορισμό τις ΗΠΑ, ενώ από το 1821 μέχρι το 1900 ο αντίστοιχος αριθμός ήταν μόλις 14.914.

Έτσι, δεδομένου ότι ο πληθυσμός της χώρας το 1929 υπολογιζόταν σε 6.315.000, όσοι μετανάστευσαν μέσα σε 30 χρόνια αποτελούσαν το 7,26% επί του πληθυσμού του 1929. Αν συγκρίνουμε τους παραπάνω αριθμούς, με τους περίπου 500.000 Έλληνες που θεωρείται ότι έφυγαν από τη χώρα από το 2010 (αν και από κάποιους αυτός ο αριθμός θεωρείται υπερεκτιμημένος), που σημαίνει ότι στη δεκαετία των μνημονίων μετανάστευσε περίπου το 4,66% του σημερινού πληθυσμού, τότε η σύγκριση ανάμεσα στα δύο μεταναστευτικά ρεύματα είναι συγκλονιστική, δεδομένων και των μέσων μετακίνησης μιας εποχής εκατό χρόνια πριν από τη σημερινή. Αν μάλιστα περιοριστούμε στα στοιχεία μέχρι το 1912 (κατά το 1913-1914 προσαρτήθηκαν στην Ελλάδα, η Μακεδονία, η Ήπειρος, η Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου) όπου ο πληθυσμός της χώρας ήταν 2.719.422, όσοι μετανάστευσαν ήταν 228.503, δηλαδή 8,4% επί του πληθυσμού του 1912.

Και μία ακόμη «λεπτομέρεια». Το 1928 από το σύνολο των 6.204.684 του πληθυσμού της χώρας, οι 1.221.849 (ποσοστό 19,69%) ήταν πρόσφυγες, εκ των οποίων οι 1.069.957 ήταν οι πρόσφυγες μετά τη Μικρασιατική καταστροφή (17,24% του συνολικού πληθυσμού) με την συντριπτική πλειονότητα αυτών να προέρχονται από τη Μικρά Ασία, την Θράκη και τον Πόντο.

Πέραν όμως των αριθμητικών συγκρίσεων, οι αναλογίες και οι ομοιότητες ανάμεσα στις δύο εποχές είναι συνταρακτικές, μόνο που τότε τα θύματα των αντιμεταναστευτικών πολιτικών και των ρατσιστικών διακρίσεων ήταν οι συμπατριώτες μας και όχι ταλαίπωροι Ασιάτες ή Αφρικανοί.

«Γιατί δε μένουν στις πατρίδες τους να πολεμήσουν;»

«Ο αριθμός των μεταναστών εκ της κοινότητας Εξωχωρίου αποτελούμενης από 1300 κατοίκους ανέρχεται κατά τους μετριότερους υπολογισμούς εις διακοσίους (200) οι οποίοι πάντως θα είνε άνδρες από 18-35 ετών, άνδρες στιβαροί, άνδρες ικανοί δια τον λοστόν και την αξίνην, άνδρες αντέχοντες εις τας προσβολάς του ανέμου και της χιόνος, είνε δηλαδή οι μόνοι εργατικοί, είνε οι μόνοι άξιοι να καλλιεργήσωσι την γην, τα δένδρα, την κτηνοτροφίαν, την τυροκομίαν κλπ. συνελόντι ειπείν είνε η τροφή, η ζωή του τόπου.

Ήδη ας εξετάσωμεν ποία είνε τα αίτια του εκπατρισμού […] του να εγκαταλείπωσι τέκνα εκτεθειμένα εις την διάκρισιν του τυχόντος, τέκνα απροστάτευτα, νεαράν σύζυγον εις την ανάγκην και πειρασμούς της μητρότητος, φθίνουσαν, μαραινόμενην […] του να εγκαταλείπωσι τα αρωματώδη της πατρίδος των βουνά δια να έλθωσι και ταφώσι ζώντες τις οίδε εις ποίαν απαίσιαν γαλαρίαν και να υποβάλλωνται τις οίδε εις ποίους εξευτελισμούς, δια να αποταμειεύσωσιν ολίγα δολλάρια, ή μάλλον […] δια να αποταμειεύσωσι ολίγον αίμα…» (Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, 9/12/1911).

Αντιμεταναστευτικές πολιτικές παντού και πάντα

«Ο εν Νέα Υόρκη Γεν. πρόξενος της Ελλάδος κ. Δ. Μπότασης […] μετ’ ευχαριστήσεως διαβιβάζει την πληροφορίαν ταύτην και ελπίζει ότι θα ανακοπεί το ρεύμα των μεταναστών, οίτινες αγνοούντες την γλώσσαν και τέχνας υφίστανται ταλαιπωρίας και στερήσεις φρικτάς, καταφεύγοντες εις χειρωνακτικάς εργασίας, ιδία εις την κατασκευήν και στρώσιν των οδών, μολονότι και εις αυτάς προτιμώνται οι Ιταλοί και οι Ιρλανδοί.

[…] Εν τέλει ο κ. Πρόξενος προσθέτει ότι η Αμερικανική Κυβέρνησις, βλέπουσα ότι μεθ’ όλα τα περιοριστικά μέτρα δεν κατωρθώθη η παρακώλυσις της μεταναστεύσεως, θα εισηγηθή εις την προσεχήν σύνοδον του Κογκρέσου νέα μέτρα αυστηρότατα προς αναστολήν του κατακλύζοντος την Αμερικήν ρεύματος των μεταναστών εξ όλων των μερών του κόσμου.» (Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, 23/1/1905)

Απελάσεις και αποτροπή

«Οι επιθυμούντες να εισέλθωσιν εις τας Ηνωμένας Πολιτείας εκ του εξωτερικού παρά τα κεκανονισμένα δέον να γνωρίζουν και παρακαλώ να το τονίσητε αυτό, ότι εις ουδέν τοις ωφελεί η λάθρα είσοδός των εις την Αμερικήν. Ο λαθραίος και αν ακόμη αποβιβασθή εδώ διαρκώς θα καταδιώκεται, θα συλλαμβάνεται και θα φυλακίζεται μέχρι της απελάσεώς του εις την χώραν εξ ης ωρμήθη.

[…] Από την Κούβαν είχομεν προσφάτως ειδήσεις ότι τριάκοντα χιλιάδες μεταναστών πάσης εθνικότητος καραδοκούν δια να εισέλθωσι λαθραίως εις τας Ηνωμένας Πολιτείας. Δυστυχώς δι’ αυτούς η εις τας ακτάς μας αποβίβασις δεν είνε εύκολος, διότι φρουρούνται αγρύπνως υπό των εντεταλμένων της Μεταναστεύσεως υπαλλήλων. Το δυσάρεστο δε είνε ότι οι απερίσκεπτοι και εύπιστοι αυτοί άνθρωποι αποθνήσκουσιν εκ της πείνης, των κακουχιών, των περιπλανήσεων και των αποκαρδιώσεων.» (από συνέντευξη του Αμερικανού Υπουργού της Μεταναστεύσεως Τζαίημς Δαίηβς, εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ 15/11/1925)

Οι «επενδυτές» όμως είναι πάντα ευπρόσδεκτοι

«Το Μεξικόν απεφάσισε να απαγορεύση και αυτό εις τους μετανάστας την εκεί διαμονήν. Η απαγόρευσις θα ισχύη δια τους Τούρκους, τους Σύριους και εν γένει τους Ανατολίτας, οι οποίοι μεταβαίνουν εκεί προς αναζήτηση εργασίας. Του γενικού κανόνος θα εξαιρεθούν μόνον οι δυνάμενοι να καταβάλουν εις την Μεξικανικήν Κυβέρνησην το ποσόν των 1000 πεσετών (160.000 φράγκων).» (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ 18/3/1928)

«Η Ευρώπη δεν χωράει άλλους μετανάστες»

«Η Ευρώπη σήμερον έχει περισσότερον πληθυσμόν εκείνου ον δύναται να συντηρήση.

[…] γενικώς δε πάσαι αι χώραι έχουν θέση περιορισμούς επί της μεταναστεύσεως […] αποβλέποντες εις την ελάττωσιν του αριθμού των μεταναστών οίτινες θα επροθυμοποιούντο να εγκατασταθούν εν αυταίς.

[…] Η αλήθεια είνε ότι και άλλοτε είχον τεθή περιορισμοί εις την μετανάστευσιν των Ευρωπαίων τόσον από χώρας εις χώραν, όσον και από ηπείρου εις ήπειρον. Οι παλαιότεροι όμως περιορισμοί δεν δύνανται να συγκριθούν με την σημερινήν εποχήν των διαβατηρίων και των αστυνομικών καρτών ταυτότητος. Ο παγκόσμιος πόλεμος εκτός των άλλων κακών τα οποία έκαμεν εις τους Ευρωπαίους, τους ιστέρησε σχεδόν και της προσωπικής των ελευθερίας!» (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ 29/10/1928)

«Βρωμιάρηδες και άπλυτοι»

«ΠΑΤΡΑΙ 1 Αυγούστου. (Τηλεφώνημα του «Σκριπ»). – Αφίκετο από προχθές την εσπέραν ενταύθα το ατμόπλοιον «Ακτίβιτα» («Δραστηριότης») εκ Γενούης, το οποίο είναι προορισμένον δια τους μετανάστας της Βραζιλίας.

[…] Η επιβίβασις επί του ατμοπλοίου άρχισεν από σήμερον την εσπέραν. Ο κόσμος είναι συνηγμένος περί την παραλίαν και παρακολουθεί την κίνησιν των μεταναστών μετ’ ενδιαφέροντος. Η εντύπωσις εν γένει ως εκ της καταστάσεως των μεταναστών είναι οικτρά και αξιολύπητος. Αι αποσκευαί αυτών είναι συσσωρευμέναι φύρδην μίγδην εις την παραλίαν.

[…] Οι μετανάσται ως εκ του δημιουργηθέντος θορύβου υπό του τύπου και της επεμβάσεως της κυβερνήσεως και της δικαστικής αρχής περιωρίσθησαν από 1200 εις 70 περίπου.» (Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, 2/8/1905)

«Έρχονται και αλλοιώνουν τον πολιτισμό μας»

«Κατά πληροφορίας εκ Ν. Υόρκης ο δυνάμει του νυν ισχύοντος νόμου περί μεταναστεύσεως αριθμός των μεταναστών ων επιτρέπεται η είσοδος εις την χώραν θα ελαττωθή κατά το ήμισυ και πλέον δυνάμει άρθρου του νέου περί μεταναστεύσεως νομοσχεδίου.

[…] Ο σκοπός δι’ ον η επιτροπή απεφάσισε […] είνε δια να αυξήση την αναλογίαν ξένων μεταναστών εκ των χωρών της Βορείου και Δυτικής Ευρώπης και να ελαττώση την αναλογίαν των μεταναστών εκ των χωρών της Νοτίου και Ανατολικής Ευρώπης.

[…] Η επιτροπή εδήλωσεν ότι ο σκοπός αυτής είναι να επιτρέψη την μετανάστευσιν εις άτομα ευκόλως αφομοιούμενα, και ότι η πείρα απέδειξεν ότι οι εκ βορείου και της δυτικής Ευρώπης μετανάσται αφομοιούνται ευκολώτερον των εξ άλλων χωρών της Ευρώπης μεταναστών.» (Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 23/3/1923)

Οι μετανάστες θύματα «συμπατριωτών», κερδοσκόπων και απατεώνων

«ΝΕΟΙ ΑΘΛΟΙ ΤΩΝ ΑΠΑΤΕΩΝΩΝ – ΕΠΕΣΤΡΑΦΗΣΑΝ 15 ΛΑΘΡΑΙΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΑΙ – ΤΑ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑΙ ΤΩΝ.

[…] Άπαντα τα θύματα κατέθεσαν ότι παρασυρθέντα υπό επιτηδείων πρακτόρων της συμμορίας …κατέβαλον έκαστος ανά 550-750 δολλάρια, επί τη υποσχέσει ότι θα κατορθούτο η λαθραία αυτών είσοδος εις Αμερικήν μέσω Μεξικού.

[…] Κατόπιν τούτου οι εξαπατηθέντες μετανάσται […] επεστράφησαν εις Πειραιά, αφού υπέστησαν τας πάνδεινα εν Παρισίοις, όπου περιεφέρεντο άστεγοι και νήστεις και όπου συνήντησαν και δεκάδας άλλας λαθραίων μεταναστών εις αξιοθρήνητον κατάστασιν.» (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ 1/7/1928)

«Το ρεύμα της μεταναστεύσεως όχι μόνον εις την Ελλάδα, αλλά και εις ολόκληρον την Ευρώπην είναι ακατάσχετον προς την Αμερικήν. Ούτε ο μεταναστευτικός νόμος, ούτε αι αυστηραί ποιναί αι οποίαι επιβάλλονται εις τους λαθρομετανάστας είναι αρκεταί δια να ανακόψουν το ρεύμα τούτο.

Εις τον τόπον μας, μάλιστα, πολυάριθμοι πράκτορες εισδύουν εις την Ελληνικήν επαρχίαν και κατορθώνουν δια ποικίλων μεθόδων, εξαπατώντες τους απλοϊκούς να γεμίζουν τις τσέπες των με χρήμα και τις τσέπες των ατυχών ομοεθνών μας με πλαστά διαβατήρια δια να αποστέλλονται ούτοι εις την Αμερικήν όπου είναι άδηλον εάν θα κατορθώσουν αντιμετωπίζοντες παντοίους κινδύνους να εισέλθουν…

Πόσα περιστατικά Ελλήνων λαθρομεταναστών δεν μας είναι γνωστά. Χιλιάδες άνθρωποι γυμνητεύουν, πεινούν περιφερόμενοι εις τον Καναδάν, ή την Αργεντινήν όπου έχουν αποσταλή πλανηθέντες παρά των πρακτόρων αυτών, οι οποίοι εφρόντισαν να πείσουν τούτους ότι η γη της επαγγελίας είναι εκεί, και ότι τα δολλάρια τους αναμένουν εις τας προκυμαίας…»

Αντί χρυσού… πείνα

«Μερικοί απ’ αυτούς κατορθώνουν, μεταμφιεζόμενοι και με κίνδυνον να τυφεκισθούν επί τόπου, να διέλθουν τα σύνορα του Καναδά και να εισέλθουν εις το έδαφος των Ηνωμένων Πολιτειών. Άλλοι πάλιν πίπτουν θύματα διαφόρων συμμοριών, αι οποίαι ενεδρεύουν εκεί δια να τους απαλλάξουν και από την τελευταίαν πεντάραν, προφασιζόμενοι ότι θα κατορθώσουν να τους εισαγάγουν εις τας Ηνωμένας Πολιτείας.

Άλλοι πάλιν γυμνητεύοντες και πεινώντες φθάνουν προ των ελληνικών Προξενείων και ζητούν την βοήθειάν των να επιστρέψουν εις την Ελλάδα.

[…] διάφοροι πράκτορες επενόησαν διαφόρους μεθόδους προς εξαπάτησιν των αστυνομικών αρχών. Μία μέθοδος είναι και αυτή. Αντί ο μετανάστης να επιδείξη εις τον αστυνομικόν έλεγχον το πλαστόν του διαβατήριον […] επιδεικνύει γνήσιον διαβατήριον διά την Βραζιλίαν ή άλλην χώραν, όπου και επιτρέπεται η μετανάστευσις. Του πλαστού διαβατηρίου κάμνει χρήσιν εν Αμερική, όπου υπάρχει πάλιν άλλος κίνδυνος να ανακαλυφθή και να εγκλεισθή εις τας φυλακάς.

[…] Τα πλαστά διαβατήρια τα παρεχώρησαν αντί 550-900 δολλαρίων, προς έκαστον επιβάτην.

Δι’ όσους δεν κατέθετον ολόκληρον το ποσόν οι πράκτορες ελάμβανον υποθήκας επί των ενοικίων των μέχρις αφίξεως των μεταναστών εις Αμερικήν και εξοφλήσεώς των προς 4% τόκου κατά δολλάριον τον μήνα.» (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ 26/4/1929)

Άσχετο υστερόγραφο: η αμερικανοδουλεία είναι διαχρονική – και οι αμερικανοί αξιωματούχοι είναι διαχρονικά «φιλελλήνες»

«Ο κ. υπουργός ανήρ μετρίου αναστήματος 45 περίπου ετών, φιλομειδέστατος, καλοκάγαθος, πνευματώδης, με ζωηράς εκφράσεις του προσώπου κατοπτριζούσας όλας τας αρετάς της ψυχής του, μας υπεδέχθη με μίαν ευγένειαν ασύνηθη λεπτήν και καταδεκτικήν, και μας εξεδήλωσε τα ωραία ταύτα αισθήματά του με μίαν εντόνως αισθηματικήν χειρονομίαν προσκαλέσας κατόπιν ημάς να καθήσωμεν πλησίον του.

Η εξαιρετική καταδεκτικότης ομολογούμεν ότι μας εύρεν απροετοιμάστους, μόλις αρνηθέντες να συγκρατήσωμεν την έκπληξίν μας, διότι δεν εφαντάσθημεν ποτέ ότι ο Εισηγητής του εν ισχύει νέου αυστηρού Μεταναστευτικού Νόμου θα είχε τόσον λεπτήν, τόσον αισθηματικήν και τόσον υπέροχον καρδίαν.

…Δεν δυνάμεθα όμως να μη δώσωμεν την υπεροχήν της λεπτότητος, της προσηνείας, της καταδεκτικότητος, ακόμη δε και της φιλελληνικότητος εις τον εκλεκτόν υπουργόν της Μεταναστεύσεως των ΗΠΑ.

…αλλ’ είνε και ένθερμος φιλλέλην «βαπτισμένος εις τα θεία νάματα της υπερόχου Ελληνικής φιλοσοφίας» ως μας είπεν.

Ενθουσιάζεται όταν συναντά Έλληνας, όπως τους θέλει, όπως τους αισθάνεται. Η μυστική συμπάθειά του προς παν το υγιώς ελληνικόν εκσπά εις εκδηλώσεις ζωηράς χαράς μη συγκρατούμενης οσάκις του παρέχεται η προς τούτο ευχάριστος ευκαιρία.» (από συνέντευξη του Αμερικανού Υπουργού της Μεταναστεύσεως Τζαίημς Δαίηβς, εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ 15/11/1925)

Και μια φανταστική ιστορία

«Η κουρελόβαρκα πλησίαζε στην ακτή. Μέσα ήταν η κόρη του, ήταν έγκυος. Μαζί με δεκάδες άλλους, γυναίκες, παιδιά και νέους άντρες. Στην παραλία ήταν άνθρωποι μαζεμένοι. Φώναζαν, χειρονομούσαν. Στην αρχή πίστεψε ότι ήταν από ανησυχία μήπως βουλιάξει η βάρκα και πνιγούν όλοι. Σύντομα κατάλαβε ότι οι άνθρωποι στην παραλία ήταν αγριεμένοι. Τους έβριζαν, τους απειλούσαν, τους φώναζαν να γυρίσουν πίσω, να πάνε από εκεί που ήρθαν. Η βάρκα πλησίαζε και αυτοί εξαγριώνονταν ακόμα πιο πολύ. Η βάρκα είχε φτάσει λίγα μέτρα από την ακτή. Τότε είδαν την κόρη του. Μέσα στις βρισιές, τις απειλές και τις κραυγές, κάποιος από το πλήθος φώναξε «Στα αρχίδια μας που είσαι γκαστρωμένη, εμείς σε γαμήσαμε;»³

Ξύπνησε λουσμένος στον ιδρώτα. Ευτυχώς, ήταν εφιάλτης. Το παιδί κοιμόταν ήσυχο στην κρεβάτι του. Μετά σκέφτηκε πως κάτι τέτοιο αποκλείεται να συμβεί στο παιδί του, άλλαξε πλευρό και αποκοιμήθηκε πάλι. Μια φωνή ακούστηκε: «με αυτό το πλευρό να κοιμάσαι».

Γιώργος Ζερβουδάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών

Ο τίτλος του κειμένου από στίχο του Μανώλη Ρασούλη.

²Πηγή όλων των στατιστικών στοιχείων του παρόντος άρθρου είναι η Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος, 1930, Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος.

³Με αυτά τα λόγια κάτοικος της Λέσβου χλεύασε έγκυο που βρισκόταν σε βάρκα με πρόσφυγες που είχε πλησιάσει στο λιμάνι.

Το παρόν κείμενο γράφτηκε με αφορμή μία ανάρτηση του Ν. Σαραντάκου στο ιστολόγιό του και ένα άρθρο του Δ. Ψαρρά στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ από τα οποία αντλήθηκαν και τα πρώτα στοιχεία.

Πηγή: info-war.gr